Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԹԵԱՆ ԱՆՄԵՂ ՄԱՆԿԱՆՆ ՆԻԿՕՂԱՅՈՍԻ

Այս երանելի նահատակս Նիկօղայոս էր ի քաղաքէն Տիգրանակերտու, որ այժմ ասի Ամիթ, ծնեալ եւ սնեալ ի նոյն քաղաքին, եւ էր մանուկ տիօք իբրեւ տասն եւ հնգից ամաց, տեսլեամբն գեղեցիկ՝ եւ հասակաւն վայելուչ, զաւակ քրիստոնէից, եւ ազգաւ ի Հայոց։

Եւ յաւուր միում մինչդեռ շրջէր Նիկօղայոս ի մէջ շուկային ըստ հանապազորդ սովորութեան իւրոյ, յայնժամ այր ոմն հաւատովն մահմետական, որոյ այլւի անունն Մահմետ էր, մերձեալ առ Նիկօղայոս ձեռն ածէր զերեսօքն՝ եւ փարէր ախտաւոր ցանկութեամբ՝ որպէս հանապազ տեսանի ունակացեալ առ մահմետականս. իսկ Նիկօղայոս սաստիկ բարկութեամբ դժուարացեալ ընդ այն ի բաց վարէր յինքենէ. եւ էր այլ ոմն այր, որ նա եւս անուամբն Մահմետ էր եւ հաւատովն մահմետական, այս Մահմետ, որ այժմ խաղայր ընդ Նիկօղայոսին, ասաց նմա վասն այնմ Մահմետի, թէ զիա՞րդ է զի ընդ այն Մահմետն առնես զսէր եւ յարակցութիւն, եւ ընդ իս ոչ առնես, եւ Նիկօղայոս ասաց. «Զքո մայրն եւ զնորա մայրն այսպէս առնեմե։ Եւ նոյն ժամայն այս Մահմետս ասաց մերձակայ արանցն, եւ խանութապանացն. «Վասն Աստուծոյ վկայք լերուք՝ զի դուք ձեզէն լուայք, որ հայհոյեաց զօրէնսդիրն մեր զմարգարէն Մահմետե. եւ ժողովեցան բազում մահմետականք իբրեւ զշուն կատաղիք անդր ի վերայ նորա, եւ յափշտակեցին զՆիկօղայոս եւ տարան ի դատարանն առ դատաւորն, եւ ի նոցանէ լինէին ոմանք դատախազք, եւ ոմանք վկայք, եւ ոմանք վրէժխնդիրք, եւ դատապարտէին ի մահ զՆիկօղայոս։

Եհարց դատաւորն ի Նիկօղայոսէ՝ թէ արդարեւ հայհոյեցե՞ր զպատգամաբերն զՄահմետ, ետ զպատասխանի Նիկօղայոս. «Ես ոչ հայհոյեցի, եւ ոչ բան ինչ ասացի պատգամաբերին Մահմետի, այլ այրս այս ախտաւոր ցանկութեամբ խարէր զինեւ ի մէջ մարդկան՝ եւ ամօթով առնէր, զիս, վասն որոյ եւ ես զմայր սորա քֆրեցիե։ Իսկ այս Մահմետս որ խաղայր ընդ Նիկօղայոսի, դատախազ լինէր թէ, զՄահմետ զպատգամաբերն քֆրեաց։ Այլ եւ ասաց. «Ունիմ ահաւասիկ երկու այր վկայե, զոր եւ ածեալ կացոյց զարսն առաջի դատաւորին, միոյն անուն ասէին Պաղալ Ալլահվերտի եւ միւսոյն Հալվաչի Սէիդ, որոց եկեալ առաջի դատաւորին վկայեցին, թէ ՝ մեք լուաք ի դմանէ, որ քֆրեաց Մահմետին։ Ասաց դատաւորն Նիկօղայոսին՝ «Որովհետեւ այդքան մահմետականք ժողովեալ են ի վերայ քո եւ այդու կերպիւ դատապարտեն զքեզ, գիտեմ զի ոչ թողուն զքեզ կենդանի՛ այլ սպանանեն, վասն որոյ լուր բանից իմոց եւ լեր մուսուրման՝ զի զերծցիս ի մահուանէե. եւ Նիկօղայոս ոչ կալաւ յանձին լինել հաւատովն Մահմետի։ Բազում անգամ ասաց դատաւորն. «Տամ քեզ բազում գանձս եւ ստացուածս պատուականս, եւ կին գեղեցիկ, եթէ գաս ի հաւատս Մահմետիե. եւ Նիկօղայոս ասաց. «Ես զլոյս հաւատս իմ ոչ թողում, եւ զուղիղ օրէնս Քրիստոսի Աստուծոյ իմոյ ոչ փոխանակեմ ընդ ձերդ օրինաց, եւ դուք թէ անպարտ սպանանէք զիս՝ դուք գիտէքե։ Իսկ որք վրէժխնդիր մահմետականքն էին հարկէին զդատաւորն առնել սիջիլ մահուան ի վերայ Նիկօղայոսի՝ զի սպանցեն զնա, եւ դատաւորն արար սիջիլ։

