Գիրք պատմութեանց

ԱՅԼ ԵՒՍ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՍՆ ՍՈՅՆ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻՍ

Շարադրեսցուք վասն սոյն Մեծ անապատիս միւս եւս պատմութիւն. զի յետ շինութեան անապատիս, իբրեւ անցին ի վերայ ամք քառասուն եւ հինգ կամ աւելի, արեւմտեան կողմն անապատին, գետինն պատառեցաւ ընդ կողմն հիւսիսի, եւ էհաս մինչեւ ի կողմն արեւելից մինչ ի հանդիպոջ լեռնավէմն։ Իսկ յարեւմտից կողմանէ անցեալ զգերեզմանօքն, էհաս մինչ ի լեառն արեւմտեայ կողմանն, եւ այնքան պատառեցաւ լայն եւ ընդարձակ եւ խորագոյն, զի թէ եզն եւ ձի եւ այլ անասուն դէպ լինէր անկանել ի խորափիտ պատառուածին՝ ոչ կարէր ելանել. այլ եւ բաց ի սմանէ այլ եւս պատառուածք այսր եւ անդր յոլովք լինէին օր յաւուր։ Եւ յայսմ պատճառէ երկիւղալից կասկած անկաւ ի սիրտս բնակչաց անապատիս, թէ գետինն յորոյ վերայ շինեալ կայ անապատն՝ սահելոց է ի տեղւոջէ իւրմէ։ Նաեւ ամենայն գաւառականքն, որք անդ պատահէին, ի տեսանելն զպատառուածն զայն, զնոյն վկայէին։

Իբրեւ եհաս թուականն մեր ՌՃԷ. եւ յԱպրիլ ամիսն, եղեւ անձրեւային գարունն այն, եւ այն պատառուածքն սկսաւ օր յաւուր լայնանալ, եւ հաւաստեաւ հաստատեցաւ ի սիրտս ամենեցուն՝ թէ այսօր կամ վաղիւն սահեալ հոսելոց է ստորակայ գետին անապատիս։ Եւ եղեւ յաւուր աշխարհամատրան կիրակէին, որ էր ապրիլ ամսոյ քսան եւ հինգ, ընդ ժամանել ի ժամ երեկոյին՝ մերձ ի մուտս արեւուն՝ սկսաւ պատառիլ գետինն ի հարաւայնոյ կողմանէ անապատին ի բարձուէ ի լեռնէ անտի, եւ իբրեւ զմրրկեալ ամպ դիմեալ գայր ի բարձանց լերին, ահագին դղրդմամբ եւ թնդմամբ, եւ որոտմամբ, եւ ճայթմամբ, իբրեւ զորոտումն կայծակնացայտ ամպոց, եւ այնքան ահագին էր որոտումն եւ թնդումն, մինչ զի ամենայն բնակիչք Շինահայր գեղջն, եւ Հալիձոր գեղջն, լուեալ զձայնն, եւ ելեալք յանդիմանակայ տեղւոջէ գեղն իւրեանց տեսա՛նէին զարհաւիրն զայն։ Զի յաւիտենից հաստակառոյց լեռնական վէմք պատառեալք յինքեանց, ի միմեանց ի բաց տրոհէին, եւ ի սկզբանց կառուցեալ վէմք՝ որք հիմն էին գետնոյն, եռացեալ ի վեր գային յերեսս գետնոյն, եւ յոլով ժամանակաց ծառք եւ տունկք ամենայն, եթէ ընկուզի, եւ թէ կաղնի եւ ընդ նոսին մեծամեծ վէմք՝ զառ ի ստորեւ սուզեալ ի ներքս յանդունդս կլեալք աներեւութանային։ Եւ մեծամեծք վէմք հատեալք ի լեռնէն եւ զկնի միմեանց հոլովեալ գային ի վայր, որոց ի բաղխելն ընդ միմեանս փշրեալ եւ խորտակեալ ի բաց ցնդէին. եւ ուժգնութիւն սոցին բախմանցն թնդումն սաստիկ առնէր ամենայն վայրացն, եւ ձայն գոռալոյ եւ որոտման սոցա խլացուցանէր զլսելիս՝ եւ սրտամեռ առնէր զամենեսեան։

