Գիրք պատմութեանց

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍԱՑՆ ՄԵՐՈՅ, ԱՌԵԱԼ ԵՒ ՍԿՍԵԱԼ Ի ՍՐԲՈՅՆ ՆԵՐՍԻՍԷ ԿԼԱՅԵՑՒՈՅ ԵՒ ԿԱՐԳԱՒ ԱԾԵԱԼ ԵՒ ՀԱՍՈՒՑԵԱԼ ՄԻՆՉԵՒ ՑԺԱՄԱՆԱԿՍ ՄԵՐ

Զկարգս կաթուղիկոսացս վասն այն ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէն ոչ առեալ գրեցաք, զի ի բազմաց սրբոց եւ իմաստնոց, եւ հաւատարիմ արանց գրեալ է այն՝ որպէս եւ յայտ է ամենեցուն. իսկ որ յետ սրբոյն Ներսիսի Կլայեցւոյն է, ոչ կայ բովանդակն ի մի վայր գրեալ, այլ մասն մի աստ՝ եւ մասն մի անդ. իսկ մեք զբովանդակն հաւաքեցաք աստ ի մի վայր։

Եւ զանուանքս կաթուղիկոսացս ամենեցուն՝ զորոց հաւաքեցաք, եթէ զՍսայ կաթուղիկոսացն, եւ թէ զԷջմիածնի կաթուղիկոսացն, յերից տեղեաց հաւաքեցաք, մասն մի թուականաց՝ որք նախ քան զմեզ գրեալ էին, որոց ինքն Քրիստոս լիցի վարձահատոյց. եւ մասն մի ի կոնդակաց վանօրէից՝ զոր շնորհեալ էին կաթուղիկոսունքն իւրաքանչիւր վանօրէից. եւ մասն մի ի յիշատակարանաց գրոց, որ յիւրաքանչիւր կաթուղիկոսաց ժամանակս գրեալք էին. եւ մեր ժողովեալ զամենայն կաթուղիկոսաց անուանսն, սկսաք շարադրել զնոսա ըստ կարգի թուականին, զի որ ի նախկի թուոջն էր նախադաս կարգեցաք, եւ որ յերկրորդում թուոջն էր՝ երկրորդ դաս կարգեցաք. եւ որ յերրորդում թուոջն էր՝ երրորդ դաս կարգեցաք, եւ որ ի չորրորդում թուոջն էր՝ չորրորդ դաս կարգեցաք եւ այսպէս առնելով հասուցաք մինչեւ ի մեր ժամանակս։ Եւ զայսպէս առնելով սկիզբն ՈՒ. թուէն սկսաք, եւ մինչ ի Պ թիւն ուղիղ էր. եւ յետ այնորիկ խառնակ եւ շփոթեալ եւ մանաւանդ զի բազումն եւ յոլովն ոչ կայր, զորս բազում աշխատութեամբ շարակարգեալ հասուցաք ի մեր ժամանակս։

Իսկ այն թուականն՝ որ իւրաքանչիւր կաթուղիկոսացն սկիզբն գրեալ կայ, ոչ թէ զնոցին կաթուղիկոսացն նստելոյ զառաջին ամն նշանակէ, այլ միայն նշանի վասն կարգեցաք, զի այն թուովն դիւրաւ ճանաչեմք զայն կաթուղիկոսն. այլ եւ թէ իցեն երկու Կարապետ կամ երկու Պօղոս՝ ժամանակաւ մերձակայ միմեանց, այնու թուովն դիւրաւ բաժանեմք յիրերաց, եւ ոչ եւս տարակուսիմք արդեօք մի՞ են սոքա թէ երկու։

