Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԱԳՍ ՄԱՍՆԱԿԱՆ ՀՐԿԻԶՈՒԹԵԱՆ, ՈՐ ԵՂԵՒ Ի ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՕԼԻՍ ՄԵԾ ՔԱՂԱՔԻՆ

Այսմ հրկիզութեան ոչ էաք մեք ականատեսք, քանզի մեք ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին էաք յայնս աւուրսն. այլ յեղբարց մերոց վարդապետաց պատահեցաւ ոմն անդ ի Կոստանդնուպօլիս լինիլ, որոյ անունն յորջորջիւր Ստեփաննոս վարդապետ, տեղեաւ գոլով ի գեղջէն Մեղրւոյ, որ իւրոց կենցաղավարութեանց զիրակութիւն գրեաց առ եղբարս, որք էին յԷջմիածին, յորում քարտիսի եւ Կոստանդնուպօլսի մեծ քաղաքի հրկիզութիւնն էր գրեալ, որում ինքն արդէն էր լեալ ականատես։ Զորոյ զքարտէսն առեալ զնոյն գրեալն նովին շարագրութեամբ անդէն աստ գծագրեցի այսմ պատճառաց վասն՝ նախ՝ զի զառ ձեռն պատրաստ գրեալն ոչ ի դէպ համարեցայ երկրորդել. եւ երկրորդ՝ վասն իմոյս բազմակի աշխատանացս, որով ձանձրացեալ եմ, զի արդէն ի մետասան ամն մտի, որ աշխատիմ ի վերայ այսմ պատմագիրս, վասն զի ի հարիւր թուին սկիզբն արարի գրել, եւ արդ ի հարիւր եւ ի տասն եւ մէկ թիւն մտի, եւ տակաւին աշխատիմ ի վերայ սորա. եւ երրորդ՝ զի ծերացեալ եմ եւ կարի պակասեալ ի զօրութեանց, եւ մահն եկեալ հանապազօր յանդիման իմոյս աչաց կանգնեալ է, եւ գիտեմ թէ ես մեռանիմ եւ այս գիրքս մնայ կիսակատար, կրեալ աշխատանքն իմ ամենայն ընդ վայր կորնչին, զի ոչ ումեք փոյթ է մտանել յաշխատութիւն եւ ի զրաւ հանեալ կատարել, վասն որոյ փութամ, ճեպիմ, զի թերեւս հանից յաւարտ՝ զի մի անկատար մնասցէ, եւ աշխատանքն իմ կորիցէ։ Եւ գրեցելոյն Ստեփաննոս վարդապետին, զոր ի Կոստանդնուպօլսէ առաքեալ էր, այս է սկիզբն, որ զնոյն շարագրութիւն գրեմ։

«Բայց սակայն յաղագս Բիւզանդիոյ իրագործութեանց եւ վշտաբերականաց եղելութեանց, անբերելի տառապանաց, եւ վսերական դիպուածոց, ո՞վ կարէ արտայայտել վիպասանութեամբ ի ձեռն ներտառական քարտիսի ըստ նոյն տեսակի. վասն զի աստուածասաստ էր այն բարկութիւն, եւ ստգտանք մեղանաց ամենայն անձանց ներհակ շարժութեանց։ Վասն որոյ ըստ նախախնամութեան էին հասարակական վճիռ առ ի ենթակային, իբր առ ի զգաստութիւն բոլորին, ապա թէ ոչ եւ զընդհանրականացն շահեսցին պատիժ յերկու կեանս, ըստ տէրունական հրամանի եւ պայմանին, ըստ աւուրց Նոյին գալ. եւ ըստ ապագային առ վախճանականաւ յաւիտենին. ուստի իրք զարհուրականք եւ տեսութիւնք երկիւղալիք, ձայնք սաստկաբեղունք, եւ ճայթմունք յոգնորակք, աղաղակք բազմազանք՝ եւ տարակոյսք անսպառականք։ Այսպէս եւ ըստ այսմ եղանակի արդիս նշանագործեցաւ, որոյ վասն տկարանամ առ այս վիպասանութիւն։ Քանզի յամսեանն Յուլիսի ի քսաներորդի եւ նախկնորդի ըստ Յունական տումարի. եւ ի թուականութեանս Արամազեան վիճակի, հազարերորդի եւ հարիւրերորդի եւ յիններորդի կալուածի՝ յաւուր շաբաթու, յիններորդում պահու պատահի իրս չարաբաստութեան, եւ գործ կսկծալիրս յայսմիկ քաղաքի մեծի։ Զի ի հիւսիսական կողմանէ քաղաքին՝ մերձ առ ծովու նորին լինի հրաձգութեան դիպուած յոյժ յոյժ անընդհատ երեւակայութեամբ ըստ վախճանի նշանի, քանզի սկսեալ ի նորակերտ պալատէն արքայի զառ ի վեր, լայնատարած եւ բազում միջոցաւ եւ սահմանաւ առնու զբորբոքումն վառման հրայրեցութեան, մինչ ի կամարն ջրաբերական, եւ անտի ապա դարձեալ լայնանայ եւ երկարանայ զառ ի վայր մինչ ի նոյն տեղին ուստի սկսաւն, սաստիկ վօռէասական հողմոյն նպաստութեամբ։ Եւ այսպէս յառաջս երկուս բաժանեալ ճարակմամբ եւ սպառմամբ հասանէր մինչեւ ի գագաթ բլրին, ուրանօր ժողովարանք մեծամեծք այլազգեաց կառուցեալք երեւէին, առ արտաքին տեսութիւնս պատշաճագործեալք արժանի գոլ հիացման ըստ նոյն դիտաւորութեան։ Եւ անդուստ հապա իսկոյն եւ կանխագոյն յառաջս երիս բաժանէր, եւ ըստ իւրաքանչիւրոց ծայրից բաժանելոյ փութացեալք լինէին առաջի եղեալս ինքեանց յիրին կատարագործութիւն, ըստ ստիպման եւ բախման յաջողակ հողմոյն. իբր պայմանաւ սահմանաւ եւ տարազու իմն՝ ըստ բանականացն որակութեան։ Քանզի եւ որպէս գրեցաւն ճախր առեալ երկուց եզերաց հանդերձ առ միջոցաւն համանգամայն ի մի վայր կողոպտէին լրապէս տապալմամբ եւ ապականութեամբ ամենայն շինուածոց զկառուցմունս. այսինքն բարձրաբերձ աշտարակաց, եւ ոսկեզօծ պալատաց, գեղեցկադիր սարավանդակաց, եւ յոգնածախակերտ ապարանից եւ տանց։ Եւ զի երկուց ծայրից, որպէս ասացաւն, միոյն իջանելովն ի գագաթէ անտի առ արեւելս կոյս՝ պարառեալ ընդ ծովեզերօքն, եւ անցանելովն ընդ դրունս Մաքսապետականին, եւ Աւաղակոչականին վախճան առեալ առ տունն վանից։ Իսկ ծայրն երկրորդի առ արեւմուտս ճեմեալ սաստիկ ըստ իւրոյն զօրութեան, շառաչմամբ եւ պարփակմամբ ըստ նոյն եղանակի դիմեալ առ աշտարակօքն եօթնակերտեան եւ դոյզն ինչ բացակայութեամբ միջոցին, առ ծովու ստորակայեալ եւ անցեալ ընդ դուռն Նորակոչիկ, հանդերձ միջոցական եզերբն զետեղանան առ ծայրն առաջին։ Այսպէս եւ ըստ այսմ օրինակի վեցից տասանց եւ երից ժամու յամենայն զարդուց իւրոց ունայնացեալ գտաւ մայրաքաղաքն երեւելի ըստ հողմոց այլայլականաց պատահմանց, վօռէասականաց եւ նոտոսաց, փոթորկաց եւ այլոց բազմաց. մինչ զի զքարինս այրեալ բնաւին յաճիւն կացոյց։ Եւ արդ՝ անդ էր տեսանել զտագնապ հասարակաց, զվիշտ բոլորից եւ զկականումն ընդհանրից, անդ էր տեսանել զբախումն կրծից, զաղաղակ բարբառից եւ զարտօսր աչաց։ Անդ էր տեսանել զգալարումն աղեաց, զմորմոք սրտից, եւ զճիչ ձայնից։ Անդ էր տեսանել զանուրաձեւութիւն անձանց, զբեկումն միջաց՝ եւ զթափումն մտաց, զի հուրն ստիպէր, յաւէտ բորբոքէր եւ զարհուրեցուցանէր, ապարանք փլանէին, որոտմունք լինէին, եւ ցոլմունք երեւէին։ Ուստի փարթամք տարակուսէին, ռամիկք յուսահատէին եւ աղքատք վարանէին. վիրաւորք գոչէին, ծնողք սգային, եւ որդիք դառնապէս լային, վասն զի բարձաւ յոյս նոցա, վերացաւ օգնութիւն յինքեանց, եւ մերկացան յամենայն ընչից իւրեանց։ Տի՛ միանգամայն մեկուսացան, ի միմեանց հեռացան՝ եւ անյայտ եղեն. զի քայքայեցան, փեռեկտեցան եւ բաժանեցան, հարք յորդւոց, եւ որդիք ի հարց, մարք ի դստերաց եւ դստերք ի մարց, բարեկամք ի բարեկամաց, եւ սիրելիք ի սիրելեաց իւրեանց. անգիւտ լեալ տակաւին ի միմեանց ըստ տէրունական հրամանի։ Նա եւ ճանաչել ոչ կարէին զմեռեալս իւրեանց ի թաղումն դիականց, զի ըստ երից հազարաց ասացին գոլ արանց մեռելոց, ըստ յայտնի տեսութեանց, ըստ զննողաց հոգաբարձութեանց կարգեցելոց։ Ուստի տրտմութիւնք, ուստի հեծութիւնք, ուստի խռովութիւնք առաւելապէս ներ տարածեցաւ ընդհանուրս. ըստ գրոյն թէ՝ տարեկանք ձեր ի սուգ դարձցին [Տովբ Բ 6, Ամովս Ը 10, Ա Մակ. Ա 39]։ Ահա կատարեցաւ այս ամենայն վասն մեղաց մերոց, ի խրատ եւ ի զգուշութիւն անձանց հաւատացելոց, ի կորուստ եւ ի կործանումն հակակային ծայրից։ Եւ արդ՝ սիրելիք, ոչ անկ. վարկանիմ արկանել ընդ. ոտիւք զայսպիսի իրագործութիւն, այլ մանաւանդ արժանի առնել պատմութեան՝ ապա թէ ոչ, դուք ողջ լերուք ի տէրն ամենի ամէնե։