Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԳՍ ՅԱՅՏՆԵԼՈՅ ՋԱԼԱԼՈՅՆ ԵՒ ՍԱՍՏԻԿ ՍՈՎՈՒՆ ԵՒ ՄԱՐԴԱԿԵՐ ԳԱՅԼՈՅՆ, ԵՒ ԱՅԼ ԵՒՍ ԱՒԱՐԱՌՈՒԹԵԱՆՑՆ՝ ՈՐՔ ԺԱՄԱՆԵՑԻՆ Ի ՎԵՐԱՅ ԱՇԽԱՐՀԻ

Եւ ի մէջ երկուց տիեզերակալացս այսոցիկ, այսինքն շահին եւ Ջղալօղլուն, ամայի մնաց երկիրն Արարատու իւրովք մասնաւոր գաւառօքն. քանզի շահն գնաց ի Թարվէզ՝ եւ ո՛չ է ձեռնհաս. եւ Սարդարն Օսմանցւոց մեռաւ, եւ ինքեանք ի մէջ իւրեանց ի խռովութեան կան, զի ոչ են միաբանք։ Վասն որոյ պարոնայք ոմանք՝ որք խրախուսեալ յուսային ի զօրութիւնս անձանց իւրեանց, գային եւ տիրէին երկրին Արարատու՝ այսինքն Երեւանայ։ Որպէս պարոնն՝ զոր Քանաքրլու Մահմատ ասէին, եկեալ տիրացաւ աշխարհին։

Եւ զկնի սորա այլ ոմն Ջալալի փաշայ՝ զոր Թօփալ Օսման փաշայ ասէին, որ է Զիալ փաշայի որդին՝ սա եկեալ մարտեաւ ընդ Քանաքրլու Մահմատին ի գաւառին Կոտէից, որ այժմ ասի Ղրխբուլաղ՝ մերձ ի գիւղն Առինճ. եւ փախոյց զՔանաքրլու Մահմատն։ Եւ ինքն Օսման փաշայն հաւաքեալ առ ինքն բազում արս սրիկայս՝ արար իւր զօրս իբրեւ հազարաց եւ կալեալ իւր կայեան զգիւղն Կարփի՝ եւ անդ նստէր. եւ զձմեռն զայն անդ ձմերեաց։ Ուստի առաքէր զզօրս իւր ի շրջակայ գաւառս եւ ի գիւղս բերել ինքեանց եւ անասնոց իւրեանց կերակուրս։ Եւ գնացեալ արքն՝ յոր շէն եւ մտանէին, ոչ շատանային բաւականաւն, զի յետ հոգալոյ զբաւականն՝ աւելորդաց ձեռն արկանէին, քանզի կալեալ զարսն կախէին, զոմանս յոտից՝ եւ զոմանս ի բազկաց եւ զոմանս յերկուորեաց, եւ անողորմ գանիւ հարեալ բրածեծ առնէին՝ մինչ անշունչ լեալ իբր զմեռեալս դառնային. եւ ոմանք եւս ի տանջանս մեռանէին։ Ոմանց զականջս կտրէին, եւ ոմանց ընդ քիթն նետ հարեալ շրջեցուցանէին։ Եւ այսպէս չարաչար տանջանօք չարչարէին ցուցանել նոցա համբարս ցորենոյ եւ գարւոյ. դարանս եւ պահարանս գանձուց եւ ստացուածոց։ Եւ զյատակս տանց եւ զայլ շինուածոց փորեալ բրբրէին վասն գիւտի ընչից, եւ փլուցեալ զորմս եւ զծածկոյթս յարկաց յուզէին՝ եւ որոնէին ինչս. եւ յայսմ պատճառէ աւերութիւնս բազումս գործէին։ Եւ նախ զգիւղն Կարփի այսպէս արարին, եւ զայր մի ի նոյն գեղջէն՝ վասն պահանջելոյ ընչից բազում աւուրս ի բանտի եւ ի կապանս պահեցին. յոլով օրինակաւ տանջեցին, եւ յետոյ սպանին՝ եւ ընդ մէջն յերկուս հերձեալ կախեցին զորմով ի վերայ ճանապարհին յահ եւ երկիւղ տեսողաց գաւառականացն։

