Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԱԳՍ ԱՌԱՋԻՆ ԳԱԼՈՅ ՋՂԱԼՕՂԼԻՈՅՆ, ՅՈՐՈՅ ՊԱՏՃԱՌԷ ՔՇԵԱՑ ՇԱՀՆ ԲՈԼՈՐՈՎԻՆ ԲՈՎԱՆԴԱԿ ԶԵՐԿԻՐՆ ԱՐԱՐԱՏՈՒ, ԵՒ ԶՆՈՐԻՆ ՄԵՐՁԱԿԱՅ ՍԱՀՄԱՆԱԿԻՑ ԵՐԿԻՐՍՆ ԸՆԴ ՆՄԻՆ

Եւ յետ կատարելոյ այս ամենայն գործոց եւ իրակութեանց՝ զորս արար շահն, չուեալ այնուհետեւ յԵրեւանայ ամենայն բանակաւն իւրով յառաջ խաղաց գնալ ի վերայ քաղաքին Կարսայ առնուլ եւ զայն եւս։ Եւ իբրեւ եհաս ի գաւառն Շիրակվանայ, եւ ընդ բազում համբաւոյ գալոյ Ջղալօղլւոյն, զոր հանապազ բերէին գնացեալ լրտեսքն, անդէն եկին այլ եւս լրտեսք՝ եւ բերին ստոյգ համբաւ թէ, ահաւասիկ եկեալ Ջղալօղլին եմուտ ի գաւառն Կարնոյ՝ որ է Արզրում։ Իբրեւ լուաւ շահն զայս համբաւ, դարձոյց զերեսս իւր՝ եւ եկն յԵրուանդակերտն հին, որ այժմ ասի Աղջաղալայ։

Եւ զոր ի վաղ ժամանակաց ունէր ի մտի զքշելն ազգին քրիստոնէից եւ զաւերելն աշխարհին Հայոց անդ յայտնեաց խորհրդակցաց իւրոց։ Քանզի գիտէր ի միտս իւր, թէ ո՛չ կարէ պատերազմաւ զդէմ ունել Սինան փաշային, այսինքն Ջղալօղլի Սարդարին։ Վասն որոյ հրամայեաց զամենայն բնակիչս աշխարհին Հայոց, եթէ քրիստոնեայ, եթէ հրէայ, եթէ մեհմետական, քշել յաշխարհն Պարսից։ Զի եկեալ Օսմանցւոցն անբնակ գտանիցեն զերկիրն ի մարդկանէ։ Եւ ո՛չ գտցի կերակուր եւ ռոճիկ եւ այլ ինչ պիտոյք նոցա եւ անասնոց նոցա, եւ առ ի չգոյէ հարկաւորաց վտանգեսցին զօրքն Օսմանցւոց։ Նաեւ տարեալ ժողովուրդքն լինիցին նմա անզերծանելի հարկատուք՝ ծառայք եւ հողագործք մինչեւ ցյաւիտեան։ Եւ նա մինչ ի վարանս խորհրդոց կայր, լուաւ թէ Ջղալօղլին ել ի Կարնոյ. յայնժամ կոչեաց առաջի իւր զմեծամեծս երկրին Հայոց՝ եւ զինքն կեղծաւորաբար ցաւակից ցուցանելով ազգին Հայոց, ասէր ընդ մեծամեծսն եւ ընդ աւագսն Հայոց. «Լուաք թէ եկեալ է Ջղալօղլին՝ եւ ահաւասիկ գայ մտանէ յերկիրս ձեր անհուն զօրօք։ Նաեւ ի մերս կողմանէս անթիւ են զօրք. եւ գիտէք՝ զի բազումք գոն ի սոսա յերկոսին կողմանս յայսպիսում ժամանակի արք դառնացողք հոգւով՝ ելուզակք, եւ աւազակք, եւ սրիկայք, զորոց ո՛չ գիտեմք զովն եւ զուստին։ Գուցէ ոմանք ի նոցունց, որք անփոյթ արարեալ իցեն զկենաց իւրեանց եւ զհրամանաց իշխանաց, յանկարծակի ի վերայ բախեալ հարկանիցեն զմասն ինչ երկրի եւ զժողովրդեան ձերոյ կամ ստացուածոց կամ ընտանեաց, աւարումն արարեալ՝ առեալ ի բաց ճողոպրիցին, եւ լինիցի ժողովուրդն ձեր ի կորուստ եւ ի գերութիւն։ Վասն որոյ ողորմեալ ձեր՝ հնարիմ փրկել զձեզ այսու կերպիւ. զի գաւառականք՝ եւ բնակիչք երկրի ձերոյ ելեալք ի տեղեաց իւրեանց, սակաւ ինչ յառաջ խաղացեալ, գնասցեն աւուրց ինչ ճանապարհ. եւ մեք աստէն զդէմ կալեալ պատերազմիմք ընդ Օսմանցիսն. եւ եթէ մեզ տացէ Տէր, յայնժամ դառնայք ի տեղիս ձեր եւ լինիք մեզ ի ժողովուրդք, եւ եթէ նոցա տացէ Տէր, մեք զանց արարեալ գնամք, եւ դուք դառնայք ի տեղիս ձեր՝ եւ լինիք նոցա ի ժողովուրդքե։ Զայս իբրեւ ասաց շահն ընդ աւագանիսն Հայոց, որոց գլխաւորի անունն էր Տէր Յովանէս, որ պերճական մակագրութեամբ անուանէին Աղայ Տէր–տէր, եւ նոքա ծանեան զդաւաճանեալ նենգութիւնն եւ ո՛չ հաճեցան ի բանս նորա, այլ պատճառելով պատճառս, մատուցեալ առ նախարարս շահին եւ ասացին. «Ահա ժամանակս աշուն է (քանզի յետ տօնի սրբոյ խաչին էր, յորժամ քշեցին զերկիրն). ամենայն բնակիչք երկրիս չունին պատրաստութիւն ճանապարհիս, գրաստ եւ այլ բեռնակիր, առ ի բառնալ զստացուածս եւ զմանկունս. զի թէպէտ ժիրքն եւ կարօղքն հետիոտս գնայցեն, իսկ ծերքն եւ մատաղ մանկտիք ոչ կարեն գնալ։ Վասն որոյ խնդրեմք յարքայէ այժմ ներել մեզ. այլ զայդ հրաման յաջողելովն Աստուծոյ ի գարունն կատարեսցուքե։ Զայս ասէին, զի թերեւս անցցէ ժամն ի նոցանէ։

