ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ
ՎԱՍՆ
ՍԱՏԱԿՄԱՆ
ՍՈՒԼԷՅՄԱՆ
ԲԷԿԻՆ
Որպէս
պատմեցաք
յառաջդ՝
թէ
Սուլէյման
բէկն
կողպտեաց
զվանքն
Վարագայ,
առեալ
զամենայն
անօթսն
եւ
զաւագ
սուրբ
Նշանն
եւ
տարաւ
ի
բերդն
Խօշաբայ՝
եւ
անդ
պահէր։
Եւ
զի
Հոգւոց
վանքն՝
որ
յիշի
ի
մէջ
պատմութեան
վերափոխման
սրբուհւոյ
Աստուածածնին,
որ
ի
սրբոյ
առաքելոյն
Բարդուղիմէոսէ
շինեալ
է,
եւ
անդ
ամփոփեալ
զկենդանագիր
պատկեր
սրբուհւոյ
Աստուածածնին,
այս
վանքն
յերկիրն
Խօշաբայ
է
ընդ
իշխանութեամբն
Սուլէյման
բէկին։
Սորին
վասն
յորժամ
եկն
Սուլէյման
բէկն
ի
Խօշաբ,
կոչեաց
առ
ինքն
զառաջնորդն
Հոգւոց
վանից
զտէր
Պետրոս
եպիսկոպոս,
եւ
իբրեւ
երախտաւոր
ձեւանալով
նմա
ուրախութեամբ
ասէր.
«Բերի
ի
Վարագայ
զձեր
մեծ
սուրբ
Նշանն,
արդ՝
տամ
զնա
քեզ,
զի
տարեալ
դիցես
ի
վանքն
մեր՝
զի
անդ
կացցէե։
Իսկ
եպիսկոպոսին
նկատեալ
մտօք
եւ
խորհեալ
թէ
ոչ
է
մնալոյ
այն
իւրեանց,
վասն
որոյ
պատասխանեալ
էր.
«Ոչ
գոյ
հնար
այդմ
սրբոյ
Նշանիդ
առ
մեզ
մնալոյ,
զի
ի
բնէ,
ի
հարց
եւ
ի
հաւուց
նոցա
է
այդ
ստացուած՝
եւ
ոչ
մերե։
Եւ
ոչ
էր
տարեալ
Պետրոս
եպիսկոպոսն՝
զսուրբ
նշանն
ի
Հոգւոց
վանքն,
թէպէտ
Սուլէյման
բէկն
բազում
անգամ
ասացեալ
էր։
Այլ
եւ
ասացեալ
էր
Սուլէյման
բէկն,
թէ
դու
ոչ
տանիս,
եւս
այլոց
քահանայից
տամ
եւ
առաքեմ
ի
վանքն.
պատասխանեալ
էր
եպիսկոպոսն.
«Յորժամ
դու
զսուրբ
Նշանն
առաքես
ի
վանքն,
ես
զմիաբանս
իմ
առեալ
ելանեմ
անտի
եւ
գնամ,
դու
գիտես
եւ
քո
վանքնե.
ապա
Սուլէյման
բէկն
թոյլ
էր
տուեալ
եւ
ոչ
էր
առաքեալ։
Իսկ
Հայազունք
քրիստոնեայքն՝
որք
ի
Վան
քաղաքի
եւ
ի
գաւառս
նորա
էին,
միահաղոյն
սրտաբէկ
եւ
միջակոտոր,
տրտմաթախիծ
անմխիթար
լեալ
զյաւիտենից
սուգ
զգեցան.
վասն
կողոպտելոյն
Վարագայ,
եւ
մանաւանդ
վասն
սրբոյ
Նշանին,
եւ
հանապազօր
հաշէին,
մաշէին,
հեծէին,
եւ
հառաչէին,
թէ
զիարդ
արդեօք
իցէ
հնար
փրկութեան
սրբոյ
Նշանին։
Յորոց
այր
ոմն
երեւելի
եւ
բարեպաշտօն
քրիստոնեայ
ի
խօջայից
քաղաքին
Վանայ,
որ
է
սա
ինքն
Խանենց
խօջայ
Թումայի
որդին,
որոյ
անունն
էր
Մարխաս
Չալապի,
այս
Մարխաս
Չալապիս
առեալ
բազում
աղերս
եւ
եկեալ
ի
Խօշաբ
առ
Սուլէյման
բէկն,
մատոյց
զաղերսն,
եւ
զբազում
աւուրս
կացեալ
անդէն.