Եւ գնացեալ ոմանք ի Ջալալոցս այս ի մեծափառ ուխտն Յոհանավանք. յորոց տեսլենէ բնակիչք վանիցն ամենեքեան փախեան, բայց զտկար եւ զհիւանդ աբեղայ մի կալան՝ եւ խնդրէին ցուցանել դարան եւ պահարան։ Եւ յաւուրս երիս կախեալ զաբեղայն ի բազկացն՝ ծեծէին. եւ իբրեւ ոչ եցոյց պահուստ ինչ՝ զայրացեալ Ջալալոցն որպէս զգազան կատաղի՝ իջուցեալ ի բազկացն յերկուորեացն կախեցին եւ չարաչար տանջէին. եւ նա անճար մնացեալ եցոյց նոցա զդարանն, եւ մտեալ ի ներքս ի դարանն կողոպտեալ յափշտակեցին զամենայն ինչսն, եւ զկնի՝ զաբեղայն եւս սպանին՝ եւ արկին ի խոր մի վանիցն։ Եւ անտի ի դարանէն հանին բազում ինչս, եթէ շորեղէն, եթէ պղնձեղէն, եթէ անօթք, խաչ, սկիհ, շուրջառ, բուրվառ եւ գրեանք, որք էին ամենեքեան պատուական գրեանք վարդապետականք։ Այլ եւ էին ի դարանի աստ սրբութիւնք վանիցն. որ էր վարշամակ երեսացն Քրիստոսի, եւ մասն ինչ ի փուշ պսակէն Քրիստոսի. եւ աջն սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային։ Եւ այլ եւս սրբութիւնք եւ սուրբ նշանք, զորս առեալ զամենեսեան Ջալալիքն՝ եւ տարեալ կորուսին. եւ զանուն գլխաւորի սոցա, Աբդուռըզման Մուսալիմ ասէին։

Եւ ի գիւղն Ուշական կալեալ զայլ ոմն այր կախեալ յերկուորեացն տանջէին ցուցանել պահուստ, եւ զայն տեսեալ միւս գեղականացն առեալ զընտանիս իւրեանց փախեան ի գաւառն Գեղարքունի։ Եւ այսպէս արարին զամենայն շրջակայ զգիւղսն եւ զգաւառսն Կարփու։ ԶԱպարանու երկիրն, զՂրխբուլաղայ երկիրն, զԾաղկունաց ձորի երկիրն, զԳառնւոյ ձորն, զՈւրծայ ձորն եւ յայնկոյս գետոյն Երասխայ՝ զՍահաթայ երկիրն՝ զԿողբ եւ զԱղջաղալէն։