Իսկ այն թիւքն որ զկնի կաթուղիկոսացն գրեալ կայ՝ որ ցուցանէ թէ այս անուն կաթուղիկոս, այսքան ամ յաջորդեաց. յայս թուոցս զբազումն ոչ գրեցաք, միայն զոմանս, քանզի երկու եւ երեք օրինակ ի միասին բերեալ՝ տեսաք՝ զի ոչ զուգաբան ասէին, վասն որոյ եւ ոչ գրեցաք. եւ որոց վասն զուգաբան ասացին զնոցին թիւսն գրեցաք եւ այս ասացեալ երկոքին թիւքս ի վերայ Սսայ կաթուղիկոսացն կալ գրեալ. իսկ ի վերայ Էջմիածնի կաթուղիկոսացն ոչ ի սկիզբն գտաք թիւ գրեալ՝ եւ ոչ ի վերջն. քանզի զԷջմիածնի կաթուղիկոսաց անուանսն զամենեցուն, ի յիշատակարանաց գրոց հաւաքեցաք, որ զկաթուղիկոսաց ոչ զսկիզբն եւ ոչ զվախճանն ցուցին։ Նա եւ՝ Էջմիածնի կաթուղիկոսունքն՝ որ ի մէջ միոյ թուի, երկու եւ երեք եւ չորք կաթուղիկոսք կան գրեալ, այս է՝ զի յիշատակարանք գրոցն եւ կարգ թուականին այնպէս ցուցին. այլ եւ ի կարծիս մեր թուեցաւ թէ այնքան կաթուղիկոսք լեալ են ի միում ժամանակի, եւ ի միում թուականի. այլ եւ ոչ եղաք հասու, թէ ո՞ր ոք ի նոցանէ իցէ առաջին ամանակաւ՝ եւ ո՞ր ոք վերջին, այլ եւ այնմ, թէ ո՞ր ոք իցէ ի նոցանէ ինքնակալ, եւ ո՞ր ոք ընդ ձեռամբ, եւ կամ լռեալ. այլ զայն միայն ցուցին մեզ յիշատակարանք գրոց, վասն որոյ եւ մեք այնպէս կարգեցաք։

Այլ արդ՝ օժանդակութեամբ Հոգւոյն սրբոյ ըստ խոստման մերում, անդէն այժմիկ սկսցուք զկարգ կաթուղիկոսացն ի սրբոյն Ներսիսէ Կլայեցւոյ կարգաւ, եւ հասուսցուք մինչեւ ի ժամանակս մեր։