Իսկ մահմետականքն, որք իբրեւ զչար գազան ծարաւի են արեանց քրիստոնէից, առին զսիջիլն եւ զՆիկօղայոսն տարան առաջի փաշային, որում անունն էր Մուստաֆայ փաշայ, եւ ծանուցին նմա զամենայն՝ յոլով ամբաստանութեամբ. եւ փաշայն ասաց առ Նիկօղայոս. «Լո՛ւր բանից իմոց եւ դարձիր ի պայծառ հաւատս Մահմետի, որով պայծառացեալ է ամենայն աշխարհ, որպէս եւ տեսանես, եւ ես կարգեմ զքեզ ինձ հանապազորդ առաջակայ սպասաւոր, եւ իբրեւ զորդի ընդունիմ զքեզ, եւ տամ քեզ բազում գանձս եւ պատուական ստացուածս, եւ կին գեղեցիկ զդուստր իշխանաց՝ զորոյ եւ կամիս, եւ պետական իշխանութիւնս, եւ այլ բարութիւնս բազումե։ Եվ պատասխանի Նիկօղայոս. «Ի բարութեանցդ այտի ոչինչ պիտոյ է ինձ ամենեւին, այլ թէ առնես ինձ բարութիւնս, թող ինձ կեալ իմովս հաւատով, եւ թէ ի զուր դատապարտէք զիս եւ սպանանէք՝ դուք գիտէքե։ Բազում անգամ ասաց փաշայն. «Տամ քեզ մեծութիւն, եւ փառս՝ եթէ դառնաս ի քոյդ հաւատոց ի հաւատս Մահմետիե. եւ Նիկօղայոս ոչ դարձաւ։ Իսկ մահմետականքն բազում բանիւ թախանձէին զփաշայն տալ հրաման եւ վճիռ սպանանել զՆիկօղայոս, իբրեւ գիտաց փաշայն թէ ոչ դառնայ Նիկօղայոս, ապա ետ վճիռ եւ հրաման սպանանել զնա։

Յայնժամ ժողովեցան գունդք դահճացն ի վերայ նորա, եւ մերկացուցին զնա ի հանդերձից՝ եւ գլուխ ի բաց եւ բոկոտն, եւ ձեռս ի յետս կապեալ, եւ առեալ տարան զնա ի շրջեցուցանել յամենայն տեղիս քաղաքին, եւ մունետիկն առաջի նորա հրատարակելով գնայր. եւ բերին զնա ի մէջ մեծ մէյդանին, ի տեղին ուր զմահապարտաց զոտս եւ զձեռս խորտակեն ի վերայ վիմին՝ որ կայ հաստատեալ անդ, եւ անդ եւս բազում անգամ ասացին դահիճքն. «Դարձիր ի քոյդ հաւատոց ի հաւատս Մահմետի՝ եւ մի եւս յամառիր, զի ահաւասիկ այժմ խորտակեմք զձեռս քո եւ զոտսդե. սոյնպէս եւ այլ մահմետականքն ասէին, եւ Նիկօղայոս ոչ ումեք հաւանեցաւ բնաւ։ Եւ յայնմ պահու յերիցանց քաղաքին Մարտիրոս անուամբ ոմն քահանայ եդեալ հաղորդ ի մէջ արմաւոյ եւ բերեալ ետ ցՆիկօղայոս, զոր առեալ ճաշակեաց, եւ ի տեսանելն զայն դահճացն, աղմկեցան, եւ սկսան հարցումն առնել. թէ զինչ էր այն, զոր երէցն ետ ցՆիկօղայոս, եւ երէցն փութով խոյս տուեալ փախեաւ ի տեղւոջէն՝ եւ փրկեցաւ։ Իսկ դահճացն ի բազում անգամ ասելն ցՆիկօղայոս թէ ե՛կ, դարձիր յօրէնս Մահմետի, եւ փրկիր ի մահուանէ. իբրեւ ոչ դարձաւ, ապա ասացին դահիճքն ցՆիկօղայոս. «Որովհետեւ ոչ լսես մեզ՝ եւ ոչ հաւանիս մտանել յօրէնս Մահմետի, արդ՝ տարածեա՛ զձեռս քո ի վերայ վիմիդ զի խորտակեսցուքե։ Եւ երանելին Նիկօղայոս ինքն իւրովի տարածեաց զերկոսին ձեռսն ի վերայ վիմին, եւ դահիճքն հարին կացնաւ եւ խորտակեցին զբազուկս երկոցունց ձեռացն, եւ ապա խնդրեցին զոտսն, եւ նա տարածեաց, եւ դահիճքն խորտակեցին զոլոքս երկոցունց ոտիցն։ Եկաց Նիկօղայոս այնպէս խորտակեալ անդամօք յայնմ աւուր անդէն ի մէջ թէատրոնին անկեալ, եւ յերկրորդումն աւուր մատուցեալ քրիստոնէիցն առ փաշայն եւ առ դատաւորն, եւ խնդրեցին տալ հրաման բառնալոյ զնա անտի եւ տանել ի տունն իւրեանց, եւ նոքա ետուն հրաման, եւ եկեալ քրիստոնէից բարձեալ զնա տարան ի տունն իւրեանց, եւ մնաց կենդանի Նիկօղայոս յետ խորտակելոյ զձեռսն եւ զոտսն աւուրս երիս, եւ ապա աւանդեաց զսուրբ հոգին իւր իբրեւ զխունկ անոյշ ի ձեռս Աստուծոյ։