նա
եւ
բազում
արս
միջնորդս
արկեալ
աղաչէր
զՍուլէյման
բէկն
վասն
փրկութեան
սրբոյ
Նշանին.
եւ
նա
ոչ
հաւանեցաւ
զի
տացէ։
Եւ
ի
հազար
ղուռուշէն
սկիզբն
արար
Մարխաս
Չալապին
տալով,
եւ
եհաս
մինչ
յեօթն
հազար
ղուռուշն,
զի
տացէ
զսուրբ
Նշանն,
եւ
Սուլէյման
բէկն
ոչ
ետ.
եւ
յետ
յոլով
աւուրց
անդէն
կելոյ
Մարխաս
Չալապուն,
իբրեւ
ոչ
ետուն
զսուրբ
Նշանն,
ելեալ
ի
Խօշաբայ
տրտմեալ
եւ
թախծեալ
սրտիւ
գնաց
ի
Վան
քաղաք։
Եւ
որպէս
ասէ
մարգարէն
թէ,
զայր
մեղաւոր՝
չարիք
իւր
որսան
ի
կորուստ
[հմմտ.
Սաղմ.
ՃԼԹ
12],
սոյնպէս
եւ
չարիք
Սուլէյման
բէկիս
որսացին
զինքն
ի
կորուստ,
այսպիսի
կերպիւ.
քանզի
իշխանքն
Սուլէյման
բէկին՝
արք
տասն
կամ
եւս
աւելի,
խորհեցան
ի
միասին
սպանանել
զՍուլէյման
բէկն,
զի
ասէին
թէ,
որքան
Սուլէյման
բէկն
պարոն
եղեալ
է՝
երկիր
եւ
աշխարհ
մեր
բնաւին
աւերեցան,
զի
ոչ
երբէք
դադարեցաւ
հեծել
շարժութիւն՝
եւ
հինահարութիւն,
եւ
աւար,
եւ
կռիւ,
եւ
վրդովութիւն,
եւ
որքան
սա
կենդանի
է,
գիտեմք
զի
ոչ
լինի
խաղաղութիւն,
վասն
որոյ
սպանցուք
զսա՝
զի
խաղաղասցի
խռովութիւն
աշխարհիս
մերոյ։
Զայս
խորհուրդս
արք
ոմանք
իմացեալ
զգացուցին
Սուլէյման
բէկին,
թէ
երեքին
փառաւոր
իշխանքն
քո՝
որ
է
Մալաղասում,
եւ
Մուստաֆայ
բէկ,
եւ
Իբրահիմ
բէկ,
գլուխ
եղեալ
են
եւ
այլովք
իշխանովք
խորհեալ
են
առ
ի
սպանանել
զքեզ,
եւ
Սուլէյման
բէկն
կալեալ
զերեսին
զզշխանսն
զայնոսիկ
էարկ
ի
բանտ՝
կապեալ
երկաթի
շղթայիւք,
եւ
ըմբռնումն
երից
իշխանացս
եղեւ
յառաջին
շաբաթին
աղուհացից,
իսկ
կապեալ
իշխանքս
թղթով
եւ
միջնորդով,
բազում
կերպիւ
աղաչանս
եւ
խնդրուածս
արարին
առ
Սուլէյման
բէկն
զի
արձակեսցէ
զինքեանս,
եւ
նա
ոչ
արձակեաց։
Իբրեւ
գիտացին
իշխանքն
թէ
ոչ
արձակէ,
այլ
սպանանէ,
խորհեցան
այլ
եւս
հնարս,
զի
բերին
առ
ինքեանս
զաներն
Սուլէյման
բէկին.
որում
անունն
եւս
Մուստաֆայ
բէկ
էր.
եւ
ի
բազում
աւուրս
յոլով
կերպիւ
խօսեցան
ընդ
նմա,
զի
թերեւս
կարասցէ
զհնար
ինչ
գտանել
վասն
փրկութեան
նոցա։
Եւ
ի
խորհիլն
եւ
ի
խօսիլն
ասացին
իշխանքն
ընդ
աներոջ
Սուլէյման
բէկին.