ՌԺԴ. թ. մեռաւ Գրիգորիս կաթուղիկոսն, եւ նստաւ եղբայր նորին Ներսէս ամս Է։
ՈԻԱ. թ. մեռաւ տէր Ներսէս, եւ նստաւ տէր Գրիգոր եղբօրորդի նորա, յՕգոստոսի ԺԳ. յաւուր հինգշաբաթի։ Տէր Գրիգոր Քարավէժն. Տէր Գրիգոր Ապիրատն. Տէր Յովհան Մեծաբարոյն. զսա ընկեցին եւ փոխանակ սորա եդին կաթուղիկոս զտէր Դաւիթ Արքակաղնեցին ամս Բ. մեռաւ տէր Դաւիթս եւ դարձեալ նստաւ կաթուղիկոս նոյն տէր Յովհան, յառաջ եւ յետոյ ամս ԺԵ։
ՈԿԹ. թ. Տէր Կոստանդին Բարձրաբերդցին ամս ԽԷ։
ՉԺԷ. թ. Տէր Յակոբ Գիտնականն ամս ԺԸ։
ՉԼԶ. թ. Տէր Կոստանդին Պրօնագործն Կեսարացի, Ախթարմայ ամս Գ։
ՉԼԸ. թ. աքսորեցին զԿոստանդին Պրօնագործն, եւ եդին կաթուղիկոս զտէր Ստեփաննոս Հռոմկլայեցին ամս Դ. զսա եւ զԼուսաւորչի Աջն գերի տարան ի քաղաքն Մսըր։
ՉԽԲ. թ. Տէր Գրիգոր Անաւարզեցին ամս ԺԳ։
ՉԾԶ. թ. Տէր Կոստանդին Կեսարացին, Հերձուածող, ամս ԺԵ։
ՉՀ. թ. Տէր Կոստանդին Լամբրոնացին ամս Դ։
ՉՀԶ. թ. Տէր Յակովբ Սսեցին ամս ԺԴ. զսա ընկեցին եւ եդին զտէր Մխիթար ի թուին ՉՂԶ. ամս ԺԴ. մեռաւ այս Մխիթարս, նստաւ դարձեալ աքսորեալս Տէր Յակովբ Սսեցին ամս Դ։
ՊԺԳ. թ. Տէր Մեսրովբ ամս ԺԳ։
ՊԻԳ. թ. Տէր Կոստանդին։
ՊԻԵ. թ. Տէր Պօղոս։
ՊԻԹ. թ. Տէր Թէոդորոս ամս Ը։
ՊԽԳ. թ. Տէր Կարապետ։
ՊԽԶ. թ. Տէր Դաւիթ։
ՊԾԲ. թ. միւս տէր Կարապետ։
ՊԿԷ. թ. Տէր Գրիգոր. զայս տէր Գրիգորս, որ մականուն Խանձողատ կոչի, աքսորեցին, եւ ի նոյն թուին եդին զտէր Պօղոսն, վասն որոյ զնոյն թիւն ի վերայ նոյն տէր Պօղոսին կրկին անգամ գրեմք։
ՊԿԷ. թ. Տէր Պօղոս։
ՊՀԹ. թ. Տէր Կոստանդին։
ՊՁԶ. թ. Տէր Յովսէփ։
ՊՁԹ. թ. Տէր Գրիգոր, որ մականուն Մուսաբէկենց կոչի։
Մինչեւ ցայս վայր՝ զոր գրեցաք կաթուղիկոսունք Սսայ էին, որ ի Սսի նստէին եւ վարէին զկաթուղիկոսութիւնն. զի տակաւին ոչ էր նորոգեալ սուրբ Աթոռն Էջմիածին, եւ յայսմ ժամանակի նորոգեցաւ, քանզի Աջն սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին ի սուրբ Էջմիածինն յայտնեցաւ, վասն որոյ ժողովեցան ի բազում աշխարհաց արք իշխանք եւ նշանաւորք եկեղեցականք եւ աշխարհականք. եւ օրհնեցին զտէր Կիրակոսն կաթուղիկոս, եւ հաստատեցին զկաթուղիկոսութիւնն ի սուրբ Էջմիածինն, որպէս եւ պատմէ Թովմայ վարդապետն։ Վասն որոյ յայսմ հետէ զայն կաթուղիկոսունսն շարադրեմք, որք ի սուրբ Էջմիածինն նստան, որոց առաջինն է տէր Կիրակոս։ Եւ եղեւ նորոգումն սուրբ Էջմիածնի, ՊՂ. թուին. վասն որոյ գրեմք թուական ՊՂ։

ՊՂ. թ. կաթուղիկոս տէր Կիրակոս։
ՊՂԲ. թ. զտէր Կիրակոսն հանին ի կաթուղիկոսութենէ, եւ նստաւ Մակուեցի Գրիգորն ղաբալով. այս Գրիգորս նորոգումն արարեալ է սուրբ Էջմիածնի մասամբ ինչ։
ՋԴ. թ. նոյն տէր Գրիգոր այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Արիստակէս։
ՋԺ. թ. նոյն տէր Գրիգոր եւ նոյն տէր Արիստակէս, այլ եւս եղեւ կաթուղիկոս տէր Զաքարիայ։