Եւ որովհետեւ երեկոյացեալ էր օրն եւ սակաւ մնացեալ ժամ աւուրն, եւ այն եւս էանց եւ ժամանեաց գիշերն ի վերայ, սկսաւ անձրեւ թորիլ եւ լինել սաստիկ մթնագիշեր, այնքան զի եւ առ ընթերակայ կացեալքն զմիմեանս ոչ տեսանէին։ Եւ ամենայն բնակիչք անապատին ելին յանապատէն. եւ գնացեալ ժողովեցան յարեւելեան կողմն անապատին՝ ի քարեայ լեառն, եւ անդ զետեղեալ վառեցին լապտերս եւ մեծամեծ մոմս, կային ահաբեկ պակուցմամբ, եւ մնային կատարածին, եւ ըղձային լուսոյ առաւօտին։

Բազումք համարեցան թէ անապատն միահաղոյն քանդեցաւ ընդ այլ սահեալ գետնոյն, բայց արարչական խնամք գթածին Աստուծոյ հայեցեալ ի մշտապաղատ մաղթանս ողորմելի եղբարցն՝ ոչ եթող իսպառ աւերիլ, այլ սակաւ. քանզի արեւմտեան կողմն անապատին, պարիսպն եւ հիւրատունն, եւ ախօռք անասնոցն, եւ համբարանոցքն, եւ մասն ինչ ի սենեկէ եղբարցն, եւ արեւմտեան կողմն մեծ եկեղեցւոյն՝ յետուստ կուսէ արեւմտեան սեանցն, սոքա ամենեքեան աւերեցան։

Եւ յոյժ ահագին եւ ահընկէց էր գործեցեալ իրն, քանզի որպէս լեռնացեալ կոհակք ալեաց ծովու՝ որք զհետ միմեանց սահեալ ընթանան, սոյնպէս եւ հաստահիմ վէմք քար եւ հող վայրացն այնմիկ եղեն։ Զի ի սրտէ լեառն, յորոյ վերայ Թանահատի վանքն կայ շինեալ, ի խորոց անդնդոց բնական վէմք լերինն սկսան պատառիլ, եւ հողով եւ խճով եւ մեծամեծ վիմօք՝ իբրեւ զտունս եկեալ զառ ի վայր հոսէր. եւ ի վերուստ եկեալ հոսինն՝ իւրոյ բռնութեամբ եւ ուժգին հոսմամբն զիւր առաջի վայրսն ի բնական տեղւոյն ի բաց ոստուցեալ, առեալ ընդ իւր ի միասին զկնի միմեանց ընթանային իբրեւ զյորձանս ծովուց ել եւ էջս առնելով։ Եւ այսպէս սահելով գնացին եւ հասին ի գետն մեծ Որոտան, որ ի մէջ ձորոյն անցանէ, եւ արգելին զգնացս ջուրցն իբրեւ ժամս ութն. եւ ջուր գետոյն, որ ի վերուստ իջանէր, եկեալ ծովացաւ եւ լցաւ տեղին, եւ ապա ի կողմանէ ինչ եգիտ ինքեան զտեղիս գնալոյ՝ եւ գնաց եւ քարինքն եւ հողքն, որք արգելան յեզր գետոյն, եղեն բլուր մեծ։

Իսկ գերեզմանատունք անապատաւորացն էր յարեւմտեան կողմանէ անապատին, եւ ընդ հոսել վայրացն այս գերեզմանատունքս եւս հասարակ միահաղոյն ամենեքեան ի միասին, խորագոյն եւ անդնդային յատակաւն իւրեանց ոստեալ եւ տեղւոջէ իւրեանց սահեալ գնացին բազում հեռաւորութեամբ՝ ի վայրի ուրեմն զկայ առեալ կայացան։ Այլ եւ ի սոյն տեղւոջ էին թաղեալ սուրբ վարդապետն Պօղոս, զորոյ զպատմութիւնն արարեալ եմք յայլում ճառի եւ Սարգիս պարոնտէրն՝ որոյ սակս յանցեալ ճառիդ պատմեցաք. եւ Արիստակէս վարդապետն, որ զկնի Սարգիս պարոնտէրին նա եղեւ առաջնորդ անապատին. եւ ճգնաւոր եւ ընտիր եւ առաքինագործ աբեղայն տէր Բարսեղ. սոքա չորեքեանս առընթեր միմեանց թաղեալք կային, եւ ի վերայ իւրեանց շինեալ կայր մատուռն. եւ ի ժամ հոսելոյ տեղւոյ գերեզմանատանցն խնամքն Աստուծոյ իբր զգործ ինչ սքանչելեաց արար ի վերայ սրբոցս. զի ամենեւին գերեզմանք սոցա ոչ խախտեցան, որ եւ քարինք տապանացն ոչ թիւրեցան, այլ զդիրս իւրեանց դէպ ուղիղ ընդ արեւելս ընկալեալ կայացան, որպէս եւ նախկի թաղեալք էին. բայց մատուռն՝ որ ի վերայ սոցա կայր, փլուզեալ ցնդեցաւ։