«Թէ
կարէիր
դու
փրկել
զմեզ,
մեք
զքեզ
իշխան
եւ
պարոն
կարգէաք
մեզ
ի
տեղի
Սուլէյման
բէկին.
քանզի
եւ
որդի
իշխանի
ես
դու
(եւ
արդարեւ
որդի
իշխանի
էր
այս
Մուստաֆայ
բէկս).
արդ՝
եթէ
դու
սպանցես
զՍուլէյման
բէկն,
անպատճառ
զքեզ
կացուցանեմք
իշխան
ի
տեղի
Սուլէյման
բէկինե.
եւ
յոչ
հաւատալն
աներոջն
բազում
երդմամբ
եւ
պէսպէս
բանիւ
ուխտ
հաստատեցին,
այնքան
մինչ
որ
հաւանեցաւ
բանից
իշխանացն.
քանզի
ոչ
էր
այր
խորագէտ
այլ
պարզամիտ,
վասն
որոյ
հաւանեցաւ։
Զկնի
սորին
հնարեցին
գործ
այսպիսի.
զի
երից
իշխանացս
այսոցիկ
կապելոցս՝
ումեմն
որդին
եւ
երկոցունցն
երկու
ծառայք,
թաքուցին
զսուրս
ի
ներքոյ
հանդերձից
իւրեանց,
եւ
յարտաքուստ
զգեցան
զգեստ
կանացի՝
եւ
ածին
սաւանս
ի
վերայ
իւրեանց,
եւ
ձեւացան
որպէս
հաւաստեաւ
կին։
Այս
երեքին
արքս՝
որք
եւ
կերպացան
կանայք,
եւ
Սուլէյման
բէկի
աներ
Մուստաֆայ
բէկն,
յաւուր
միում
ընդ
ծագել
լուսոյ
աւուրն
ելին
եւ
ուղղեցան՝
եւ
գնացին
ի
բերդն.
եկին
եւ
հասին
յառաջին
դուռն
բերդին,
եւ
դռնապանքն
բերդին
եւ
այլ
արքն
տեսանէին
զի
Սուլէյման
բէկի
աներն
գնայ՝
եւ
ունի
առաջի
իւր
զփոքրիկ
մատաղ
մանուկ
որդին
իւր,
եւ
երեք
կանայք
զկնի
նորա։
Իբրեւ
եկեալ
հասին
ի
դուռն
բերդին,
յայնժամ
դռնապանքն
հարցումն
արարին
ի
Մուստաֆայ
բէկէն
վասն
կանանցն,
եւ
նա
ասաց
թէ
կանայք
կապելոց
իշխանացն
են,
եւ
երթան
առ
կինն
Սուլէյման
բէկին
աղաչել
զնա,
զի
եւ
նա
բարեխօս
լիցի
առ
Սուլէյման
բէկն
վասն
արանց
սոցա։
Զայս
բան
իբրեւ
լուան
դռնապանքն
թոյլ
ետուն
ի
գնալ,
եւ
նոքա
անցանելով
ընդ
ամենայն
դրունս
բերդին
հասին
մինչեւ
ի
վերին
դուռն,
եւ
անդ
եւս
հարցումն
արարին
դռնապանքն,
եւ
Մուստաֆայ
բէկն
սոցին
եւս
արար
զպատասխանի
ըստ
առաջին
կերպին,
վասն
որոյ
դռնապանքն
թոյլ
ետուն.
քանզի
ով
ոք
եւ
տեսանէր
զՄուստաֆայ
բէկն՝
եւ
առաջի
նորա
զտղայն,
եւ
լսէին
զպատասխանին,
աներկբայ
հաւատացին,
զի
համարէին
թէ
որպէս
յերեկն
եւ
յեռանդն
գնալ
եւ
գայ
Մուստաֆայ
բէկն
առ
Սուլէյման
բէկն,
սոյնպէս
եւ
այժմ,
վասն
որոյ
թողուին
ի
գնալ։
Եւ
նոքա
անցանելով
զամենայն
դրունս
եկեալ
հասին
յապարանս
Սուլէյման
բէկին,
եւ
եկեալ
կացին
ի
դուռն
տանն՝
յորում
Սուլէյման
բէկն
ննջէր
ի
գիշերի,
որ
եւ
յայնմ
ժամու
տակաւին
ի
մէջ
անկողնոյն
կայր՝
բայց
էր
արթուն,
եւ
կինն
Սուլէյման
բէկին
եւ
երկու
աղախինքն
եւս
ի
տան
անդր։
Եւ
նախ
եմուտ
ի
ներքս
ի
տունն
Մուստաֆայ
բէկն,
եբաց
Սուլէյման
բէկն
զերեսն
եւ
ետես
զաներն
իւր
ի
տանն՝
եւ
երեք
կանայք
արտաքոյ
դրան
տանն,
եւ
դարձեալ
ծածկեաց
զերեսն
անկողնաւն.