Ոմանք յայսմ Ջալալոցս գնացին ի գաւառն Գառնւոյ եւ գտին փորածու այր մի, յորում բազում քրիստոնեայք յահէ նոցա փախուցեալք թաքեալ կային։ Եւ էր այրն այն գետնափոր եւ մեծ. որոյ միայն մուտ կայր, եւ ոչ յայլ ուստեքէ ծակ կամ շնչահան կամ հովամուտ, որ ի վաղեմի ժամանակաց յիշխանաց փորեալ եւ կազմեալ էր վասն իւրեանց ինչ պիտոյից. եւ արդ սոքա մտին անդ եւ թաքեան յահէ Ջալալոցն։ Իբրեւ եկին Ջալալիքն եւ գտին՝ եւ ի բազում աւուրս մարտնչէին, եւ ոչ կարէին առնուլ զայրն զայն։ Ապա արարին հնարս. զի բերին հուր, եւ վառեցին առաջի դրան այրին, որպէս զի ծուխ հրոյն մտեալ ի յայրն վտանգեսցէ զնոսա, որք ի ներքս իցեն. եւ ի վերայ հրոյն արկին ժահահոտ գէշ ինչ՝ զորոյ հոտն տանէր օդն ի ներս ի յայրն։ Եւ էին յայրին մարդիկք բազումք իբրեւ հինգ հարիւր կամ եւս աւելի. եւ վասն խաւարչտին եւ նսեմութեան յարկին ճրագունք էին վառեալ։ Եւ ի ժահահոտութենէ գիշոյն, զոր արկեալ էին ի վերայ հրոյն՝ որ ի յայրն մտանէր՝ սկսաւ ապականիլ օդն, որ ի մէջ այրին. եւ քարինքն ամենայն քրտնեցան՝ եւ հոսէին ի քարանցն քրտունքն որպէս զջուր. եւ ճրագունքն ամենայն սկսան նուազել մինչեւ ամենեւին շիջան, եւ մարմինք մարդկանցն սկսաւ ուռիլ եւ բշտիլ եւ դեղին ջուր հոսիլ. եւ ամենեքեան շնչարգելք եղեալ նուաղեցան, եւ թուլացեալ թալկացեալ անշնչացան իւրաքանչիւր յիւրում տեղւոջ եւ առհասարակ արք՝ եւ կանայք, ծերք եւ տղայք՝ եւ մատաղ մանկտիք ի միասին մեռան. եւ ի նոցանէ ո՛չ ոք ել արտաքս։ Եւ Ջալալիքն, որք զդուռն այրին պահէին. գիտացին թէ ոչ հնազանդեցան նոցա գաղթեալ արքն՝ որք ի մէջ այրին, վասն որոյ երկմիտ եղեալ ի տարակուսի կային։ Եւ յայնժամ կալան Ջալալիքն զայլ ոմն այր ի նոյն գաւառէն՝ եւ բռնադատէին ցուցանել զապրանս. եւ նա յահէ սպանմանն ասաց. «Եկայք ընդ իս զի գնասցուք ի Քօռադարէն՝ եւ անդ ցուցից ձեզ զապրանսե։ Իբրեւ նոքա գնացին, յայնժամ նախախնամութեամբն Աստուծոյ արք ոմանք, որք ի նոյն դարանէն ելեալ էին յառաջագոյն, եւ վասն իւրեանց ինչ գործոյ գնացեալ էին յայլ ուրեք, ի նմին ժամու եկեալ ի հեռաստանէ դիտեցին թաքնաբար զդուռն այրին՝ զի ոչ կայր անդ ոք. ապա եկին ի դուռն այրին, տեսին զայս ամենայն եղեալ եւ փութացեալ զհուրն ի բաց ցրուեցին. եւ վառեցին ճրագ՝ եւ մտին ի ներքս ի յայրն եւ տեսին զամենեսեան իբրեւ զմակաղեալ ոչխարս յիւրաքանչիւր տեղիս մեռեալ՝ հայր զորդւով՝ եւ մայր զդստերբ եւ եղբայր զեղբարբ՝ զմիմիամբք գիրկս ածեալ եւ մեռեալ։ Եւ փութացեալ նոցին նախ՝ զընտանիս իւրեանց արտաքս քարշեալ ձգեցին ի դուրս ի յայրէն եւ ապա՝ զայլս, որքան կարացին արտաքս բերին. եւ զորս արտաքս բերէին, եւ հոգ տարեալ սպասաւորէին, զձիւն եւ զջուր ի վերայ հեղուին, շնորհօքն Աստուծոյ կենդանանային, եւ այսպէս զբազումս արտաքս բերեալ ապրեցուցին ի դառն մահուանէն. բայց զորս ոչ կարացին արտաքս բերել, ամենեքեան մեռան այսպիսի մահուամբ։ Եւ որք ելեալ ի դարանէն ոչ եւս կարացին կալ ի տեղին յահէ Ջալալոցն, այլ փութանակի մեկնեալք ի տեղւոյն փախեան յայլ ուրեք ապրեցուցանել զանձինս։ Եւ այսպէս զամենայն գեղօրայս գաւառացն Արարատու յաւեր եւ յապականութիւն դարձուցին. եւ ի կերակրելի սերմանեաց եւ ի բնակչաց թափուր արարին։

