ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Վերեւ տեսանք որ գլխաւոր ուղեգրաց պատմութեան համաձայն, Հաւախօսի Ս. Պետրոսի վանքը ուրոյն հաստատւոթիւն մ’է Հայոց Ս. Փրկչի վանքէն. մին շինուած է Ս. Պետրոսի ուրացման տեղւոյն` որ է Կայիափայի տունը, եւ միւսն` նոյն Առաքելոյն զղջման եւ ապաշխարութեան տեղւոյն վրայ: Այս վանքն աք հայկական հիմնարկութիւն մը ըլլալը Անաստաս վարդապետը իր «Վանօրէից ցուցակին» մէջ կը վկայէ հետեւեալ կերպով. «Պետրոսի վանքն, որ արտաքոյ քաղաքին է, ի կողմանէ Սելովամայ, որ կոչի Հառաչումն Պետրոսի, ընչիւք եւ ծախիւք արքունի շինեալ եղեւ»: Այս յիշատակարանէն զատ, դժբախտաբար ուրիշ յիշատակարանով մը չենք կրնար հաստատել այս հիմնարկութեան հայկական ըլլալը. միայն Վարդան վրդ. Մարաթացին 132ին կ’այցելէ Ս. Պետրոսի այն այրը, ուր Առաքեալը քաշուած էր ապաշխարելու համար, հաւանաբար Հառաչանաց վանքի եկեղեցին նոյն թուականին նոր քանդուած էր, եւ Վարդան վրդ. միայն այրը այցելեց: Ս. Տեղեաց իր Աղօթագիրքին մէջ «Հառաչումն Պետրոսի» անունով ունի աղօթք մը զոր տեղւոյն վրայ յօրինած էր, ըստ խնդրանաց Ս. Յակոբի մէկ երկու միաբաններու, կը գրէ ան. «եկեալ հասայ ի տեղիս եւ իր խոր վիհս ուր դառնակսկիծ հառաչանօք ելաց Պետրոս զկորուստ իւր մեծ ապաշաւանաւք… » Պետրոսի ապաշխարութեան նկատմամբ ան ունի հետեւեալ հատուածը որ կը իերկայացնէ քրիստոնէական հին դարերու ապաշխարողներուն սրտառուչ ձեւերը. «եւ նա ի ծունկս իջեալ եւ ի դառնակսկիծ խոցոյն խածատէր զբազուկս իւր եւ հոսէր արիւնն, եւ ափ զափի հարեալ ապաշաւէր, եւ բարձսն ծեծէր. վայ գոչելով անձին իւրոյ: Հարկանէր զծնաւտն եւ ճողէր զմորուսն, հոսէր արիւնն եւ նա ոչ իմանայր ի սրտին կսկծոյն եւ ի ջերմութենէն … »: (Ձեռ. Թ. 1130):
       Անաստաս վրդ. ի վերեւի յիշատակարանին տակ, Աստուածատուր եպս. Տ. Յովհաննէսեան` իբր ծանօթութիւն հետեւեալը կը գրէ իր պատմութեան մէջ. «ի ձեռագիր օրինակս զոր ունիմք առ մեզ, գրեալ է ի կողմն Սելովամայ, սակայն քննելով զտեղին գտանի այժմ ի Սիոնէ իբր 15 վայրկեան դէպ յարեւելս` փոքր ինչ զառ ի վայր իջանլով, ուսին յայտնի երեւի Սելովամայ գիւղն իւր պարագայիւք յարեւելս»:
       1172ին ուղեգիր Թէոտորիք եպս. ին վերեւի վկայութիւնն ալ իր արժէքը ունի. յիշեալը` իբր ստուգապատում հեղինակ` նկարագրելէ յետոյ Պետրոսի վանքի եկեղեցին ու ապաշխարութեան այրը, կը մանրամասնէ այն խորհրդաւոր նկարը որ այդ թուականին զետեղուած էր նոյն եկեղեցիին մէջ, ու ապա կը յարէ թէ նոյն եկեղեցին Հայոց սեփականութիւնն էր: Յիշել պէտք է նաեւ Վըրզպուրկի Յովհ. եպս. ին վկայութիւնը. ան Հառաչանաց վանքը Յունաց ձեռքը կը