զի
համարեցաւ
զկերպացեալ
կանայսն
ստուգիւ
կին
գոլ,
եւ
կարծեաց
թէ
վասն
կապելոց
իշխանացն
բարեխօսելոյ
գան,
վասն
որոյ
ծածկեաց
զերեսն
իւր։
Եւ
առ
ժամայն
շեշտակի
ընթացեալ
կերպացեալ
կանանցն,
եւ
անկան
ի
վերայ
Սուլէյման
բէկին.
եւ
սրովն
իւրեանց
ծակոտեալ
խողխողեցին
եւ
սպանին.
եւ
սատակումն
Սուլէյման
բէկին
եղեւ
յաղուհացից
հինգերորդում
շաբաթու
յուրբաթ
օրն.
վասն
զի
յորում
աւուր
Սուլէյման
բէկն
զՎարագ
կողոպտեաց,
ի
բոլորել
տարւոյն
ի
նոյնում
աւուր
եւ
ինքն
սպանաւ։
Յետ
սպանման
Սուլէյման
բէկին,
եկին
երեքին
արքն
սպանողք
Սուլէյման
բէկին,
փութանակի
բացին
զդուռն
բանտին,
եւ
հանին
ի
կապանաց
եւ
ի
բանտէ
զերեսին
կապեալ
իշխանսն.
որոց
ելեալ
ի
բանտէն
եկին
ի
դուռն
բերդին,
եկին
եւ
ժողովեցան
առ
նոսա
եւ
այլ
եւս
ուխտադիրք
ընկերքն
իւրեանց,
եւ
այլ
եւս
արք
յոլովք,
եւ
աղմկեալ
խօսէին։
Իսկ
երեքին
սպանող
արքն
դարձեալ
մտին
ի
բերդն,
եւ
գնացին
ի
տունն,
յորում
սպանին
զՍուլէյման
բէկն,
եւ
առին
զդի
մարմնոյ
նորա՝
պատեցին
ձորձով
ինչ.
եւ
բերին
արտաքս
ի
դուռն
բերդին
ի
մէջ
ամբոխեալ
արանցն,
թէ
տեսէք
ձերովք
աչօք
եւ
հաւատացէք,
զի
անկարծիք
եւ
ստուգիւ
սպանաւ
Սուլէյման
բէկն։
Իբրեւ
արկին
զգէշն
ի
մէջ
նոցա,
նոյնժամայն
նոքա
երեքին
սպանողքն
եւ
աներն
Սուլէյման
բէկին,
փութանակի
դարձան
եւ
մտին
ի
բերդն՝
եւ
փակեցին
զդուռն
բերդին,
եւ
յինքեանս
կալան
զբերդն.
այնու
մտօք
թէ
մեք
սպանաք
զՍուլէյման
բէկն,
վասն
որոյ
մեք
լինելոց
եմք
իշխան
ի
տեղի
նորա։
Իսկ
կինն
Սուլէյման
բէկին
ելեալ
ի
գլուխ
պարսպի
բերդին
բազում
աղաղակեաց
դէպ
ի
քաղաքն,
եւ
յաղագս
բարձրութեան
ոչ
ոք
լուաւ.
իբրեւ
ետես
կինն
թէ
ոչ
եղեւ
լուեալ
ձայն
նորա
ի
քաղաքին,
էառ
զգլխոյ
ղաւուխն
Սուլէյման
բէկին
եւ
զքիշմիրի
շալն
նորա,
զի
յորժամ
սպանին
զնա,
ի
գլուխն
էր՝
եւ
էր
արիւնաթաթախ,
պատեաց
զղաւուխն
շալովն
եւ
ձգեաց
ի
մէջ
քաղաքին,
եւ
ղաւուխն
գնացեալ
անկաւ
առաջի
տան
ումեմն
հայոյ
քրիստոնէի,
որոյ
անունն
էր
խօջայ
Վասօյ,
որ
ի
տեսանելն
ծանեաւ,
զի
պարոնի
չաւուխն
էր,
բայց
վասն
անրիւնաթաթախ
գոլոյն
երկիւղակարծ
եղեւ
թէ
մի
գուցէ
սպանեալ
իցեն
զպարոնն.