Եւ ապա խորհեցան Ջալալիքն գնալ յերկիրն Գեղամայ՝ որ է Գեղարքունի, քանզի գիտէին թէ անդ են համբարք ցորենոյ եւ գարւոյ, եւ ջոկք ոչխարաց եւ անդէոց, որ է պախրէք՝ յոլովք գոն։ Վասն որոյ յոլովք ի զօրացն Ջալալոց ելեալ գնացին յերկիրն Գեղամայ. եւ զբազում գիւղս կողոպտեալ աւար հարին։ Եւ բացեալ զհամբարս նոցա զցորենոյ եւ զգարւոյ, եւ նոցին տեարց ձեռօքն բարձին նոցին անասնոցն, եւ զնոսին կալան պահակ՝ որ է կոռ, վարող եւ քշող բեռնակիր անասնոցն, որովք բերէին զցորեանն ի բնակարանս իւրեանց։ Այլ եւ զկանայս, եւ զտղայս գերեցուցին բերին ընդ ինքեանս. որպէս զի տեարք գերեացն արծաթ եւ ոսկի վասն նոցին գնոցն բերեալ դարձուսցեն զգերիսն. եւ իբրեւ ըստ բաղձանաց սրտից իւրեանց զոր ինչ եւ կամեցան, արարին. եւ ապա չուեցուցեալ զգերեալ կանայսն եւ զտղայսն, եւ պահակ կալեալ արամբքն բարձեալ նոցին գրաստուցն եւ եզանցն զամենայն բեռինսն. եւ զբազմութիւն անասնոցն՝ որք էին ջոկով ոչխարք՝ եւ պախրէք եւ երամով ձի՝ վարեալք բերէին։ Իբրեւ եկին երկուց աւուրց ճանապարհ եւ զի էր գործառնութիւնս այս ի ժամանակս ձմերայնոյ, այլ եւ ձմեռնն այն ծանրաձմեռն եւ ձիւնամեծ էր, վասն որոյ բեռնակիր անասունքն ամենեքեան վաստակեալ մնացին ի ճանապարհին, եւ ի թանձրութենէ եւ ի յոլովութենէ ձեանն ոչ կարէին գնալ։ Յաղագս որոյ զմնացեալ գրաստուց բեռինսն բաժանեցին շալակ շալակ. եւ շալակեցուցին գերեացն արանց եւ կանանց եւ տղայոց. եւ այսպէս անցուցեալ զսարն՝ հասուցին ի Կարփի գիւղն։ Բայց թէ որքան դառն աղէտիւ վտանգ էր ողորմելի ժողովրդեանն՝ որք պատահեցան այսմ գործոյ. զի զոմանց զձեռս եւ զոտս եւ զունչս տարաւ ցուրտն, որք յօդաթափք եղեն ի մասանց մարմնոյ։ Եւ այլք ի շնչմանէ ցրտասառոյց դառնաշունչ օդոյն սառուցեալք անդէն իսկ ի ճանապարհին մնային՝ եւ մեռանէին. եւ այլք ոմանք ասէին վասն կանանցն, որք զցորեանն շալակեալ ունէին ի բազում վաստակոյն խոնջեալ եւ ի ցրտոյն սառուցեալ եւ քաղցոյն նքողեալ պակասեալ ի զօրութենէ եւ վհատեալ ի կենաց ոչ կարէին գնալ. նստէին շալակովն ի վերայ ձեանն եւ մնային եւ մեռանէին։ Եւ այսպէս՝ որք մեռան ի ճանապարհին՝ մեռան, եւ որք մնացին՝ զամենեսեան բերեալք հասուցին ի Կարփի. զոմանս վաճառէին արծաթոյ եւ զոմանս պահէին ի ծառայութիւն գործոց իւրեանց։ Եւ Ջալալիքն կացին այսպէս մինչ ի գարունն՝ եւ հասին մերձ յաւուրսն Համբարձմանն։ Եւ ապա ելեալք անտի գնացին յերկիրն Ախլցխու. եւ անդ եւս զայն գործ կատարէին։

Եւ ոչ միայն այս Ջալալիքն այսպէս առնէին. գոյին եւ այլք Ջալալիք՝ ոմանք յոլովք՝ եւ ոմանք սակաւք. որք ի տեղիս տեղիս զկայ առեալ եւ որջացեալք էին՝ զայսպիսի գործս գործէին։ Այլ եւ ի քրիստոնէից ազգէ՝ արք ոմանք, որք ոչ ունէին զերկիւղն Աստուծոյ յինքեանս. իբրեւ տեսանէին թէ այլազգիքն այսպէս առնեն, ինքեանք եւս սկսան այսպէս առնել. վասն զի աչօք տեսին եւ սրտիւ յօժարեցան. եթէ յայտնի յափշտակութեամբ՝ եւ թէ գաղտնի գողութեամբ այնպէս առնէին. քանզի երկիրն անտէր եւ ամայի էր յաշխարհակալ բռնաւորաց. եւ ամենայն ոք զախորժակս կամաց իւրոց կատարէր։ Արդ՝ որպէս պատմեն տեսողք ժամանակին, զի բնաւ ոչ գոյր նշոյլ բարութեան յաւուրսն յայնոսիկ բաց ի թշուառութեանցն, որպէս պատմեցաք, եւ տակաւին եւս պատմելոց եմք։ Վասն զի թագաւորն արեւելից Շահաբաս զօրօքն Պարսից զբաժին արեւելեայ աշխարհիս յաւեր դարձոյց։ Սոյնպէս եւ Ջալալիքն՝ որք ի մասն բաժնի արեւելեայ երկրիս գերագոյն քան զնոսա աւերիչք եւ ապականիչք։ Եւ Սարդարն Օսմանցւոց նոցին՝ զօրօքն ի Միջերկրայս՝ սկսեալ ի Կոստանդնուպօլսէ մինչ ի յԵրեւան քաղաք աւերեցին. սոյնպէս եւ Ջալալիքն, որք էին յաւուրսն յայնոսիկ ի կողմանս երկրին Օսմանցւոց, գերագոյնք քան զնոսա աւերիչք։ Եւ սոքա էին արք անուանիք՝ եւ յաղթողք՝ եւ քաջ պատերազմողք՝ եւ անպարտելի ախոյեան։ Եւ զի էին Ջալալիքս այսոքիկ բազումք, վասն որոյ հարկաւոր համարիմ շարադրել զանուանս նոցա, որով մարթասցիս վերահասու լինիլ աւերման աշխարհաց՝ որ ի նոցունց եղեւ. թէ որքան եղեալ է եւ զոր ինչ լուաք յականատես պատմողաց՝ զայն գրեմք։