Իսկ աւերիչն աշխարհաց եւ վատնիչն քրիստոնեայ ազանց, բնակարանն Նեսարայ, թագաւորն Շահաբաս ո՛չ անսաց բանից Հայոց։ Այլ կոչեաց զնախարարս իւր առաջի իւր եւ կարգեաց ի նոցանէ վերակացուս եւ վարիչս բնակչաց երկրին, իւրաքանչիւր գաւառաց իւրաքանչիւր իշխան իւրովք զօրօք վարող եւ քշող ժողովրդեանն։

Եւ զԱմիրգունայ խանն՝ յատուկ քաղաքին Երեւանայ եւ երկրին Արարատու եւ նորին մերձակայ մասնաւոր գաւառացն։ Եւ հրամայեաց նոցա շահն, ուր եւ կարասցեն ձեռն արկել, արտասահման արարեալ վարեսցեն եւ ո՛չ թողուցուն ամենեւին շունչ կենդանի, – եթէ քրիստոնեայ եւ թէ մահմետական, – զհաւանեալսն բանիւ, եւ զոչ հաւանեալսն եւ զստունգանողսն հրամանաց թագաւորին, սրով՝ եւ մահուամբ եւ գերութեամբ։

Եւ զօրապետացն՝ յետ ընդունելոյ զայսպիսի զաշխարհակործան եւ զսաստիկ հրաման ի թագաւորէն, ելեալ իւրաքանչիւր զօրավար իւրով գնդաւն՝ դիմեցին յիւրաքանչիւր հրամայեալ գաւառսն աշխարհիս Հայոց։ Եւ իբրեւ հողմնախառն հուր ընդ եղէգն ընթացեալ, հապճեպ տագնապաւ վաղվաղակի զամենայն բնակիչս գաւառացն կորզեալք յիւրաքանչիւր բնակութեանց եւ արտասահման արարեալ յիւրաքանչիւր տեղեաց, իբրեւ զջոլիրս բազմութեան հօտից եւ անդէոց զառաջեաւ արարեալ, բռնութեամբ վարեալ, ածեալ բերեալ հասուցին ի գաւառն Արարատու, եւ զլայնանիստ դաշտն նորա լցին ծագէ ի ծագ։ Քանզի ի ստորոտէ լերանցն Գառնւոյ մինչ ի յեզրն Երասխայ մեծի գետոյն, լայնութիւնն էր բանակին. իսկ զերկայնութիւնն դովիմբ կշռեաց դու, բայց ես ասեմ աւուր միոյ ճանապարհ. եւ յայլուր տեսի, որ հինգ աւուր ճանապարհ էին գրեալ։ Եւ էր նոր փոխեալ թուականն Հայոց եւ մտեալ ի ՌԾԴ յառաջնում ամսեանն Հայոց նաւասարդի, որ քշեցին զերկիրն։ Եւ Պարսիկ զօրքն, որք գնացին ի քշել զերկիրն, ուստի եւ հանեալ զժողովուրդսն քշէին, եթէ ի գեղօրէից եւ թէ ի քաղաքաց, զամենայն շէնս, զտունս եւ զբնակութիւնս հուրբ այրեալ անխնայաբար հրկէզ առնէին։ Այլեւ զհամբարս խոտոյ եւ զյարդի՝ զցորենոյ եւ զգարւոյ եւ զայլ պիտոյից, զամենայն այրեալ վատնէին։ Այսպէս աւերեալ թափուր արարին զաշխարհն վասն զօրացն Օսմանցւոց՝ զի մի՛ մնասցէ ինչ ռոճիկ նոցա, եւ վտանգեսցին նոքա։ Այլեւ ելեալ ժողովուրդքն զայն տեսեալ սրտակտուրք լիցին, եւ մի դարձցին յետս։