զոր
եւ
առժամայն
փութացեալ
հասին
ի
դուռն
բերդին,
եւ
տեսին
զի
հաւաստեաւ
սպանեալ
էր
Սուլէյման
բէկն։
Այս
խօջայ
Վասօյ
ասացեալս,
վասն
զի
բարեկամ
էր
Սուլէյման
բէկին,
զի
զսիրալի
խնամս
եւ
զայցելութիւնս
բազումս
տեսանէր
ի
նմանէ,
սա
ծածկաբար
առաքեաց
զարս՝
եւ
զեկոյց
երկուց
եղբարց
Սուլէյման
բէկին,
որոց
անուանքն
էին,
աւագին
Իբրահիմ
բէկ,
եւ
կրտսերոյն
Էվլիայ
բէկ.
քանզի
նոքա
իւրաքանչիւր
ոք
յիւրեանց
բերդոջն
կային,
որք
եւ
ոչ
կարի
հեռի
էին
ի
Խօշաբայ,
որոց
ի
լսելն
փութանակի
զօրականօք
հասին
ի
Խօշաբ։
Իբրեւ
եկին
ի
դուռն
բերդին,
ոչ
բացին
նոցա
զդուռն
սպանող
արքն՝
որք
մտեալ
էին
ի
մէջ
բերդին,
եւ
ի
սակաւ
աւուրս
մնացին
այսպիսի
աղմկաւ
ամենեքեան
արք.
եւ
յաւուր
միում
աղմկեալ
ժամու
եղբայրն
Սուլէյման
բէկին
Էվլիայ
բէկ,
եհար
սուսերբ
զՄալաղասումն
եւ
սպան
զնա,
քինախնդիր
լեալ
արեան
Սուլէյման
բէկին։
Ապա
զկնի
անցելոցս
այսոցիկ՝
կինն
Սուլէյման
բէկին,
որ
տակաւին
ի
մէջ
բերդին
էր,
ի
միում
գիշերի
թարց
բնաւին
ումեք
գիտելոյ
ինքն
միայն
կախեալ
պարան
ի
բերդէն
եւ
ի
վեր
քարշեաց
այր
մի
յարանցն
Իբրահիմ
բէկին
ի
վեր
ի
բերդ
անդր,
եւ
նոքա
քարշեցին
ի
վեր
այլ
եւս
տասն
այր,
ընդ
որս
եւ
զԻբրահիմ
բէկն։
Ապա
այս
Իբրահիմ
բէկս
եւ
արքն
իւր
հետամուտ
եղեն
սպանող
արանցն
Սուլէյման
բէկին՝
որք
անդ
ի
բերդին
էին,
եւ
նոքա
փախուցեալ
մտին
ի
ջաբախանէն,
եւ
Իբրահիմ
բէկն
հուր
էարկ
ի
ջաբախանէն,
յորմէ
հրոյ
հրդեհեալ
բարութն
ի
վեր
էառ
զտունն՝
ընդ
նմին
եւ
զարսն,
եւ
ընդ
յօդս
ցնդեաց՝
որք
եւ
փերթ
փերթ
եղեալ
հոսեալ
ի
վայր
իջանէին։
Այնուհետեւ
Իբրահիմ
բէկն
տիրացաւ
բերդին
եւ
ամենայն
երկրին,
եւ
սորին
եղբայր
Էվլիայ
բէկն
գնաց
ի
տեղի
իւր
յառաջին
բերդն,
ուր
եւ
նախ
բնակէր,
զորոյ
անունն
Ապաղայ
ասէին։
Արդ՝
զսատակումն
Սուլեյման
բէկին
պատմեցաք,
այսուհետեւ
պատմեսցուք
զպարոնութիւն
Իբրահիմ
բէկին
եւ
դարձն
սրբոյ
Նշանին
ի
Վան
քաղաք։