Նաք Ղարայ Եազիչին բազում հեծելօք, որ ի ՌԽԷ. թուին ապստամբեցաւ ի թագաւորէն, եւ եկեալ յՈւրհայ քաղաք եմուտ ի բերդն, եւ ամրացաւ։ Եւ հրամայեցաւ ի թագաւորէն ի վերայ սորա Սարդար գալ. եւ Սարդարն եկեալ ԽՌ. մարդով ոչինչ կարաց ստնանել՝ դարձաւ։ Եւ ապա Եազիչին ելեալ ի բերդէն՝ եւ այլ եւս զօրս ժողովեաց ի վերայ իւր, եւ նոքօք սկսաւ աւերել զաշխարհս, եւ նախ զՈւրհայ քաղաք եւ ապա զայլս՝ զԹօխաթ, զՍեբաստիայ, զԲուրսայ, զԱնկիւրիայ եւ այլ ուր եւ հանդիպեցաւ։ Եւ զխարաջն զոր հանապազ թագաւորն առնոյր ի ժողովրդոց, այս Եազիչիս զերկու տարւոյ խարաջն ինքն էառ, եւ իւրոց զօրացն ռոճիկս բաժանեաց։

Հուսէյին փաշայ՝ ՌԽԸ թուին ապստամբեցաւ ի թագաւորէն։ Քօսայ Սաֆար ՌԽԸ. թուին ապստամբեցաւ։ Ահմատ փաշայ ՌԾ. թուին ապստամբեցաւ։ Ինջաղան ՌԾԳ. թուին ապստամբեցաւ։ Յուլարղստին ՌԾԴ. թուին ապստամբեցաւ։ Թաւուլն ԺԲՌ. մարդով ՌԾԲ. թուին ապստամբեցաւ։ Այս Թաւուլիս եղբայրն՝ զորոյ անունն ոչ գտաք։ Մահմատ փաշայ ԻՌ. մարդով։ Մանօղլի։ Ջանփօլատօղլի Ալի փաշայ։ Սորին եղբայրն՝ զորոյ անունն ո՛չ գտաք։ Քօռողլի, այս այն Քօռօղլին է, որ բազում խաղ է ասացեալ՝ զոր այժմ աշղներն եղանակեն։ Գզիրօղլի Մուստաֆայ բէկ Ռ. մարդով. եւ սա եւս ընկեր է Քօռօղլւոյն՝ զոր յոլով տեղիս ի մէջ իւր խաղին զսա յիշէ։ Միւս Մուստաֆայ բէկ։ Ղարաղաշ։ Դալունասիպ։ Եօլայ Սըղմազ, Թանղրի Թանիմազ։ Գօկապախան։ Չըփլախ։ Քեասաքեաս։ Քրլու։ Ղարասահաթ։ Աղաջդանփիրի։ Սոքա ամենեքեան Ջալալիք էին, որք ոչ հնազանդէին թագաւորին. եւ ո՛չ ի տեղի ուրեք զկայ առեալ բնակէին, այլ աշխարհաւերք եւ աշխարհակործանք. եւ ուր եւ լսէին զհամբաւ շինութեան, դիմեալ անդր հասանէին, աւարեալ կողոպտէին եւ զշինուածսն հրդեհեալ այրէին։

Ի մերձակայից Կոստանդնուպօլսի՝ մինչեւ ցԵրեւան քաղաք. ի Բաղդատայ մինչեւ ցԴամուրղափուն, զՍպիտակ ծովու մէջն եւ զՍեաւ ծովու մէջն. այս եզերքս՝ զորս ծրագրեցի, զսոցա մէջն զայսքան աշխահս յաւեր եւ յապականութիւն դարձուցին։