կարծէ. քննիչները որքան Թէոտորիքը ստուգապատում կը կարծեն, նոյնքան Վըրզպուրկի Յովհաննէս եպիսկոպոսը` շփոթող մը: Ան շատ անգամ հայը յոյնին հետ, ինչպէս յոյնը հայուն եւ ասորիին հետ կը շփոթէ: 1165ին իր այցելութեան ժամանակ Դաւթի բերդին դիմաց գտնուած եկեղեցիները նկարագրելու ատեն, Մար-Սաբայի վանքը միաբանութեան Mé tochion յունական վանքը հայոց սեպհականութիւն կը կարծէ. եւ չի յիշեր անոր մօտի հայոց վերաբերեալ Եազուպիէի եկեղեցին. հետեւաբար վերեւի իր վկայութիւնն ալ շփոթութեան արդիւնք կրնայ նկատուիլ եւ Թէոտորիքի վկայութիւնը կը կարծուի իբր հեղինակութիւն, ըստ քննչաց:
       Այժմ դնենք Հառաչանաց վանքին հայկական հիմնարկութիւն մը ըլլալու մասին երկու գիտնականներու գրուածքին թարգմանութիւնը, որ է հետեւեալը.
       «Պարսիկները 614ին Ս. Պետրոսի կրկնակ եկեղեցիները քանդեցին, ինչպէս կրնանք եզրակացնել այն երկու նաւակատիքներէն զոր Ը. դարու սաղիմական ծիսարանի մէջ արձանագրուած են. «ի Ս. Պետրոս նաւակատիք». միւսը` 17 Օգստ. այս բառերով. «Ս. Պետրոս առաքելոյն եկեղեցիին մէջ նաւակատիք»: Այս սրբավայրերու առաջինը արդէն ծանօթ է մել Զ. դարու վկայութիւններով, ան քահանայապետին տան տեղւոյն եկեղեցին է: Նոյն ծիսարանը այս կերպով կը յիշատակէ զայն Աւագ Ուրբաթի թափօրին առթիւ. «ի Ս. Պետրոս ուր էր Կայիափայի տունը». մեզ կը մնայ փնտռել երկրորդին ծագումը: Եթէ մենք կը հաւատանք Անաստաս վրդ. ի ցուցակին, ան Ե. դարու հայկական արքունի հիմնարկութիւն մ’է Հառաչանք Պետրոսի անունով: Առանց քննութեան կրնա՞նք մերժել այս ցուցակին հեղինակութիւնը, ընդունելով հանդերձ թէ նոյն ցուցակին մէջ յաւելումներ եղած կրնան ըլլալ: Անոնք որ գրչի մէկ հարուածով կ’ուզեն ջնջել հայկական վանական հաստատութիւնները, անոնց դէմ պաշտպանութեան իբր յենակէտ ցոյց կու տանք հայկական արձանարգութեամբ այն մոզայիքները որ կը տեսնուին քանի մը տեղեր Երուսաղէմի մէջ եւ Պաղեստինեան սրբագիրներու բաւական նշանակալից քանի մը ցուցումները: Առանց խօսելու Ս. Եւդիմէոսի վրայ, որ ծագմամբ հռովմէական կայսրութեան հայաստանցիներէն էր, եւ կը բնակէր իր վանքը, եւ չմանրամասնելով չորս հարիւր հայ ուխտաւորներու Յորդանանի այցելութիւնը, պէտք է յիշենք Ս. Սաբայի եւ Ս. Թէոդոսի նորահաստատ վանքերու հայալեզու վանականներու կարեւոր հատուածները:
       Այսպէս յանդգնութիւն մը չէ ուրեմն մտածել թէ խել մը հայկական կամ յունա- հայկական վանքեր կառուցուած են Ե. դարու վախճանին կամ Զ. ի ընթացքին. վանք մը եւ եկեղեցի մը նուիրած էր Պետրոսի հառաչանաց, բարձր բլուրի մը արեւելեան զառիվայրին վրայ, Սելովամէն գրեթէ երեք նետընկէց հեռի (Եպիփան վանական): Պիտի ուզէինք գիտնալ թէ ի'նչ տեսակ կապեր էին որ կը միացնէին այս վանքը Ս. Թէոդորոսի վանքին հետ որ անկէ կը տեսնէին զայն, իբր պսակ լեռնային անապատի. վասն զի Երուսաղէմի մէջ մեծ անապատական տօնը (11 Յունվար) կը կատարուէր Ս. Պետրոսի Առաքելարանին մէջ եւ Թէոդոսեան վանքին անունը գտնուած է բազմաստեղեան ճրագարանին սկաւառակի մը վրայ զոր գտած է P. Germer-Durand պեղումներու ժամանակ: Յիշատակարանաց ներկայ վիճակը չի թոյլատրեր մեզի ստուգութեամբ հաստատել թէ այս յարաբերութիւնները սկսած էին հայ Սոփրոնիոսէն ( 543), որ Ս. Թէոդոսի առաջին յաջորդը եւ մեծ շինողն էր, Կիւրեղ Սկիւթուպոլսեցին ըսածին համաձայն: Բայց պէտք չէ նոյն յարաբերութեանց հնութիւնը տարակոյսի տակ ձգել: Ս. Թէոդոսի վանական Մոտեստոսը` պարսից մեկնումէն յետոյ փութաց վերաշինել Հառաչանաց վանքը որ իր սրտին շատ մօտ էր: Ս. Յարութեան ծիսարանը (Typicon) որ խաչակիրներէն գոնէ մէկ դար յառաջ գործադրելի էր, Աւագ Ուրբաթի հանդիսական թափօրի կայան մը ցոյց կու տայ հոն: Նոյն ծիսարանէն յատնի է այն եզրակացութիւնը` թէ պաշտամունքի մասերը կայաններուն համաձայն չեն: Այսպէս Յիսուսի Կայիափայի ատեանը ելնելուն եւ Պետրոսի ուրացման աւետարանը (Մատթ. ԻԶ. 57-75) կը կարգացուի Ըմբռնման եկեղեցիին մէջ եւ կ’երգուին այս դրուագին վերաբերեալ կտորները ու կ’երթան այս եկեղեցիէն Գեթսեմանիի այրը:
       Գեթսեմանիէն դէպի Ս. Պետրոս թափօրի գնացիք կարգացուած կցուրդները կը պարունակեն Փրկչին դատաստանին եւ Պետրոսի ուրացման մասին ցրուեալ ակնարկութիւններ: Ս. Պ ետրոսի մէջ կարդացուած աւետարանը կը պարունակէ Յուդայի յուսահատութիւնը, արեան գիւղի ստացումը եւ տեսարանը պալատին ուր թափօրը իսկոյն կ’ուղղուէր (Մատթ. ԻԷ. 3-32): Այն սրբավայրը ուր կը յիշատակուէր Կայիափայի ատեանը եւ Պետրոսի ուրացումը հաւանաբար Սիոնի մօտ էր, (Բեռնարդոս վանական), ինչ որ կը հաստատէ վանական Եպիփանին վերագրուած նկարագրութեամբ տրուած գիրքը:
       Բայց այս միեւնոյն հեղինակը անձուկ կերպով Ս. Սիոնի կը կցէ Կայիափայի, ինչպէս նաեւ Աննայի եւ Պիղատոսի յիշատակարանը:
       Այս եկեղեցիին կոզակին կամ անմիջական մերձակայքին մէջ կը տեսնէ այն ակութը` որուն մօտ Պետրոս ուրացաւ Յիսուսը: Ս. Տեղեաց հայկական նկարագրութիւնը նմանապէս Վերնատան եկեղեցւոյն մէկ կողմը ցոյց կու տայ Պիղատոսի պալատը եւ բանտը` ուր Քրիստոս բանտարկուեցաւ: Այս բանտը մատուռ մ’էր ըստ յետնագոյն վկայութեանց եւ կը նկատուէր Կայիափայի տունը, եւ հոն պատարագ կը մատուցուէր: գգԽաչակիրներէն առաջ աւետարանի պատմութեան վրայ հիմնուած այս կրկնակ յիշատակները եւ տարբեր տեղերու մէջ անոնց հաստատութեան պատճառաւ Ե. կամ Զ. դարու սկիզբը եկեղեցիներ շինուեցան. 1 . - Պետրոսի ուրացման եկեղեցին, Կայիափայի տան տեղւոյն վրայ, Վերնատան հիւսիսային կողմը եւ մօտը. 2 . - Նոյն Առաքելոյն Հառաչանաց եկեղեցին, Ս. Սիոնէն ուղղակի Սելովամ իջնող փողոցին արեւելեան զառիվայրին վրայգգ:
       Հառաչանաց վանքին եկեղեցին` որ դիմակալեց ԺԱ. դարու կործանարար հալածանքներուն եւ 1099ի պաշարման գործողութիւններուն, մեծ համբաւ կը վայելէր միջին դարուն: Բոլոր ուխտաւորները կ’այցելէին հոն եւ կը կոչէին զայն Հաւախօսի Ս. Պետրոսի վանքը: Անոնք սովորաբար հոն կ’երթային Կայիափայի տունը թողլէ վերջ` երբ կ’իջնէին Սելովամի աւազանը: Այս եկեղեցին թէեւ քիչ հեռի քաղաքին պարսպէն, չէր գտնուեր այն անմիջական ճանապարհին վրայ` որ ամրութեանց ստորոտը կ’երկարէր: Այս ճանապարհէն դուրս, աջին կ’իյնար, երբ Սիոնի բարձրութեան արեւելեան զառիվայրէն կ’իջնէին Սելովամի ուղղութեամբ: Քաղաքին դուռնէն դէպի հարաւ գացող պողոտային վրայ ճիւղաւորուած սանդխաւոր ճամբայմը թոյլ կու տար ուղղակի հոն մտնել: Ճանապարհը ճիւղաւորումէն սկսեալ յիսուն աստիճան էր: Եկեղեցին շինուած էր խիստ խոր եւ խիստ մթին քարայրի մը վրայ, ուր, կ’ըսեն թէ, Պետրոս առաքեալ ապաստանած էր քաւելու համար իր մեղքը: Գրեթէ 32 աստիճաններով սանդուխ մը սեղանին ձախէն կը տանէր այրին խորը, ուր նկար մը կը յիշեցնէր այն աւետարանական յիշատակը` որուն նուիրուած էր այս սրբավարը: … 1172ին, Հայոց ձեռքն էր նոյն եկեղեցին. լատին տիրապետութենէն մինչ մէկ դար վերջ կանգուն էր եկեղեցին, բայց 1323ին ան աւերակ էր: Ս. Սիոնի աւերակներէն մէկ նեկընկէց հեռուէն ցոյց կու տային գաթալանցի ուխտաւորները, ուր` կ’ըսէին թէ, կար գեղեցիկ եկեղեցի մը հին ժամանակ:
       Կործանումը այնքան արմատական էր որ, 1335ին, Jacques de Verone եկեղեցիի հետք չի գտներ այլեւս, բայց այրը` 140 քայլ Կայիափայի տունէն, (ըստ Polonerի 187) կը հրապուրէր ուխտաւորները: 1461ին Louis de Rochechouart հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ այն տեղը` ուր Պետրոս վառնօրէն լացաւ. «բոլորակ տեղ մ’է ան, վասն զի երբեմն հոն շինուած էր բոլորշի մատուռ մը, որուն հետքերը այժմ հազիւ նշմարելի են»:
       Ֆապրի (1480-83) իր բոլոր բարի կամեցաղութեան հակառակ չյաջողեցաւ գտնել Հաւախօսի այրը: Ստոյգ է թէ այս թուականին Պետրոսի Հառաչանաց եկեղեցին չէին տեղականացներ այրի մը մէջ: Քարայր ըսուածը այն ատեն կը նկատէին ցցուած քար մը որմէ ուխտաւորները յիշատակի համար կը փրցնէին կտորներ. եւ կը մտածուի այս բարեպաշտական սովորութեան մէջ գտնել ս. այրին անհետացման բաւականաչափ բացատրութիւն մը: Ֆապրիի կողմէն նշանակուած արաբական ջրուղիի մը մերձաւորութիւնը թոյլատրած է P. Germer-Duransի ստոյգ եղանակաւ մը Պետրոսի Հառաչանաց վանքին նոր տեղը ճշդելու: Սակայն այս տեղը շատ քիչ համաձայն գտած են միջինդարեան պատմութիւններու հետ եւ սկսած են բլրին կողին վրայ փնտռել այր մը:
       1699ին, Ֆրանչիսկեան մը կը գրէ. «Կայիափայի տունէն մենք հասանք այն այրը ուր կ’ըսեն թէ Պետրոս լացաւ իր մեղքին վրայ. ան շատ փոքր է. եւ քիչ մը քաղաքէն դուրս, Յովսափատի ձորին կողմը, Սելովամի մօտ, որ Ս. Գրոց մէջ անուանի է»: Վերջին դարեուն մԷՋ այլեւայլ այրեր ցոյց կը տրուին իբր Ս. Պետրոսի ապաշխարութեան այրը, բայց անոնք չեն յարմարիր պահանջներու միջին դարու վկայութիւններուն որ կը նկարագրեն թէ խորունկ խոռոչ մը ուղղահայեացօրէն կը մխրճուի հողին մէջ եկեղեցւոյ յատակին տակ: Աւերակ պատերու, գուբերու եւ զանազան մոզայիքներու բաւիղի մը մէջտեղը P. Germer-Durandի ձեռքով գտնուած այրը իր դիրքովը եւ ձեւովը աւելի գոհացում կու տայ քան ոեւէ այր որ ցոյց կը տրուի: » (Տե 'ս Pp. Hugues Vincent et F. M. Abel, Jerusalem Nouvelle Բ. հատ. էջ 486-487, 490-491):
       Այս աւերեալ եկեղեցիին գետինը երբ 1882ին Ասսոմբսիոնիսդները ծախու առին, նոյն թուականէն սկսեալ պեղումներ կատարեցին եւ գետնին ամէնէն աւելի վերին խաւերն աւելի նոր թուականի մը, այսինքն արաբական տիրապետութեան վերաբերեալ առարկաներ դուրս տուին, ինչպէս միհրապ մը, ապա բիւզանդական շրջանի շինուած եկեղեցւոյ մը մնացորդները երեւան եկան. իսկ ամէնէն ստորին խաւը դուրս կու տար եբրայակն թուականի տուն մը, աղօրիք մը եւ ուրիշ զանազան առարկաներ: Բիւզանդական շրջանէն ելածներն ամէնէն ճոխն էին. մարմարեայ քանգակեալ խոյակները, կիսասիւնները, մոզայիքները, տապանները եւ զանազն գիւտեր կը հաստատեն հնադարեան եկեղեցիի մը գոյութիւնը. հարիւրեակ մը բիւզանդական դրամներ գտնուած են գետնոյն պեղումներուն եւ մաքրութեան ժամանակ: Նոյն դրամները կը դասաւորուին այս կերպով. Ոնորիոսէն (395), եւ Թէոդոս Բ. էն (408) մինչեւ Անաստաս (491) եւ Մօրիկ (582): Գտնուած առարկաներուն մէջ կը տեսնուին նաեւ ուխտի նուէր մատանի մը` որուն ճանակը (chaton) աքաղաղ մ’էր, պղնձէ խնկաման մը եւ նշխարի կաղապար մը:
       Հողէն հանուած այս բոլոր առարկաներուն մէջ քրիստոնէական կանթեղները կը վխտային իրենց սովորական զանազան ձեւերով: Այս կանթեղներուն մեծ մասին մէկ կողմը, կեդրոնական քարայրին մօտ, ջրհորի մը մէջ գտնուեցան «պղնձէ փոքրիկ ճրագարան մը խաչով զարդարուած` եւ կտորները կարմիր հողէ սկաւառակի մը` որ կը կրէր յունարէն արձանագրութիւն մը: Ճրագարանը թէեւ կոտրուած, տակաւին կը պահէր մաս մը այն շղթաներէն որ երբեմն զայն կը կրէին. դիւրին էր անոր միջոցաւ գիտնալ թէ` ի'նչ էր զոր բիւզանդացիք կը կոչէին բազմաստեղեան ճրագարան (polycandilon) որուն վրայ կը հաստատէին շատ մը կանթեղներ: Թրծուն հողէ սկաւառակը` որուն կտորները մօտեցնելով փակուած են, կը ներկայացնէր խիստ շահեկանութիւն մը իր արձանագրութեան պատճառաւ. ըստ երեւոյթին, ան մաս կը կազմէր միեւնոյն ամբողջութեան, եւ կախուած էր ճրագարանին տակը ընդունելու համար իւղի այն կաթիլները որ կրնային թափիլ կանթեղներէն»: Սկաւառակին եզերքին վրայ քանդակուած արձանագրութիւնը հետեւեալն է. (). սկիզբը ունի մեծ խաչ մը հաւասար թեւերով եւ գաւառակներու (կէտերու դրուած տեղ, cantons) մէջ չորս կէտերով. անոր ծայրը նման խիստ վոքրիկ խաչ մը եւ առանց կէտերու: P. Germer-Durand խիստ ուղիղ կերպով կը լուծէ այս տեսակ մը փոքր հանելուկը` ուր դասական քերականութիւնը միջամուխ չ’ըլլար:
       Տկար յունարէնով մը կը բացատրուի թէ սոյն նուէրը տրուած է Ս. Թէոդոսի վանքին խոնրահ Յովսեփէն: Բիւզանդական միջին դարու քրիստոնէական արձանագրութիւնը` բարեպաշտ վանականներու կամ հաւատացեալներուն կողմէն տրուած սրբավայրի մը ընծաները` հարիւրներով ցոյց կու տայ եւ արդի Պաղեստինի մէջ քիչ ուղղափառ եկեղեցիներ կան` որ ունեցած չըլլան այդպիսի նուէրներ: Այս պարագային ի՞նչպէս տարակուսիլ թէ վանական Յովսէփ ը խիստ հարեւանցի հելլէնական մշակոյթ մը ունէր, կամ կատարելապէս անտարբեր կը մնար յունարէնի պատահական համաձայնութիւններուն: Բոլորովին պարզամտօրէն կ’արձանագրէ իր վանքին պաշտօնական տիտղոսը եւ իր անուանին կը կցէ զեղծական (pé joratives) տիտղոս մը:
       Այս տեսակ նման կարճ արձանագրութիւններ պատահական չեն կրնար ըլլալ. անոնք առատօրէն կ’երեւնային Փոքր Ասիոյ քրիստոնէական յիշատակարանց մէջ, մասնաւորապէս Կապադովկիոյ` վանականութեան այդ ընտիր երկրին մէջ: Վերեւ յիշեցինք, ի՜նչ կարեւոր դիրք գրաւած էին Ե. դարէն սկսեալ հայկական կամ յունա-հայկական գաղութները Պաղեստինի մեծ վանքերուն մէջ, եւ Կապադովկիացիները այս անապատականներուն մէջ սովորաբար ամենէն նշանաւոր տարրն էին: Ուրեմն հաւանական պիտի կարծուի թէ Ս. Թէոդոսի այս խիստ համեստ հելլենագէտ Յովսէփը Կապադովկիացի հայ վանական մ’էր, որ իր եկեղեցւոյ նուէր տուած Բազմաստեղեան Ճրագաարնովը աւելի կը զօրացնէ այս տողերը գրող P. Abel գիտնականին պատմական հետեւութիւնները: Աւելի դժուրաին է գտնել այս նուէրին թուականը: P. Germer-Durand հնագրօրէն քիչ ժամանակ յառաջ կը վերագրէր զայն «հինգերորդ դարու երկրորդ կիսուն» (Տե'ս վերեւ, էջ 507-509):