Այս տէր Զաքարիայս նախ կաթուղիկոս էր Աղթամարայ, եւ ի ՋԺ. թուականին յորժամ եկն Ջհանշահ փատշահն ի Թարվէզ, սա բազում ընծայիւք գնաց ընդ առաջ փատշահին ի Թարվէզ. եւ փատշահն ետ սմա պարգեւս կաթուղիկոսութիւնն սուրբ Էջմիածնի եւ զԱջ սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին, այլ եւ ընդ նմին զխաչալամն, եւ զուրարն. վասն որոյ Զաքարիայ կաթուղիկոսն ընդ իւր ունելով զԱջն՝ եկեալ ի սուրբ Էջմիածին նստաւ կաթուղիկոս Էջմիածնի. եւ նոյն խաչալամն եւ ուրարն ահաւասիկ պահեալ կան ի սուրբ Էջմիածինն. վկայ սուրբ Աջին՝ թէ անդ է։

ՋԺԱ. թ. տէր Զաքարիայ կաթուղիկոսն առեալ ընդ իւր զԱջն սուրբ Լուսաւորչին գնաց յԱղթամար. Նաւասարդի ԺԶ, յաւուր ուրբաթի սուրբ Յակոբայ պահոցն։
ՋԺԵ. թ. նոյն տէր Գրիգոր եւ նոյն տէր Արիստակէս. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Սարգիս։
ՋԻԳ. թ. նոյն տէր Սարգիս. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Յօհաննէս։
ՋԻԵ. թ. նոյն տէր Յօհաննէս. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս միւս այլ տէր Սարգիս։ Այս Յօհաննէս եւ Սարգիս կաթուղիկոսաց ժամանակին Լուսաւորչի Աջն դարձեալ է յԱղթամարայ՝ եւ եկեալ է ի սուրբ Էջմիածինն ձեռամբ Վրթանէս եպիսկոպոսին։
ՋԽԲ. թ. նոյն տէր Սարգիս. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Արիստակէս։
ՋԽԸ. թ. նոյն տէր Սարգիս. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Թադէոս։
ՋԾԳ. թ. նոյն տէր Սարգիս՝ այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Եղիշէ։
ՋԾԵ. թ. նոյն տէր Սարգիս՝ եւ նոյն տէր Եղիշէ. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Ներսէս։
ՋԿԴ. թ. կաթուղիկոս տէր Զաքարիայ։
ՋԿԹ. թ. կաթուղիկոս տէր Սարգիս։
ՋՀԲ. թ. կաթուղիկոս նոյն տէր Սարգիս։
ՋՁԵ. թ. կաթուղիկոս տէր Գրիգոր։
ՋՂ. թ. նոյն տէր Գրիգոր. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Ստեփաննոս Սալմաստեցի։
ՋՂԴ. թ. նոյն տէր Ստեփաննոս. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Միքայէլ։
ՌԶ. թ. նոյն տէր Ստեփաննոս՝ եւ նոյն տէր Միքայէլ. այլ եւ եղեն կաթուղիկոսք տէր Բարսեղ եւ տէր Գրիգոր։
ՌԺԶ. թ. նոյն տէր Միքայէլ եւ նոյն տէր Բարսեղ եւ նոյն տէր Գրիգոր. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Ստեփաննոս Առընջեցի։
ՌԻԵ. թ. նոյն տէր Գրիգոր այլ եւ եղեն կաթուղիկոսք տէր Թադէոս՝ եւ տէր Առաքեալ։
ՌԼԵ. թ. նոյն տէր Գրիգոր, եւ նոյն տէր Առաքեալ. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Դաւիթ։
ՌԽԲ. թ. նոյն տէր Դաւիթ. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Մելքիսէթ։