Եւ յայսմ պատճառէ հողագործք եւ երկրագործք՝ որք յիւրաքանչիւր տեղիս գոյին, յերկիւղէ եւ յահէ սոցա փախուցեալք ի բերդս եւ ի դղեակս, եւ ի փապարս լերանց ամրանային. եւ ոչ կարէին առնել զերկրագործութիւն, վասն որոյ սերմանել եւ հնձել եւ կալ եւ կուտ բարձաւ ամենեւին։ Եւ սկսաւ լինել սղութիւն հացի եւ ամենայն ուտելի իրաց եւ ո՛չ գտանիւր. եւ թէ ուրեք ուրեք եւս գտանիւր, եւ այն եւս ծանր գնոյ։ Եւ ի ժամանակի սղութեանս այս եկն մարախ յընդհանուր Միջերկրայս եւ եհար միանգամայն զամենայն երկիրս եւ եկեր զխոտ, զբոյս, եւ զայլ կանաչ՝ որ երեւիւր։ Յորոյ յետագայ եղեւ սով սաստիկ. եւ բնակին ոչ երեւիւր հաց եւ կերակուր եւ այլ ինչ ուտելի։

Եւ յայսմ ժամանակի եղեն ցիր եւ ցան ազգն Հայոց եւ գնացին իւրաքանչիւր ոք հանդէպ երեսաց իւրոց գտանել տեղի կելոյ եւ ապրելոյ։ Ոմանք յՈւռումէլի, ոմանք ի Բուղդան, ոմանք ի Լէհ, ոմանք ի Կաֆայ, ոմանք ի ծովեզերսն Պոնտոսի, ոմանք ի Թարվէզ եւ յԱրտաւիլ՝ եւ ի գաւառս սոցա։ Զի յազգէն Հայոց՝ որքան ղարիպականք կան յասացեալ գաւառս, յայս ժամանակիս եւ յայս պատճառէս են գնացեալ։ Եւ Շահաբաս թագաւորն որ ի Հայոց ազգէն այնքան բազում քրիստոնեայս քշեաց եւ տարաւ յերկիրն Սպահանայ եւ Ֆահրապատու, նոքա ամենեքեան յայս ժամանակիս էին եկեալ՝ զոր շահն տարաւ։

Եւ ըստ ասացելումս ի ժամանակի սովիս՝ որք ցրուեցան եւ գնացին՝ գնացին, եւ որք մնացին ի Միջերկրայս, ի չգոյէ հացի՝ սկսան ուտել զկենդանիս՝ զարջառս եւ զոչխարս։ Եւ ի սպառել սուրբ կենդանեացն՝ սկսան ուտել զանսուրբ կենդանիս՝ զձի, եւ զջորի եւ զէշ եւ զայլ անսուրբ կենդանիս. մինչեւ զշուն, եւ զկատու, եւ այլ ինչ որ ի ձեռս անկանէր վասն կարեաց կերակրոյն։ Եւ իբրեւ այլ առաւել սաստկացաւ սովն, սկսան ուտել զմեռեալս՝ եւ ոչ թաղէին՝ այլ ուտէին. քանզի զօրացեալ էր ի վերայ աշխարհի սովն։ Եւ բազումք եւ բազում տեղիս զկենդանի մարդս ըմբռնէին եւ ուտէին։

Որպէս պատմեցին մեզ թէ յերկիրն Արարատու ի գիւղն որ կոչեն Ուշական, այր ոմն արարեալ էր վիհ ինչ ի մէջ տան իւրոյ թաքնաբար, որ զայր ղարիպական խաբեալ բերէր ի տուն իւր եւ սպանեալ պահէր ի վիհն յայն՝ եւ յաւուրս յաւուրս սակաւ սակաւ ուտէր. զոր յետոյ իմացան բնակիչք գեղջն՝ եւ հալածեալ փախուցին ի գեղջէն։

Եւ ի գիւղն՝ զոր Բջնի ասեն, ճանապարհորդք ոմանք՝ որք ընդ այն անցանէին, տեսանէին զի ծուխ ելանէր ի տանէ միոյ. եւ նիշ արարեալ գնացին ի տունն՝ տեսին կանայս երիս ի տանն՝ որ կառուցեալ էին պոյտն եւ եփէին կերակուր. իբրեւ ի վեր առին զխուփն՝ տեսին ձեռս եւ բազուկս եւ այլ միս մարդոյ, որ եփէին զի կերիցեն։ Իբրեւ բռնադատեցին զկանայսն խոստովանել զայն. յայնժամ նոքա զստոյգն ասացին, թէ «վասն հարկի սովուն՝ որ ոչ ունիմք ինչ զի կերիցուք, վասն որոյ զանցորդ մարդիկս, որք ընդ այս անցանեն, խաբելով բերեմք ի տուն՝ եւ սպանեալ եփեմք եւ ուտեմքե։