Եւ ի գիշերին այնմիկ Տէրն Քրիստոս փառաւորեաց զնա երկնային լուսովն, որ էջ ի վերայ նորա, զոր քրիստոնեայքն ամենեքեան, որք անդր էին ժողովեալք, ակներեւ տեսին ամենեքեան եւ ուրախացան մեծաւ խնդութեամբ եւ ցնծութեամբ փառաւորէին զԱստուած, այլ եւ ինքն սուրբն Նիկօղայոս մինչ կենդանի էր պատմեաց թէ՝ ի ժամուն յորում խորտակեցին զձեռս իմ եւ զոտս, տեսի զի լոյս պայծառ շողացեալ յերկնից իջեալ եմուտ ի բերանս իմ։ Եւ յետ մահուան սրբոյն, ի վաղիւ անդր ժողովեցան բազմութիւնք քրիստոնէից բարձեալ զնահատակն Քրիստոսի սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ տարան ի դիրս գերեզմանացն Հայոց, եւ անդ ի կարգս սուրբ նահատակացն հանգուցին ի գերեզմանի. եւ այժմ ցաւագարք եւ հիւանդք գնան ի սուրբ գերեզման նորա, եւ գտանեն զառողջութիւն իւրաքանչիւր ցաւոց՝ աղօթիւք սուրբ նահատակին Նիկօղայոսի եւ շնորհօքն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ որում փառք յաւիտեանս. ամէն։ Եւ եղեւ կատարումն նահատակութեան սրբոյն Նիկօղայոսի ի թուականութեան Հայոց ՌՂԱ. յապրիլ ամսոյ տասն հինգ, ի թագաւորութեան ազգին Օսմանցւոց սուլթան Իբրահիմին, որ նստէր ի մեծ քաղաքն Ստամբօլ, եւ ի կաթուղիկոսութեան բարձրագահ աթոռոյն սրբոյ Էջմիածնի տէր Փիլիպպոսի պատուական հայրապետի։

Այլեւ մինչ կենդանի էր սուրբն Նիկօղայոս, պատահեցաւ անդ ի Յամիթ քաղաքի վարդապետ ոմն, զորոյ զանունն ոչ գտաք. որոյ եկեալ առ սուրբն Նիկօղայոս, եւ կալեալ զջախջախեալ աջն նորա համբուրեաց, եւ խնդրեաց ի նմանէ թէ սուրբ աջ քո զայս շնորհեա ինձ, զի ես հանդերձեալ եմ եկեղեցի շինել, եւ դնեմ ի հիմն եկեղեցւոյն այնմիկ զսուրբ աջս, եւ սուրբն Նիկօղայոս յօժարութեամբ ետ. քանզի ասաց. «Արդէն իսկ կտրեա եւ ա՛ռ ի քեզե, եւ մինչ կենդանի էր ոչ կտրեցին՝ այլ յետ մահուանն կտրեցին, եւ վարդապետն յինքն էառ զսուրբ աջն Նիկօղայոսի մեծաւ փափագանօք եւ տարեալ եդ ի հիմն եկեղեցւոյն, զոր շինեաց։ Այլ եւ զվէմն զայն եւս յորոյ վերայ խորտակեցին զձեռս եւ զոտս սրբոյն Նիկօղայոսի, զայն եւս գողացաւ վարդապետն եւ տարեալ եդ ի հիմն եկեղեցւոյն՝ զոր շինեաց, որով փառաւորի անուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։