Արդ՝ զօրքն Պարսից, որք կարգեցան վարիչք ժողովրդեանն, մինչ վարեալ զժողովուրդսն բերեալ հասուցին ի դաշտն Էջմիածնի, Շահաբասն ի յԱղջաղալէն էր. եւ Սարդարն Օսմանցւոց Ջղալօղլին իւրովք զօրօքն եհաս ի Կարս։ Եւ Շահաբասն գիտէր, որ ոչ կարէր դէմ յանդիման պատերազմաւ դիմակայիլ Օսմանցւոցն, զանգիտեալ ի բազմութենէ նոցա, վասն որոյ դարձուցեալ զերեսս իւր չուեաց ամենայն բանակաւն իւրով հետեւեալ զհետ բանակի ժողովրդեանն դէպ յերկիրն Պարսից։ Նաեւ զօրքն Օսմանցւոց չու արարեալ հետեւեցան զկնի բանակին Պարսից։ Եւ եղեն երեք բանակք մեծամեծք եւ անհունք. առաջին՝ բանակն ժողովրդեանն, երկրորդն՝ բանակն Պարսից, երրորդն՝ բանակն Օսմանցւոց։ Եւ այնպէս դիպեցաւ պատահումն՝ զի յորժամ չուէր բանակ ժողովրդեանն, իջեալ բանակէր ի հանգրուանս նոցա Շահաբասն զօրօքն Պարսից. եւ ի չուելն նոցա բանակէր ի նոյն տեղին Ջղալօղլին զօրօքն Օսմանցւոց, եւ այսպէս զհետ միմեանց կրնկակոխ գնալով գնացին, մինչեւ հասին ժողովուրդքն եւ Պարսիկքն ի գեղն Ջուղայ, եւ Օսմանցիքն հասին ի Նախչուան։ Եւ այնուհետեւ ո՛չ թողացուցին Պարսիկքն ժողովրդեանն զկայ առնուլ՝ եւ ոչ ժամ մի, այլ կարի սաստիկ տագնապաւ նեղէին զժողովուրդն, զոմանս մահու հարուածով գանելով, եւ զոմանց զունչս եւ զականջս հատանելով, եւ զոմանց զգլուխն կտրեալ ի ձող ցցէին, որպէս զեղբայր Առաքել կաթուղիկոսին, որում անունն էր Յօհանջան, զսորա եւ զայլոյ ումեմն առն զգլուխսն կտրեցին եւ ի ձող ցցեցին յեզր գետոյն Երասխայ։ Զայսոսիկ եւ առաւել քան զայսոսիկ խոշտանգանս կտտանաց ածէին ի վերայ ժողովրդեանն, ի յահ եւ յերկիւղ ժողովրդեան եւ տեսողացն, զի փութանակի անցցեն զգետն։ Զայս ամենայն վտանգս ածէին ի վերայ ժողովրդեանն խորամանկ ազգն Պարսից յահէ Օսմանցւոց, որք զկնի նոցա գային. վասն զի հայէին Պարսիկքն ի բանակն ժողովրդեանն զի անթիւք էին, նոյնպէս եւ յիւրեանց բանակն հայէին, զի յոլովք էին, եւ մինչ յանցանել այսքան բազմութեանս ընդ գետն, աւուրք բազումք ի վերայ անցանեն։ Երկնչէին ի զօրացն Օսմանցւոց, թէ մի գուցէ յայնքան աւուրսն յանկարծակի բաղխեալ ի վերայ բանակին Պարսից բեկումն ինչ եւ վնաս առնիցեն իւրեանց եւ կամ զժողովուրդն յափշտակեալ ի նոցանէ յետս դարձուցանիցեն, եւ չար առաջարկութեան նոցա խափանումն լիցի։ Վասն որոյ տագնապաւ ստիպէին զժողովուրդն անցանել զգետն։ Եւ ի բազմութենէն ո՛չ բաւէր նոցա նաւ կամ տուփ որով անցցեն զգետն, թէպէտ եւ յայլ տեղեաց այլ եւս նաւս բերին, եւ անդէն եւս յոլով տուփ շինեցին, սակայն բանակն ժողովրդեանն եւ բանակն Պարսից յոլովք էին, եւ տակաւին ո՛չ լինէր բաւական։ Եւ ի զօրացն Պարսից՝ որք վարիչք էին կարգեալք ժողովրդեանն, շրջապատեալ զժողովրդեամբն պահէին՝ զի մի՛ ոք փախիցէ, այլ եւ փայտիւ գանեալ՝ հարեալ՝ բեկեալ՝ մղեալ ի գետ անդր լնուին. եւ այսպէս վտանգն եւ վիշտն սաստկանայր ի վերայ ժողովրդեանն։

Իսկ ողորմելի ժողովրդեանն հայէին յառաջ՝ զանհուն գետն տեսանէին իբրեւ զծով՝ որ խեղդէր, եւ յետուստ՝ զսուրն Պարսից, որ սպանանէր, եւ ճարակ փախչելոյ ո՛չ գտանիւր. եւ առհասարակ աղիողորմ ողբս, եւ յորդ արտասուս յաչաց հեղեալ առնէին երկրորդ Երասխ. Եւ ձայն լալեաց, եւ հառաչանաց, ճչանաց, վայոց, կսկծանաց, մորմոքանաց ընդ միմեանս խառնեալ գոչեցուցանէին ուժգին աղաղակաւ. իսկ ողորմութիւն եւ փրկութիւն ոչ ուստեքէ էր։

Աստանօր կարի հարկիւ պիտոյ եղեւ մերում ժողովրդեանն հինն Մովսէս՝ եւ նորին աշակերտն Յեսու առ ի փրկել զնորս Իսրայէլ ի ձեռանէ երկրորդիս Փարաւօնի [տե՛ս Ել. ԺԴ-ԺԸ], եւ կամ դադարեցուցանել զուղխս յորդահոսան եւ լայնատարած գետոյն մեծի. եւ ոչ եղեւ գտեալ, քանզի յորդութիւնք մեղաց մերոց փակեցին ընդդէմ մեր զդուռն ողորմութեան գթածին Աստուծոյ։

Եւ անողորմ զօրացն Պարսից վարեալ զժողովուրդն լնուին ի գետն, եւ նոքա ի մէջ գետոյն եւս քան զեւս բազմացուցանէին զձայն աղաղակին եւ զողբոցն ի վտանգէն։ Եւ ոմանք ի նոցանէ կալեալ զեզերս նաւացն, եւ ոմանք զտփոցն, եւ ոմանք զագիս ձիոց՝ եւ զեզանց, եւ զգօմշոց, եւ ոմանք իւրովի լողեալք անցանէին։ Եւ որք անհմուտք էին լողելոյ եւ անզօրք, ծերք եւ պառաւունք, տղայք եւ աղջկունք, եւ մատաղ մանկտիք լցեալք էին յերեսս ջրոյն. եւ գետն առեալ տանէր զնոսա իբրեւ զխռիւ ի ժամանակս գարնայնոյ։ Եւ գետատար մարդով ծածկեալ էր երեսն գետոյն։ Եւ թէպէտ անցին, որք անցինն, այլ բազումք այնք էին, որք հեղձմամբ ջրոյն մեռան։

Եւ հեծեալք ոմանք ի զօրացն Պարսից, որք ունէին ուժեղ ձիս, եւ ինքեանք արք արի եւ կարող, շրջելով ի մէջ քրիստոնէից տեսեալ նկատէին զուստերս եւ զդստերս քրիստոնէից, եւ որոց հաւանեալ սիրտք իւրեանց, եթէ կանանց, եթէ աղջկանց, եւ եթէ տղայոց. էր զի խաբէին զտեարսն, թէ տուր՝ զի վասն քո անցուցից ընդ գետն յայնկոյս, եւ իբրեւ անցուցանէր, ո՛չ դնէր անդէն ի գետնի, այլ առեալ երթայր յո եւ կամէր։ Եւ այլք գողութեամբ առեալ տանէին։ Եւ այլք յափշտակութեամբ եւ սպանութեամբ առեալ ի տեարցն տանէին։ Եւ բազում մարք զտղայս եւ տեարք զհիւանդս ի ճանապարհին ընկեցիկ արարեալ լքեալ թողեալ գնային, վասն անհանդուրժելի եւ անըմբերելի վտանգին, որ ժամանեալ էր ի վերայ նոցա։ Եւ միանգամայն ասեմ՝ զի թշուառութիւնք եւ արհաւիրք անտանելիք հասին ի վերայ ազգիս մերոյ։ Եւ ոչ բաւեմ թէ որով տարազու հիւսեցից ողբս դամբանականս եւ աշխարհանաց ի վերայ բեկման հայկական սեռիս, որք այսքան չարակրութեանց եղեն ընդունակք։ Զի թէպէտ ըստ սարասի հնոյն Իսրայէլի լինէին վարեալք գերի ձեռամբ երկրորդիս Բաբելացւոց, այլ ոչ գոյր Երեմիա, որ խրատէր, եւ ո՛չ Եզեկիէլ, որ լուսաւորէր, եւ ո՛չ Յեսու կամ Զօրաբաբէլ, որ զդարձն առաջնորդէր։ Այլ եղեալք իբրեւ զհօտս անհովիւս, ցրուեալք եւ հալածեալք առաջի գայլոց պատառողաց եւ գիշատող գազանաց, որք վարէին բռնութեամբ։ Եւ նոքա երթալով երթային եւ լային, որք բարձեալ տանէին զսերմանս իւրեանց [Սաղմ. ՃԻԵ 5-6]։