Այլեւ յԱրզրում քաղաքի սմին օրինակաւ այսպիսի գործ եղեալ էր՝ զոր տեսողքն պատմեցին ինձ, թէ կանայք չորք միաբանեալ էին. եւ ի տան միում արարեալ ինքեանց բնակութիւն, որ մի եւ երկու ի նոցանէ աւուրց յաւուրս ելեալ արտաքոյ շրջէին եւ խաբէին զմարդիկ պատրողական բանիւք՝ եւ բերեալ ի տուն, ըմբռնեալ զմարդն սպանանէին, եփէին եւ ուտէին։ Եւ եղեւ ի միում աւուր զի զայր ոմն տարան ի տուն, եւ մինչ կամէին ըմբռնել զայրն՝ եւ այրն իմացեալ զխորհուրդս նոցա փութանակի ի բաց ոստեաւ, զերծաւ ի ձեռաց նոցա եւ փախուցեալ ել ի տանէն, եւ գնացեալ առ փաշայն, որ իշխան էր քաղաքին եւ ծանոյց նմա. եւ իշխանն հրամայեաց զինուորաց գնալ ընդ առնն՝ եւ ըմբռնել զկանայսն. եւ զինուորացն գնացեալ ըմբռնեցին զկանայսն։ Ապա սկսան խուզել զտունն, իբրեւ մտին ի ներքսագոյն տունն, տեսին ԻԴ. գլուխք մարդոյ՝ զորս սպանեալ եւ կերեալ էին, եւ զինուորքն բռնադատէին եւ խոշտանգէին զկանայսն ասել ստուգիւ զգործս իւրեանց. եւ նոքա պատմեցին թէ վասն վտանգի սովուս խաբանօք բերեմք զմարդիկս աստ՝ եւ սպանեալ ուտեմք։ Եւ կալեալ զկանայսն տարան առ փաշայն. եւ փաշայն հրամայեաց սպանանել զչորեսին կանայսն. եւ այնպէս արարին։

Եւ մերձ Բասենոյ երկրին է գաւառ մի, զորոյ զանունն Խալիեազի ասեն՝ որ այժմս անբնակ է գաւառն այն. ուստի էր այր ոմն հաւատարիմ եւ բանագէտ. սա պատմեաց թէ ի ժամանակս այս սովիս՝ տղայր երկուք առ մեզ բնակէին՝ զի մեզ գոյր ցորեան ուտելոյ։ Եւ եղեւ օր ինչ, որ ո՛չ երեւեցան տղայքն. եւ եկն առ իս կարծիք՝ թէ մի գուցէ անկան ի ձեռս մարդակեր արանց՝ եւ կերեալ եղեն, եւ վասն ահի մարդակեր արանցն առի ընդ իս արս երկուս եւս, քանզի եւ ես երկնչէի միայն գնալ առ նոսա, եւ գնացի ի կարծեցեալ տեղին, ուր էին ժողովեալ բազում սովալլուկ մարդիկ, արք եւ կանայք, յորոց գոյր կարծիք մարդակերութեան։ Իբրեւ մտի ի տունն հարցի ցնոսա՝ եւ նոքա յուրաստ եղեն, եւ էր թոնիրն ի վառ եւ պոյտն ի վերայ, յորում եփէին կերակուր. եւ առեալ ի բաց զխուփն հայեցայ ի մէջ պուտկին՝ տեսի զոտն տղային, ապա եկեալ եղբայր տղային եւ ասաց՝ թէ զեղբայրն իմ մորթեցին եւ կերան. եւ այդ նորին ոտն է։ Եւ ես յետ բազմաց կսկծանաց՝ առեալ զմնացեալ տղայն տարայ ի տունս մեր՝ որ ապրեցաւ։ Այլ եւ սոյն այր ասէր՝ թէ տեսի զի երկու պառաւ կանայք՝ որք կալան զփոքր աղջիկ մի, խեղդեցին եւ կերան, եւ ես զայս ծանուցի Սարգիս անուամբ առն միոյ. եւ նա սպան զերկոսին պառաւսն։ Եւ բազումք ի բազում տեղիս այսպէս արարեալ էին. որսացեալք զմարդիկ եւ կերեալ։

Եւ ո՛չ միայն զայլ օտար մարդ ուտէին՝ այլ եւ արք եւ կանայք զզաւակս իւրեանց կերեալ են։ Որպէս լուաք թէ յերկիրն Սեբաստիոյ ոմանք զզաւակս իւրեանց կերեալ են։ Այլ եւ յայլում գաւառի կին ոմն իւր երկու որդիս եւ զմի դուստրն կերեալ է։