Եւ ի լինելն այսմ ամենայնի գործոցս սոսկալի՝ խնամօքն Աստուծոյ ամենակալի՝ ոչ ումեք եղեւ վնաս մարդոյ կամ անասնոյ, այլ միայն եղբայր ոմն մնաց ի մէջ իւրոյ խղին եւ անդէն մեռաւ ի ներքոյ հողոյն. զի ընդ սկսանել հոսմանն ի ժամ երեկոյին ոմանք յեղբարցն գնացեալ ազդեցին նմա ելանել անտի՝ զի մի մնասցէ ի ներքոյ հողոյ, եւ նա ի վաղ ժամանակաց ցանկանալով սպասէր մահու՝ ոչ եկն արտաքս, այլ մնաց անդէն՝ յուսով ակնկալեալ Տեառն, զի թերեւս վասն անպարտ մահուան իւրոյ ընկալցի այցելութիւն հոգւոյ իւրոյ ի բազմագութ Տեառնէ Աստուծոյ։

Իսկ միւս այլք բնակիչք անապատին ամենեքեան ժողովեալք էին ի լեառն, որ կայ յարեւելից կողմն անապատին, յորդաբուխ արտասուօք եւ մեծաւ հառաչանօք կոծէին զանձինս, եւ աղաչէին զԱստուած, զի թերեւս զերծցին ի սատակմանէ, եւ փրկեսցի շինուածք անապատին ի փլմանէ. քանզի յուսահատեալ էին վասն ահագին արհաւրացն եղելոյ, եւ մինչեւ ցլուսանալ ի լոյս առաւօտու երկուշաբաթին, իբր զպաղատաւոր ոք՝ յերկունս կային։ Իսկ այն՝ որոյ գթութիւնն բռնութեամբ է, աղբիւրն ողորմութեան Տէր Աստուած, ոչ միայն զնոսա փրկեաց ի սատակմանէն, այլ եւ զանապատն եւս ամբողջ պահեաց եւ ոչ եթող աւերիլ. զի ամենազօր Աջովն իւրով անխախտ պահեաց զանապատն, բաց յառաջ ասացեալ աւերելոցն։

Եւ ոմն յեղբարց անապատին պատմեաց այսպիսի տեսիլ երազոյ. ասաց թէ տեսանէի զոմն չքնաղատես, մեծաշուք, պայծառ զգեստուք հեծեալ յըսպիտակ երիվար, եւ կայր ի վերայ տանեաց եկեղեցւոյն, որում առաջի ժողովեալ եղբարցն, պատմէին զանցս ահագին վշտացն. իսկ երեւեալ փառաւոր այրն զնոյն երկրորդեալ խօսէր ընդ եղբարցն։ Որ եւ ի կարգս խօսից իւրոց ասաց այրն փառաւոր. «Եւ ես վասն այդմ իրաց կամ եւ հոգամ, որոյ սակս սակաւ մի ցաւեաց ծունկս իմ, զի զոտս իմ եդեալ դէմ երեսաց քարանձաւիդ զդէմ կալեալ ունէի լերինդ, զի մի փլուզեալ ծածկեսցէ զանապատս եղբայրանոց. եւ դուք մի ծուլանայք ի գործոց առաքինութեան, եւ հանապազ գոհութեամբ փառաւորեցէք զՏէր Աստուած՝ որ փրկեաց զձեզ. եւ առ յապայն եւս փրկեսցէ ողորմութեամբն իւրով. որում փառք յաւիտեանս ամէնե։