Իսկ յաջորդ սորին, ո՛չ եղեւ տեսանելի՝ որ ասէ. «Գալով եկեսցեն, եւ ցնծասցենե, վասն զի ոչ եկին եւ ոչ եղեւ ցնծութիւն, այլ անդէն մնացին ուր եւ տարեալ արգելին, այսինքն յաշխարհն Պարսից։

Եւ եղեւ զի ամենայն ժողովուրդն էանց զգետն, էանց ընդ նոսին խառն եւ բանակն Պարսից։ Եւ մինչ ցայս վայր Ամիրգունայ խանն էր քշող ժողովրդեանն, եւ յայնմ վայրի Շահաբասն հրամայեաց նմա գնալ ընդ իւրում բանակին։ Եւ կարգեաց վարող ժողովրդեանն զԽալիֆալու Էլիազ սուլթանն, եւ հրամայեաց նմա փութով եւ ճեպով վարել զժողովուրդն՝ եւ հեռացուցանել ի զօրացն Օսմանցւոց՝ եւ հասուցանել յերկիրն Պարսից։ Եւ ինքն շահն ամենայն բանակաւն Պարսից ընդ արքունի ճանապարհն, այսինքն ընդ ջադահն յուղի անկեալ գնացին ի քաղաքն Թարվէզ, բայց զժողովուրդն ո՛չ ընդ նոյն արքունի ճանապարհն տարան ի Թարվէզ վասն երկիւղին Օսմանցւոց՝ զի մի գուցէ զկնի ժամանեալ յափշտակիցեն ի Պարսից։ Այլ հրամայեաց շահն Էլիազ սուլթանին, զի ընդ նեղ եւ նուրբ եւ ընդ դժուարին վայրս տարցէ՝ ընդ որ ոչ կարասցեն գնալ բանակն Օսմանցւոց զկնի նոցա։ Եւ նա չուեցուցեալ զժողովուրդն տարաւ ընդ ճանապարհս ձորոյն՝ յորում գետն Երասխ գնայ զգնացս իւր, ընդ դժուարին ել եւ էջս լերանցն, եւ ձորոցն, եւ ընդ կածան տեղիսն։ Եւ բազում տառապանօք եւ չարակրութեամբ անցին զդժուարին վայրս լերանցն. եւ անցուցեալ զժողովուրդն զդժուարին վայրօքն, տարան յերկիրն, որ ասի Թարումխալխալ, եւ Ահար, եւ Մուշկուն, եւ ի մերձակայ վայրս սոցա, եւ անդէն զետեղեցուցին զնոսա ամիսս ինչ վասն սաստկասառոյց եւ դառնաշունչ ցրտոյ ձմերան՝ որոյ սակս ոչ կարէին գնալ։

Իսկ ի հասանել քաղցրաշունչ օդոյ գարնայնոյ, զայլ ոմն իշխան կարգեցին վարիչս ժողովրդեանն՝ որում անունն էր Աբութուրաբ բէկ, որ վերստին սկսաւ վարել զժողովուրդն մինչեւ տարեալ հասոյց ի քաղաքն Սպահան։ Եւ անդէն՝ որք քաղաքացիք էին, ի նմին քաղաքի զետեղեցուցեալ բնակեցուցին, եւ որք շինականք էին եւ գեղականք՝ ի շրջակայ գաւառսն քաղաքին Սպահանու բնակեցուցին՝ ի Լնջան, եւ յԱլնջան, ի Գանդիման, եւ ի Ջղախոռ, ի Փարիայ, եւ ի Բուրվարի. եւ անդէն բնակեցան, եւ կացին մինչեւ ցայսօր։ Քանզի արքն հին, որք յաշխարհէն Հայոց էին գնացեալ եւ գիտէին զվայելչութիւն աշխարհին Հայոց, նոքա մեռան անդէն. եւ որք անդ ծնան, եւ սնան, եւ վարժեցան նոյն աշխարհին եւ հաճեցան եւ ընդելացան, զի նովաւ վարժեցան. վասն որոյ անդէն կացին եւ մնացին մինչեւ ցայսօր։

Այլեւ յայսմ ժողովրդենէս Հայոց՝ զոր տարան ի Սպահան, հինգ հարիւր տուն բաժանեցին եւ տարան յերկիրն Շիրազու, եւ անդ բնակեցուցին։ Քանզի Ալահվէրտի խանն, որ էր տէր Շիրազու՝ խնդրեաց ի Շահաբասէն շնորհել նմա մասն ինչ յազգէն Հայոց վասն բարեմտութեան եւ հաւատարմութեան ազգին Հայոց, զի լիցին նմա ի ժողովուրդ. եւ թագաւորն շնորհեաց նմա զխնդիրն, եւ նա տարեալ բնակեցոյց ի գաւառն Շիրազու։