Եւ ոմանք հարկեալք ի կարեաց սովուն ելանէին՝ եւ շրջէին ի շինամիջին եւ վասն պակասելոյ զօրութեան, ճնշեալ՝ եւ մաշեալ, եւ նքողեալ ո՛չ կարէին գնալ, անկանէին ի շինամիջի եւ յանցս ճանապարհաց եւ յանկիւնս որմոց եւ մռնչելով եւ նուալով եւ հեծելով մեռանէին։

Եւ ոմանք եկեալ միաբանէին արք Ժ. եւ Ի. եւ Լ. եւ գնային ի գեղջէ ի գիւղ եւ յերկրէ յերկիր խնդրել կերակուր եւ ո՛չ կարէին գտանել, զի իբրեւ զԱստուածառաք պատուհաս ի վերայ ընդհանուր աշխարհի սփռեալ էր սովն, ըստ բանի մարգարէին. «Կոչեաց սով յերկիր նոցա եւ զամենայն զօրութիւն հացի եբեկե [Սաղմ. ՃԴ 16]։ Էր զի ոմանք ի նոցանէ հասանէին ի շէնս, եւ էր զի ի ճանապարհին մեռանէին։

Եւ ի դիականց մեռելոցս այսոցիկ կերան վայրի գազանք եւ անընդելք կենդանիք, մանաւանդ թէ գայլք. եւ ուտելով զմեռեալս, սովորեցան եւ զկենդանի մարդ ուտել՝ զոր մարդագայլ ասէին։ Եւ այնքան սովորեցան եւ համարձակեցան գայլք ի վերայ մարդոյ մինչեւ զկենդանի մարդս պատառէին եւ ուտէին։ Եւ յայսմ պատճառէ երթեւեկութիւն գնացից ճանապարհաց խափանեցաւ յահէ մարդագայլոցն։ Եւ այնքան վստահացան գայլք ի վերայ մարդոյ՝ որք գային ի մէջ շինին եւ մտանէին ի տունս, եւ որում եւ պատահէին եթէ յանկողնի ննջեալ տղայի, եւ թէ ի մէջ օրօրոցի, եւ թէ ի գիրկս մարցն, ի վերայ արձակէին եւ բռնութեամբ կորզեալ ի գրկացն եւ յօրօրոցէն յափշտակեալ՝ առեալ փախչէին՝ եւ տարեալ ուտէին։ Այսմ գործոյս տեսողք յոլովք եւ բազումք գոյին, որք զիւրաքանչիւր տեսեալն պատմէին գործս զարմանալիս եւ սարսռելիս։ Որ եւ այնմ ժամանակեան գայլատար մանկանցն բազումք գոն այժմ՝ որք եղեալք են արք կատարեալք եւ ծերացեալք, որոց ի գլուխն եւ յերեսն եւ յայլ տեղիս մարմնոցն տեսանի սպիք վիրացն պատառոտեալ եւ գիշատեալ զոր արարեալ են գայլքն՝ որոց ի հարցանելն մեր վասն գիշատելոց տեղեացն, պատասխանեն թէ «Գայլն յափշտակեալ տարաւ զիս յուտել եւ ժողովեալ արանց բազմաց ազատեցին զիս ի բերանոյ գայլոյնե։

Եւ եղեւ սովս այս ի մէջ երկուց մեծ ծովուցն, այսինքն Սպիտակ ծովուն, եւ Սեաւ ծովուն ի մերձակայ գաւառացն Կոստանդնուպօլսոյ մինչեւ ի գաւառն Թարվիզու, ի Բաղդատայ մինչեւ ի Դամուրղափուն, այսքան եզերացս մէջն եղեւ սովն եւ սաստկացաւ, այնքան որ զշուն եւ զկատու եւ զայլ անսուրբ կենդանւոյ, եւ զմարդոյ միս կերան մարդիկ, որպէս եւ պատմեցաք։ Եւ եղեւ սկիզբն սովուս ի ՌԾԵ. թուին, յայսմ ամի թոյլ էր սովն եւ ոչ էր խիստ, իսկ ի մտանելն ՌԾԶ. թիւն, եւ ի ՌԾԷ. կարի սաստկացաւ, եւ ի մտանելն ՌԾԸ. թուլացաւ, եւ ի ՌԾԹ. բարձաւ բնաւին ողորմութեամբն Աստուծոյ ամենախնամողին՝ որ ոչ իսպառ բարկանայ ստեղծուածոց իւրոց՝ եւ ոչ յաւիտեան պահէ ոխս [հմմտ. Սաղմ. ՃԲ 8-9], որում փառք յաւիտեանս ամէն։