Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԱԳՍ ԱՌՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑՆ ԳԱՆՋԱՅՈՒ ԵՒ ՇԱՄԱԽՈՒ

Յետ երկրորդի գալստեան եւ դառնալոյ Ջղալօղլի Սարդարին, որ եկն ի Սօֆիան եւ պատերազմեցաւ ընդ Պարսից եւ պարտեալ դարձաւ ի յԱմիթ եւ մեռաւ։ Թագաւորն Պարսից Շահաբաս ամենայն զօրօքն իւրովք կայր ի Թարվէզ քաղաքի զձմեռն զայն՝ իսկ ի շնչել հողմոյն հարաւոյ՝ ի ժամանակս գարնան ժողովեաց զամենայն զօրս իւր՝ եւ գնաց ի վերայ զօրացն Օսմանցւոց՝ որք տակաւին էին ի քաղաքին Գանձակայ՝ որ է Գանջայ, յորում ամի էր թուականն մեր ՌԾԵ. եւ ի հասանելն անդր շրջապատեալ զբերդն նստաւ ի վերայ։ Եւ զերկիրն ամենայն գրաւեալ ընդ իւրով իշխանութեամբն եւ պահէր ի խաղաղութեան, հրաման արարեալ իւրոց զօրացն մի՛ զոք խուել՝ եւ մի՛ զոք բռնադատել ի բնակչաց երկրին, ուստի լցեալ լինէր ամենայն պիտոյք նոցա՝ մարդկան եւ անասնոց։ Եւ ինքն շահն ուշ եդեալ գործոյ պատերազմին՝ զի առցէ զբերդն պէս պէս հնարիւք։ Երբեմն սիբայ բարձրացուցեալ ի վերուստ ծեծէին. երբեմն ի ներքուստ զյատակս պարսպացն փորեալ նաղմն առնէին, եւ զայն լնուին բարութով հրդեհէին, եւ զպարիսպն ի վեր առեալ ընդ երկինս ցնդէին։ Եւ երբեմն սուտ երդումն եւ դաշն խաղաղութեան գրէր շահն՝ եւ առաքէր ի մէջ բերդին, թէ դուք ամենեքեան ձերովք ընչիւք եւ ամենայն ընտանեօք ելեալ գնացէք յաշխարհն ձեր՝ եւ մեք ձեզ ինչ ո¯չ մեղանչեմք, միայն թէ զբերդն տուք մեզ։ Իսկ զօրքն Օսմանցւոց ոչ տային՝ այլ երկայնամտեալ համբերէին, եւ քաջութեամբ պատերազմեալ դիմակայէին։ Իսկ Պարսիկ զօրքն ո՛չինչ կրէին վտանգ՝ կամ կերակրոյ կամ ցրտոյ եւ կամ ի շրջակայ թշնամեաց՝ եւ կամ յայլ իրաց, այլ կային առանց պակասութեան եւ հանապազ պատերազմէին։ Եւ մինչ ետես շահն թէ սակաւ ինչ երկարի գործ պատերազմին ձուլեաց անդէն երկուս թօփս մեծամեծս, հզօրս եւ ուժգնաբաղխս որոց ի ձգելն կարի փլուցանէր զպարիսպ բերդին. եւ սովաւ յոյժ վտանգ լինէր Օսմանցւոցն։ Ի վերջոյ ամենայն պատերազմին՝ բնակիչք բերդին զօրքն Օսմանցւոց հայէին շուրջ զինքեամբ, զի ոչ յուստեքէ գոյր նոցա օգնական՝ ոչ յիւրեանց շրջակայ քաղաքացն, նաեւ ոչ ի դրանէ թագաւորին իւրեանց. զի Ջալալիք բազում կային ի մէջ երկրին Օսմանցւոց՝ զորոց զանուանսն յանցեալ ճառիդ յիշեցաք, եւ նոքա այնու էին պատաղեալք։ Այլ եւ փաշայն Գանջայու անկեալ էր ի պատերազմին՝ որոյ անունն էր Զընջիլղռան Ալի փաշայ։ Այլ եւ նոր ձուլեալ թօփն կարի փլուցանէր զպարիսպն. վասն որոյ յամենայն կողմանց ի նեղ անկեալք Օսմանցիքն ետուն զբերդն Պարսից։ Իբրեւ էառ շահն զբերդն Գանձակայ՝ տիրեաց ամենայն երկրին եւ կարգեաց անդէն իշխեցող զոմն՝ որում անունն էր Աղսաղ Մահմատ խան։

Եւ մինչեւ ցայժմ առ ինքն ունէր շահն զթոռն Աղէքսանդրու թագաւորին Կախէթու զԹամրազն. եւ այժմ արձակեաց զնա գնալ յաշխարհն իւր հայրենի, տուեալ նմա հրաման իշխանութեան տիրել իւրոյ հայրենի աշխարհին՝ եւ վարել զգործ թագաւորութեան իւրոյ։ Բայց կալ ի միաբանութեան եւ ի հնազանդութեան թագաւորութեանն Պարսից. եւ Թամրազն գնաց ի Կախէթ ի հայրենիս իւր, վարէր զիշխանութիւն թագաւորութեանն, եւ կայր ի հնազանդութեանն Պարսից։

Այլ եւ ոմանք ասացին թէ յետ առնլոյ շահին զԳանջայ, կային ի գաւառին Գանջայու Մահմետական հաւատով ազգ մի, զոր ինքեանք էլ անուանէն, եւ զանունն այս էլիս Ջէկիրլու ասէին. որք էին դաւանութեամբ եւ կրօնիւք Օսմանցւոյն՝ զոր Սուննի ասեն։ Հրաման արար վասն սոցա շահն ժողովել զամենեսեան ի մի վայր ի տեղի ինչ՝ որ էր տեղի հեղեղատի, որոյ մուտն նեղ էր՝ զոր պահէին Պարսիկք. եւ որքան դէպ ի ներքս երթայր լայնէր եւ շուրջանակի բարձր փուլ, յորմէ ոչ կարէին ելանել եւ փախչել։ Հրամայեաց շահն զնոսա զամենեսեան անդէն ի սուր սուսերի մաշել՝ զարս եւ զկանայս, զծերս եւ զտղայս. եւ մինչեւ ցմատաղ մանկունս կոտորեցին, եւ բնաջինջ արարին։

Իսկ թագաւորն Շահաբաս յետ առնլոյ զբերդն Գանձակայ եւ տիրելոյ ամենայն երկրին, սկսաւ ճանապարհ ելանել եւ գնալ ի կողմանս Վրաց, ի քաղաքն Թիֆլիս։ Էառ ընդ իւր զմնացեալսն ի զօրացն եւ յազգէն Օսմանցւոց՝ որք մնացին ի կոտորմանէ բերդին։ Խաբեաց զնոսա պատրողական բանիւք, տուեալ նոցա յոյս սնոտի՝ ասելով՝ «Եկայք դուք զկնի բանակին իմոյ, զի մի՛ գուցէ ելուզակ մարդիկ վնաս ինչ առնիցեն ձեզ, այլ ի մերոց զօրացս կարգեցից ձեզ զօրս պաշտպան, զի խնամելով եւ հովուելով տանիցեն մինչեւ հասուցանիցեն ի սահմանս երկրին ձերոյե։ Եւ այսպիսի պատրանօք առեալ տարաւ զնոսա ընդ իւր. եւ հասեալ ի գաւառն Ախստեւու եւ բանակեցաւ ի ձորն՝ զոր Ինջայու ձոր ասեն՝ ի վերայ ջրոյն։ Եւ անդէն հրամայեաց զօրացն Պարսից կոտորել զամենայն մնացեալսն յազգէն Օսմանցւոց՝ եւ աւար արարեալ զինչս եւ զստուածս եւ զկանայս եւ զմանկունս նոցա։ Եւ արարեալ կատարեցին ըստ հրամանաց շահին՝ զամենայն։

Յետ այսորիկ Շահաբասն ամենայն բանակաւն իւրով չուեալ յերկրէն Ինջայու գնաց ի քաղաքն Թիֆլիս, խաղաղութեամբ եմուտ՝ եւ խաղաղութեամբ ելեալ գնաց, զի միաբանութիւն էր ի մէջ Պարսից եւ Վրաց։

Ելեալ շահն ի Թիֆլիսու գնաց ի գաւառն Գեղամայ եւ բանակեցաւ անդէն բանակն արքունի. եւ ինքն Շահաբասն իջեւանեցաւ ի տան մէլիք Շահնազարին, որ էր ի գիւղն Մազրայ, բնական ի նոյն գեղջէն։ Եւ էր մէլիք Շահնազարս յազգէն Հայոց՝ եւ հաւատով քրիստոնեայ, իշխան հզօր եւ փառաւոր, որ արար հիւրընկալութիւն շահին որպէս վայել է թագաւորի՝ եւ էր ինքն բարեկամ եւ մտերիմ եւ արգոյ առաջի թագաւորին։ Վասն որոյ եւ թագաւորն պատուական եւ ազնիւ զգեստուք շքեղացուցեալ խիլայեաց. եւ պարգեւեաց նմա զիշխանութիւն մէլիքութեան գաւառին, եւ այլ եւս դաստակերտս եւ գեղօրայս ետ նմա եւ եղբարց նորա։ Եւ հաստատուն նոմոս գրեաց եւ կնքեաց թագաւորական կնքով եւ ետ նոցա զի անփոփոխ լիցի ժառանգութիւնն այն նոցա եւ զաւակաց նոցա յազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան։

Եւ անտի յարուցեալ կամկար գնացիւք եհաս ի Թարվէզ ամենայն զօրօքն իւրովք, եկաց մինչեւ եմուտ ի միւս տարին. յորում էր թուականն մեր ՌԾԶ., ապա առեալ զամենայն զօրս իւր գնաց ի վերայ Շամախու՝ եւ նստաւ ի վերայ բերդին, շրջապատեալ եւ պաշարեալ զնա։ Եւ որպէս պատմեցաք վասն Գանջայոյ՝ նովին օրինակաւ պատերազմեալ ընդ Շամախու էառ զնա յՕսմանցւոց։ Եւ զզօրսն Օսմանցւոց սրով կոտորեաց. եւ զընտանիս եւ զինչս աւարեալ յափշտակեաց։ Եւ կարգեաց ի նմա իշխան զԶըլֆիղար խանն, եւ ինքն չու արարեալ բանակաւն իւրով գնաց ի Թարվէզ։ Եւ ի մտանելն ի թուականն ՌԾԷ. գնաց շահն ի Սպահան քաղաք։