Դարձեալ դարձցուք ի սկիզբն պատմութեանս մերոյ. զի յորժամ հրամանաւ թագաւորին հանդերձեցաւ Ամիրգունայ խանն քշել զերկիրն Արարատու, առաքեաց զմասն ինչ ի զօրաց իւրոց ի գաւառն Գառնւոյ՝ զի զնոսա եւս չուեցուսցեն, ածցեն, խառնեսցեն ի չուս ժողովրդեանն։ Իսկ գնացեալ զօրքն նախ մտեալ ի նոյն ինքն ի գիւղն Գառնի, եւ ոչ ըստ հրամանաց թագաւորին առնէին, այլ որպէս զգերեվարս եւ աւարառուս սկսան յափշտակել զինչս եւ զզաւակս քրիստոնէից։ Եւ զայն տեսեալ բնակչաց գեղջն ձայն տուեալ միմեանց՝ եւ արարեալ ամբոխ մեծ, սրով եւ բրով՝ քարիւ եւ փայտիւ հարեալ վիրաւորեալ կառափնատեցին զնոսա՝ եւ ի բաց վարեցին յինքեանց, եւ ինքեանք անդէն կացին անհոգ իբր ի ժամանակս Մօրկայ, եւ ոչ փախեան յայլ ուրեք. եւ կամ թէ ոչ գնացին առ խանն ծանուցանել զյափշտակութիւն նոցա։ Իսկ հալածական զօրացն գնացեալ առ Ամիրգունայ խանն՝ սկսան ամբաստան լինել զժողովրդենէն՝ եւ մեծամեծ վնասս ի վերայ նոցա յօդել։ Որոյ սրտմտեալ բարկութեամբ մեծաւ, առեալ ընդ իւր զօրս յոլովս եկն ի գաւառն Գառնւոյ, եւ նախ զնոյն Գառնւոյ գեղջ զարսն ըմբռնեալ էարկ ի խոշտանգանս չարչարանաց հատմամբ գանից, եւ հատմամբ յօդից, եւ իսկոյն չուեցուցեալ ետ ի ձեռս զօրականաց իւրոց տանել խառնել զնոսա ի չուս ժողովրդոցն ի մեծ բանակն։ Զոր եւ տարեալ խառնեցին ի չուս ժողովրդեանն, որք ընդ նոսին գնացին յաշխարհն Պարսից։ Եւ անդէն ի Գառնի ազդեցին Ամիրգունայ խանին, թէ կան եւ այլք գիւղք ի գաւառիս Գառնւոյ, որք ամրացեալք են յամուր վայրս լերանց երկրիս՝ յայրս եւ ի ծերպս քարանձաւաց։ Եւ յանուանէ յիշեցին զՄանուէլ եպիսկոպոսն Հաւուց թառայ վանիցն, եւ զԱստուածատուր եպիսկոպոսն Գեղարդայ վանիցն, թէ մտեալք են յայս նիշ այրս եւ անդ ամրացեալք։ Քանզի սոքա երկոքին եպիսկոպոսքս, յորժամ լուան զքշելն երկրին, հոգացին զպէտս կարեաց կարեւոր իրաց, կերակրոց եւ ըմպելեաց, եւ առեալ զարս ոմանս ի մերձաւորաց իւրեանց՝ կարգաւորս եւ աշխարհականս եւ նոքումբք ելեալ գնացին ի ձորն Գեղարդայ՝ եւ մտեալ յայր մի քարանձաւացն դադարեցին։ Քանզի բազումք գոն ի ձորն Գեղարդայ փորուածու այրք եւ ամրոցք ի հին ժամանակաց։ Եւ ի լսելն զայս Ամիրգունայ խանին առեալ զզօրսն՝ որք ընդ իւր էին՝ եւ եկն ի ձորն Գեղարդայ, եւ ինքն եկեալ եկաց առաջի այրին յորում էին եպիսկոպոսքն. եւ ձայնեալ ի բարձունս խօսէր ընդ նոսա խաղաղութեամբ գալ ի հնազանդութիւն հրամանաց թագաւորին։ Իսկ նոքա բանս տգեղս անարգանաց, հայհոյանաց, եւ եպերանաց ի բարձանց անտի ձայնեալ ասէին խանին, այլ եւ քար եւ նետ արձակեալ ձգեցին դէպ առ խանն։ Իսկ խանն իբրեւ ետես թէ խաղաղութեամբ ո՛չ գան ի հնազանդութիւն, յայնժամ հրամայեաց իւրոց զօրացն՝ զոր ինչ կարեն առնել արասցեն։ Եւ ի զօրականաց խանին արք ոմանք քարագնացք ելին ի գլուխ լեռանն, յորում էր այրն, եւ ունելով զժայռս քարանցն իջին մինչ ի կողմն ինչ դրան այրին հնարաւոր գնացիւք։ Եւ եկեալ ոմն ի քարագնաց տաճկացն եկաց ի դուռն այրին՝ յորում էր Մանուէլ եպիսկոպոսն, եւ հայեցեալ ի ներքս ետես զեպիսկոպոսն նստեալ, եւ բարբառով տաճկաց նախ ողջոյն ետ եպիսկոպոսին, իսկ եպիսկոպոսն ո՛չ կարաց պատասխանել ինչ՝ քանզի ափշեալ մնաց, եւ տաճիկն արիացեալ սրտով եւ գործով՝ եմուտ ի յայրն, եւ իսկոյն զվաղակաւորն՝ որ զմիջով իւրով ածեալ ունէր, արտաքարշեալ եհար՝ եւ սպան զեպիսկոպոսն անդէն. եւ կտրեալ զգլուխն էարկ ի վայր առաջի խանին։ Եւ ապա այլոց եւս զօրացն Պարսից արիացեալ փութանակի ելին յայրն, եւ զայլ եւս ընկերս եպիսկոպոսացն կալեալ իջուցին ի վայր առաջի խանին եւ սպանին զամենեսեան անդէն։ Եւ ապա ի նոյն ձորն մեծաւ յուզմամբ խոյզ արկեալ որոնեցին, եւ զամենայն գաղթականսն, որք ի խոռոջս եւ ի ծակս վիմացն թաքուցեալք էին, զամենեսեան գտին, զինչս նոցա աւար հարին, եւ զոմանս ի նոցանէ կոտորեցին, եւ զորս թողին կենդանի, տարեալ խառնեցին ի չուս բուն բանակի ժողովրդեանն։