ՌԾԲ. թ. նոյն տէր Դաւիթ եւ նոյն տէր Մելքիսէթ. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Սրապիոն։
ՌՀԳ. թ. նոյն տէր Դաւիթ, եւ նոյն տէր Մելքիսէթ. այլ եւ եղեւ կաթուղիկոս տէր Սահակ։
ՌՀԸ. թ. կաթուղիկոս տէր Մովսէս ամս Գ. եւ կէս։
ՌՁԲ. թ. կաթուղիկոս տէր Փիլիպպոս ամս ԻԲ. եւ կէս։
ՌՃԴ. թ. կաթուղիկոս տէր Յակովբ Ջուղայեցի, որ կայ այժմ յաւուրս մեր, եւ վարէ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան։
Արդ՝ ի ՌԽԲ. թուին եղեալ կաթուղիկոսունքն, որք են Դաւիթ եւ Մելքիսէթ, այս Դաւիթ եւ Մելքիսէթ կաթուղիկոսունքն են, զորս ի պատմագիրս սկիզբն գրեալ եմք, թէ առաքեցին առ Սրապիոն վարդապետն գալ եւ լինիլ կաթուղիկոս. որ եկեալ եղեւ կաթուղիկոս սուրբ Էջմիածնի ի ՌԾԲ. թուականին մերում եւ ի ՌԾԳ թուին Սրապիոնս դարձաւ եւ գնաց ի յԱմիթ. եւ ի ՌԾԵ թուին. եւ յապրիլի ԻԳ վախճանեցաւ։ Եւ յետ գնալոյ Սրապիոնիս՝ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան նոյն Դաւիթն եւ նոյն Մելքիսէթն ունէին եւ վարէին։ Բայց նախանձ եւ գրգռութիւն եւ հակառակութիւն ոչ սակաւ անկաւ ի մէջ Դաւթի եւ Մելքիսէթի վասն կաթուղիկոսական իշխանութեան. վասն որոյ Մելքիսէթն եմուտ ի ներքոյ ծանր ղաբալի, եւ ի բաց եհան զԴաւիթն՝ եւ ինքն միայն վարէր զկաթուղիկոսութիւն. եւ յաղագս ծանրութեան ղաբալին՝ որ ոչ կարաց վճարել, ետ զկաթուղիկոսութիւնն Մելքիսէթն իւր եղբօրորդի Սահակայ, եւ ինքն փախեաւ յաշխարհն Օսմանցւոց. եւ գնաց յԻլով՝ եւ անդ վախճանեցաւ. եւ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան վարէր Սահակ կաթուղիկոսն, եւ վասն ծանրութեան ղաբալին, որ ոչ կարաց վճարել, նա եւս փախեաւ յաշխարհն Օսմանցւոց։ Յետ փախստեան սորին ամենայն ազգն Հայոց արեւելականք եւ արեւմտականք միաբանեցան եւ արարին զՄովսէս վարդապետն կաթուղիկոս սուրբ Էջմիածնի ի մերում թուականիս ՌՀԸ Յունվարի ԺԳ եւ ի ՌՁԱ թուին ի մայիս ամսոյ ԺԴ վախճանեցաւ։ Եւ ի ՌՁԲ թուին եւ յունվարի ԺԳ զՓիլիպպոս վարդապետն օրհնեցին կաթուղիկոս սուրբ Էջմիածնի. որ վարեաց սա զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան ի ժամանակս իւր ճոխ եւ փառաւոր, մինչ ի ժամանել թուականին մերոյ ի ՌՃԴ ամն. եւ ի նմին ամի, ի մարտի ԻԵ վախճանեցաւ սա։ Եւ զկնի սորա յաջորդեաց զաթոռ կաթուղիկոսութեան Ջուղայեցի Յակովբ վարդապետն. քանզի ի ՌՃԴ թուականին եւ յապրիլ ամսոյ ութն օրհնեցին զՅակովբ վարդապետն կաթուղիկոս սուրբ Էջմիածնի. եւ այժմ սա վարէ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան, մինչեւ ցայսօր, որ է թուականն մեր ՌԺՃԱ յուլիսի ամսոյ Դ. որ եւ հայցեմք ի Տեառնէ, զի երկար ամօք պահեսցէ զսա յուրախութիւն սրտից մերոց եւ ի փառս անուան իւրոյ. ամէն։