Արդ՝ աստանօր յայտնի իսկ երեւեցաւ արդար դատաստանն Աստուծոյ, որ բաժանէ մինչեւ ցորոշումն շնչոյ՝ եւ ուղղոյ՝ եւ օդոյ ի վերայ երկուց այսց եպիսկոպոսացս, որք գնացեալ ի Սպահան՝ բերին զազգն Պարսից, որք աւերեցին զաշխարհս Հայոց, եւ ինքեանք եւս նոցին սրովն սատակեցան, զի յորս յուսացան՝ նոքին եղեն ինքեանց սատակիչք։ Ըստ գրեցելումն յօրէնսն. «Որով եւ մեղանչէ ոք, նովիմբ եւ տանջեսցիե [Իմաստ. Սող. ԺԱ 17]։ Ո՛չինչ օգտեալք յունայն առաջարկութեանց իւրեանց եւ յամբարիշտ գործոց իւրեանց, այլ մնացին պարտական Աստուծոյ արդար դատաստանին, յաղագս աւերման աշխարհին Հայոց եւ կործանման ազգիս, եւ կորստեան անմեղ անձանց, եւ այնքան անպարտ արեանց հեղմանց, եւ խաւարման սրբոց եկեղեցեաց, եւ այլ եւս ազգի ազգի չարաչար պատահմանց, եւ զկնի ամենայնի ինքեանք եւս սատակեցան սրովն Պարսից։

Յետ այսմ ամենայնի ժողովեաց խանն զամենայն զօրս իւր՝ եւ գնաց ի վերայ այլոց եւս գաղթականաց ի նոյն գաւառին Գառնւոյ, եւ զորս ո՛չ կարացին առնուլ՝ թողեալ ի բաց գնացին, եւ զորս կարացին առնուլ՝ աւար հարին, եւ սպանին՝ եւ վարեալ տարան ընդ իւրեանս։ Եւ գնալով գնացին մինչեւ հասին ի մեծ ձորն՝ զորոյ զանունն Քօռադարայ ասեն. եւ թէպէտ բազումք կային անդէն ի ձորն այրք եւ ամրոցք, յորում թաքուցեալք էին քրիստոնեայք, թողեալ զայլսն զամենայն՝ դիմեցին ի վերայ անուանի այրին՝ որում Եախըշխան այր ասէին. զի վասն ամրութեան նորին բազումք էին անդ ժողովեալք արք եւ կանայք քրիստոնեայք, անձինք իբրեւ հազարք։ Եւ զճանապարհս այրին զգուշութեամբ պահէին քրիստոնեայքն։ Իսկ զօրացն Պարսից թէպէտ բազում ժամս մարտ եդեալ կռուէին նետաձգութեամբ եւ թֆանքով, սակայն ոչինչ կարացին ստնանել, քանզի յոյժ բարձր էր ի ներքուստ կողմանէ։ Եւ ապա չարահնար ազգն Պարսից հնարեցին այլ իմն հնարս, եւ բաժանեցին ի զօրացն իւրեանց արք երկերիւրք, ելին ի ձորէն, եւ գնացին ի գլուխ քարափանն, եւ վասն զի քարափունքն եւ վէմքն ձորոյն էին ի վերոյ միմեանց գօտի գօտի։ Եւ կապեալ զբազում պարանս ընդ իրեարս եւ այնպէս իջուցանէին զմիմեանս, եւ այսպէս իջուցանելով զմիմեանս գօտէ ի գօտի, եւ գօտէ ի գօտի մինչեւ հասին ի գլուխ գօտւոյն՝ յորում էր այրն, եւ անդ բերեալ ագուցին չորս մարդոյ երկաթի զրահս՝ եւ արարին զնոսա երկաթապատս յոտից մինչեւ ցգլուխս, եւ ի մէջս իւրաքանչիւրոցն կապեցին չորս եւ հինգ թուր, որպէս զի ի բեկանել միոյն պատրաստ լիցի միւսն, եւ եդին ի ձեռս նոցա սուսերս մերկս, եւ կապեցին ի մէջս իւրաքանչիւրոց նոցա երկու եւ երեք պարանս զի ի հատանել միոյն կալցէ զնա միւսն։ Եւ ապա յանբաւ բարձրութենէն ի վայր կախեցին զնոսա՝ մինչեւ եկեալ հասին յայրն, եւ մտին ի մէջ այրին եւ դիմեալ ի վերայ արանց եւ կանանց մերկ սուսերօքն սկսան անխնայ կոտորել զնոսա՝ որպէս զգայլս, որ մտեալ ի մակաղատեղս խաշանց կոտորէ թարց անխայելոյ։ Եւ ողորմելի քրիստոնէիցն տեսեալ զանողորմ սուրն Պարսից ի կոտորել զինքեանս, սկսան ի ձայն բարձր աշխարանաց, գուժի, աղաղակի, կականաց լալ՝ եւ ողբալ՝ եւ կոծել զկորուստն անձանց իւրեանց։ Եւ ամբոխեալ եւ աղմկեալ իբրեւ զխռովեալ ծով յուզմամբք զմիմեամբք ել եւ ելս առնէին, եւ ի կողմանէ ի կողմն դիմեալ զերծանել հնարէին, եւ տեղի փախստեան ոչ գոյր։ Եւ արանցն, որք պահէին զճանապարհս դրան այրին, լուեալ զաղաղակն եւ գիտացեալ զեղեալն, թողեալ զպահպանութիւնն, եւ առ գութս ընտանեացն իւրեանց դիմեցին ի ներքս ի յայրն՝ առ ի փրկել զընտանիսն։ Եւ յարտաքուստ կուսէ Պարսիկքն իբրեւ տեսին զգնալ պահապանացն, ժողովեալք ի միասին մտին ի յայրն, եւ սկսան սատակել զքրիստոնեայսն մարդախողխող սրովն, ի դրանէ այրին մինչեւ ցբուն իսկ ներսի յանկիւնս այրին, իբրեւ զխոտահար զամենեսեան ջարդեալ ի վայր թափեցին։ Վասն զի զարուսն եւ զպառաւունսն եւ զոչ հաճոյսն իւրեանց սպանին, եւ ծովացաւ յատակ այրին արեամբ քրիստոնէից՝ եւ ամենայն քարինքն ներկեցան։ Եւ զստնդեայ մանկունս ի գրկաց մարցն խլէին եւ յայրէ անտի ի վայր ձգէին։ Եւ ոմանք կանայք՝ եւ տղայք եւ աղջկունք՝ որք մնացին ի սպանմանէն, իբրեւ տեսին զինքեանս մատնեալս ի ձեռս անիրաւ մարդադէմ գազանաց՝ որ վարեն զնոսա ի գերութիւն՝ եւ պէսպէս աղտեղութեամբ ապականեն զսրբութիւն նոցա, վասն որոյ լաւ համարեալ զսրբութեամբ մահն իւրեանց քան զապրուստ սուղ ինչ ժամանակեայ կենաց, որ այն եւս մեղօք եւ չարակրութեամբ. բազումք ի նոցանէ պատէին զերեսս փակեղամբ եւ ձորձով իւրեանց եւ յանբաւ բարձրութենէն ի յայրէ անտի ի վայր արկանէին զինքեանս եւ մեռանէին։ Եւ վասն զի ի մէջ ձորոյն էր մայրի անտառախիտ ծառոց, եւ ոմանք յայնց՝ որք զինքեանս ի վայր արկանէին յայրէ անտի՝ եկեալ պատահէին ծայրից ոստոց ծառոց եւ արգելուին ի նոսա, ոմանց եւս ընդ փորն մտեալ ի քամակն ելանէր ճիւղն, եւ ոմանց ի սիրտն մտեալ ի թիկունս ելանէր։ Սոքա եւս այսպիսի տաժանելի եւ դառն մահուամբ վճարեցան։ Իսկ զմնացեալս ի նոցանէ գերի արարեալ տարան, եւ զինչս եւ զստացուածս նոցա աւարեալ յափշտակեցին, եւ բաժանեցին յիւրեանս ի լիութիւն ինքեանց։ Եւ զօրացն Պարսից ելեալ անտի առեալ ընդ իւրեանս զամենայն գերիսն՝ եկին ի բուն բանակն Պարսից։

Եւ զայս ամենայն լսելով եւ գրելով մեր, ճմլին սիրտք մեր, եւ գալարին աղիք որովայնի մերոյ, եւ աչք մեր վտակս արտասուաց թորեալ իջուցանեն, վասն եկելոյ հասելոյ թշուառութեանս ժողովրդեանս մերոյ։ Եւ ոչ բաւեմք աստանօր՝ թէ որո՞վ օրինակաւ՝ եւ կամ որո՞վ տարազու ողբս առեալ աշխարեսցուք ի վերայ բեկման ազգին եւ աշխարհին մերոյ, յաղագս որոյ ել հրաման մահաբեր ի բերանոյ երկրորդ Սաբիւռոսին եւ շունչ հրախառն յըռնգաց նորին՝ եւ եկեր զեղեւնափայտս Լիբանանու [հմմտ. Դատ. Թ 15], քանզի անմարդաբնակ արար միահազոյն զամենալի եւ զյուռթի աշխարհս Հայոց։ Վասն զի ի քշելն զերկիրս՝ ո՛չ թէ զմի կամ զերկու գաւառս վարեաց ի Պարսկաստուն, այլ զբազումս։ Եւ սկսեալ ի սահմանացն Նախչուանու եւ անցեալ ընդ Եղեգաձոր, առ եզերբ Գեղամայ, եւ Լօռւոյ, եւ զՀամզաչիման գաւառն, զԱպարան, զՇարապխանէն, զՇիրակուան, զԶարիշատ, եւ մասն ինչ ի գեղօրէիցն Կարսայ, եւ զձորն Կաղզվանու բնաւին, եւ բովանդակ զերկիրն Ալաշկերտու, եւ զգեղօրայսն Մակուսց, եւ զերկիրն Աղբակու եւ զՍալամաստու եւ զԽոյայ եւ զՈրմի, եւ որ ինչ պանդուխտք եւ ղարիպականք մնացեալք էին ի քաղաքն եւ ի գեղօրայսն Թարվիզու, զդաշտն Արարատու բովանդակ, եւ զԵրեւան քաղաք, զերկիրն Ղրխբուլաղայ, զԾաղկունուց ձոր, զԳառնու ձորն, զՈւրծաձորն։ Եւ յառաջ քան զայս՝ զգաւառն Կարնոյ, եւ զԲասենու, եւ զԽնուսայ, եւ զՄանազկերտու, եւ զԱրծկէոյ, եւ զԱրճշոյ, եւ զԲերկրու, եւ զՎանայ աւարով եւ գերութեամբ բերեալ էին յԵրեւան, եւ ընդ սոսա քշեցին եւ տարան։

Արդ՝ զայս ամենայն գաւառքս՝ եւ որք ընդ սոքօք էին, հրամայեաց շահն, որ քշեցին եւ տարան յաշխարհն Պարսից, եւ արար աւերակ եւ անմարդաբնակ զվայելուչ աշխարհս Հայոց։

Որ եւ այժմ տեսանեմք զարգաւանդ եւ զբերրի զհողս, զարտ եւ զանդաստանս սորա, եւ զաւերակս բազմապատիկ գեղօրէիցն եւ զմեծանիստ աւանացն։

Նա եւ զաւերումն եւ զտապալումն եւ զքայքայումն զանառիկ եւ զամուր եւ զհաստահեղոյս վիմարդեամբք եւ կրով մածուցեալ զանմատոյց բերդօրէիցն։

Եւս առաւել զմեծափառ եւ զհռչակաւոր վանորայսն, զտեղի եւ զհանգստարան սրբոցն Աստուծոյ։

Եւ զերկնանման եւ զբարձրաբերձ եւ զգմբեթաշէն կոփածու եւ հաստահեղոյս վիմօք կառուցեալ զեկեղեցիս աշխարհիս Հայոց։ Յորում յօրինեալ զանազան եւ պէս պէս նկարս եւ տեսակս շուշանաց եւ կենդանակերպից, գեղեցիկ յօրինուածովք քանդակեալք ի վէմս՝ պէս պէս հնարակերպութեամբ։ Որոց ձեւն եւ դիր շինուածոյն եւ սիւնքն եւ ախաւեղագէսք կամարացն ազգի ազգի, եւ լուսանցոյցքն եւ դրունքն, եւ ամենայն ինչ խորհրդական։

Նա եւ զբարեհամ եւ զականակիտ զմշտահոսան աղբերակունս ջուրցն։ Եւ զկարկաջահոս ծիծաղախիտ յաւէտընթաց յառաջախաղաց վտակս ջուրցն, որ ի գլխոց ձիւնաբարդ սպիտակափայլ բարձրաբերձ լերանց առ ի ստորեւ հոսեալ իջանէ ի դաշտ անդր եւ զշինութիւն նոցին մատակարարէ։

Նա եւ զքաղցրաշունչ եւ զառողջարար եւ զկենդանապարգեւ զօդ եւ զհողմն սորին։ Եւ զայլ ամենայն վայելչութիւնս սորա տեսանելով հեղձամղձուկ եղեալ փղձկիմք՝ եւ հարեալ յարտասուս ողբամք եւ աշխարեմք՝ զի անապատ եղեւ վայելուչ եւ քաղցր աշխարհս մեր։ Եւ ազգ եւ ժողովուրդ մեր խլեալք ի տեղեաց եւ անջատեալք ի հայրենի եւ ի բնիկ ժառանգութեանց, եւ յօրհնեալ յերկրէ, որ լի է նշխարօք սրբոց Աստուծոյ, եւ ոռոգեալ արեամբ սրբոց վկայից՝ եւ օրհնեալ քարոզութեամբ սրբոց առաքելոց՝ եղեն վտարանդեալք եւ տարամերժեալք յերկիր օտար եւ յազգ այլասէր եւ այլալեզու, որ եւ թշնամիք հոգւոյ եւ հաւատոյ, եւ արեան ծարաւիք մարմնոյ։ Որք եւ անդէն օր աւուր առ սակաւ սակաւ նուազին, ոմանք մահուամբ եւ կորստեամբ, եւ ոմանք հաւատոյ ուրացութեամբ, որք դառնան յանօրէն օրէնս պղծոյն անապատի։

Եւ յաղագս երկնանման եւ ադինասարաս եկեղեցեաց զի՞նչ ասացից՝ որք ի խաւարի մնացեալ եւ ի բնակչաց թափուր եղեալ՝ մերկացեալ ի զարդուց՝ եղեալ հանգրուանք համբարուաց եւ ջայլամաց ըստ Եսայեայ տեսանողի [հմմտ. Ես. ԺԳ 21, Երեմ. Ծ 39], որջք աղուիսուց եւ նապաստակաց, մակաղատեղք խաշանց եւ անդէոց, բոյնք թռչնոց եւ աւերաբնակ բուոց։ Փոխանակ օր աւուր նորոգման, օր զհետ աւուր խարխալեալ եւ քայքայեալ աւերեալ փլուզանի. փոխանակ բուրման խնկոց անուշից՝ լցեալ աղբովք՝ լռեալք ձայնք փառաբանչաց, եւ կատարմունք տօնից տարեկանաց, եւ մատուցմունք փրկական պատարագաց։

Արդ՝ պիտոյ է մեզ աստանօր հինն Երեմիաս, զի ողբասցէ զնորս Իսրայէլ. վասն զի ըստ քերթողահօրն Մովսիսի ողբերգակի, ոչ եւս դառնայ առ մեզ փեսայն, այլ անդարձ գնացիւք հեռացաւ ի մէնջ։ Արդ՝ կարդասցուք զանուն ազգիս մերոյ վայքաբովթ, քանզի բարձեալ են փառք յԻսրայէլէ ըստ ի հնումն ասացելում։

Դարձեալ՝ դարձցուք ի յոճ նախկին պատմութեան մերոյ, ի բանն, զոր հասուցաք զՋղալօղլին ի Նախչուան, եւ զշահն տարաք ի Թարվէզ։ Արդ՝ շահն գնաց ի Թարվէզ՝ եւ անդ ձմերեաց զօրօքն Պարսից, քանզի հեռացաւ ի նմանէ ահն Օսմանցւոց։

Իսկ Ջղալօղլին՝ որ գայր զկնի բանակին Պարսից, յորժամ եհաս ի Նախչուան՝ լուաւ թէ շահն զտարեալ ժողովուրդսն անցուցեալ ընդ գետն Երասխ եւ տարաւ յաշխարհն Պարսից։ Նաեւ զՋուղայեցիսն զամենայն վարեալ եւ տարեալ է, եւ զշինուածսն հրդեհեալ։ Եւ մեծաւ զարմացմամբ հիացեալ ապուշ մնաց, թէ զիա՞րդ վաղվաղակի ի սուղ ինչ աւուրս զայդքան մեծամեծ գործ կարացին կատարել Պարսիկք։ Վասն որոյ պատրաստեաց լրտեսս երկուս՝ եւ հրամայեաց նոցա գնալ մինչ ի Ջուղայ տեսանել եւ իմանալ զիսկն բանից եւ բերել նմա համբաւ ճշմարիտ։ Իսկ լրտեսացն գնացեալ տեսին զամենայն ըստ ասացելումն բանին զրաւեալ, նաեւ շինուածքն Ջուղայու հրդեհեալք, որ տակաւին ծխէին խանձողքն, եւ անտի դարձան առ Ջղալօղլին, թէ ստոյգ են ամենայն ասացեալքն։ Եւ անդէն մտախոհ եղեալ Ջղալօղլին ի սրտի իւրում ոչ գնալ ընդ ճանապարհն Ջուղայու եւ անցանել զգետն Երասխ եւ միտել զհետ Պարսից։ Նախ՝ զի կասկած կրեալ եւ երկուցեալ ի հնարիցն Պարսից, զի մի գուցէ դարձցին ընդ կրունկն եւ յանկարծակի բաղխեալ ի վերայ Օսմանցւոց փակեսցին ընդդէմ Երասխայ եւ ձորոցն՝ եւ կոտորեսցեն։ Երկրորդ՝ զի զտարեալ ժողովուրդսն ընդ այլ ճանապարհ ուղեւորեցին, ընդ որ ո՛չ կարեն գնալ ծանր բանակն Օսմանցւոց՝ թէ կամեսցին։ Երրորդ՝ զի նշանաւոր օր դարձի նոցա՝ որ Ղասում գիւնի ասեն մերձեալ էր։ Զայսոսիկ եւ որ սոցին նման խորհեալ՝ ո՛չ գնաց յայնժամ ի Թարվէզ, այլ չուեալ ի Նախչուանայ, եւ մերձ գեղջն Աստապատու էանց զԵրասխն՝ եւ գնաց ի քաղաքն Վան ամենայն բանակաւն իւրով, եւ անդ ձմերեաց մինչ ի գարունն։