Պատմութիւն

Եւ արդ ընդ բազում, հեթեթանօք եւ ընդ ցնորիւք անկան ազգ մարդկան, յաղագս ցոփութեան եւ անխոնարհելի մտաց՝ ապաստան եղեն ի գործս իւրեանց. հսկայս կորովիս եւ բարձրահասակս, անդիմահարս եւ անմարտնչելիս՝ աստուածորդիս իւրեանց անուանեցին։ Եւ ոմանք աշտարակաւ ամրացեալք՝ անմատոյց ունելով զբարձրութիւն, ոչ կամեցան ճաշակել ի բաժակէ բարութեան տեառն, որպէս այն առաջին շինուածն անմտութեան՝ բազմաշխատն եւ դիւրակործանն. այսպէս եւ բնակիչքն Երիքովի, յաղագս ամրութեան աշտարակացն՝ ոչ համարեցան զինքեանս ընդ այլ Քանանացիսն, թէ տիրէ նոցա աջ տեառն կամ սուր ամենակալին մերձեսցի առ նոսա։ Զի տէր է որ շինէ եւ քակէ, տայ զամուրս ի դողումն եւ զբարձր աշտարակս ի կործանումն. զի եւ աշտարակն որ էր ի սնարսն Լիբանանու, զոր շինեաց Դաւիթ, եւ ամրացոյց սուսերաւ եւ վահանաւ հակառակ Դամասկոսի, ոչ եղեւ խափան եւ դիմահար Եդերայ, որ յարեաւ սատան Սողոմոնի. զի սրբութիւնն է ամրութիւն, եւ պարիսպ ընտիր գործք աստուածպաշտութեան։

Եւ արդ դարձցուք անդրէն ի կարգն ըստ յառաջագրելոցդ. մի՛ սակաւ կամ փոքր համարել մեղս՝ որք ոչ զղջանան կամ ապաշխարեն, կամ ձգեն յինքեանս զմերձակայ եւ զսահմանակցացն զպատուհասն՝ որ ըստ յանցանացն հանդիպի. ողբալ նոճւոյն յաղագս մայրւոյն, եւ դժնկին յաղագս ձիթենւոյն։ Զի ոչ եթէ ամենեքեան արժանի են մահու, ըստ տեառն հրամանին, յորոց աշտարակն ի վերայ անկաւ, այլ մերձակայիցն եւ յայլոց մեղաց ըմբռնումն, եւ հեռաւորացն խրատն եւ զգուշութիւն։ Զի ոչ եթէ վաղ իմն գործեցաւ, կամ բազում ժամանակ ընդ մէջ անցեալ աղաւաղեաց զանցս աղէտիցն որ ընդ Արծն եղեւ. վասն զի ոչ սակաւք էին որ աչօք տեսին, եւ ոչ լսելեաց կարօտացան. զի բազում աշխարհ եւ քաղաք ա՛յն էին որ ապրեցան յայնմ հինէ. այլ ստամբակեցան ի միտս իւրեանց, եւ ամրութեամբն ապստամբեցան ո՛չ ի մարդկանէ՝ այլ յԱստուծոյ, որ տայ զբարձր աշտարակս ի կոխումն եւ զքաղաքս ամուրս ի հողաբլուրս։ Ոչ իմացան եւ ոչ առին ի միտ զահ տեառն եւ զսպառնալիս որ ի նմանէ. եւ զմրուր բարկութեան եւ զսրտմտութեան՝ որ ի նմանէ խոնարհի յարբումն մեղաւորաց, սպառեալ համարեցան. մանաւանդ ամուրն Անի եւ որ շուրջ զնովաւ դստերք իւր՝ առաւել յամբարտաւանութիւն կրթեալ՝ ընդդէմ երկնից կայթս հարկանէին. մինչեւ շարժեաց Աստուած զթագաւորն Պարսից փոխանակ ինքեանն՝ տեսանել թէ զի՛նչ գործի ի նմա։ Եղեւ գործ պատերազմի յերկիրս Հայոց ընդարձակեցուցանել զբնակութիւնս իւրեանց, եւ տիրել ի վերայ սահմանի այլոյ թագաւորութեան. եւ էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր երեքտասան։

Արդ եկեալ հասանէր թագաւորն բազում բիւրուք եւ անթիւ սպառազինօք. մտեալ յաշխարհս մեր՝ ահ եւ երկիւղ հասուցանէր հեռաւորաց եւ մերձաւորաց. կոխէր, տապալէր զաշխարհս բազումս, մինչեւ եհաս ի քաղաք՝ որ զմեղս իւր ի կատարումն լրիւ իւրով ունէր։ Կանգնեաց զխորանն իւր ընդդէմ քաղաքին Անւոյ, եւ տարածեաց զբանակս իւր ընդ լայնութիւն երկրին։ Ջանայր, հնարէր՝ զի զդուռն երկաթի եւ զնիգս պղնձի ի բաց խլեսցէ, որ կայր ընդդէմ թագաւորութեանն իւրոյ. եւ անյոյս լեալ յաղագս ամրութեանն՝ թէպէտ եւ զմարտն սաստկացուցանէր, կամէր չուել։ Եւ զայն ոչ գիտացեալ թէ էարկ տէր ի մէջ պահապանացն եւ իշխանացն երկպառակութիւն եւ անմիաբանութիւն, ամբոխումն եւ բաժանումն. եւ անդէն թողեալ զգործ պատերազմին՝ ի փախուստ դարձան, եւ խուճապեալք յերկիւղէն՝ ոչ ոք յազգայինսն կամ ի կարեւոր բարեկամսն հայեցաւ, այլ իւրաքանչիւր ոք ահիւ ըմբռնեալ։ Եւ տեսեալ զայս սպառազէն զօրացն՝ որ արտաքոյ մարտնչէին, հանդէպ ինքեանց ի վերայ պարսպին ճանապարհ առնէին, եւ իբրեւ զկուտակումն ալեաց ծովու ի ծոց քաղաքին հեղուին, եւ զպարսկական սուրն ի գործ արկեալ, ո՛չ ումեք խնայէին։ Իսկ բազմութիւն արանց եւ կանանց յապարանս թագաւորացն դիմեալ՝ իբր թէ կարիցեն ապրել, եւ այլքն ճողոպրեալ յամուրն որ Ներքի բերդ կոչի։ Իսկ որ ի մէջ քաղաքին ամրացեալ էին, իբրեւ գիտացին թշնամիքն թէ անպատրաստ են, ե ոչ գոյ ի նոսա այր պատերազմօղ կամ կերակուր եւ ըմպելի, վաղվաղակի շուրջ պատեալ եւ շտապ տագնապի հասուցանէին, մինչեւ յակամայ արտաքս հանին։

Անդ էր տեսանել զվիշտս եւ զտագնապս իւրաքանչիւր հասակի. զի ի գրկաց մարցն յափշտակեալ լինէին մանկունք անողորմաբար զքարի հարեալ, եւ մարքն արեամբ եւ արտասուօք զմանկունս իւրեանց թանային. զհայր եւ զորդի մի սուր խողխողէր. զի ծերք եւ երիտասարդք, քահանայք եւ սարկաւագունք զմի սրոյ ճաշակ մահու ընկալան. զի լցաւ քաղաքն լի ծայրիւ եւ ծայրիւ, եւ ճանապարհ էր մարմին սպանելոցն. զի ի բազմութենէ կոտորելոցն եւ յանթուելի դիականցն՝ վտակն մեծ, որ անցանէ առ քաղաքաւն, ներկանէր արեամբ. եւ գազանք վայրի եւ ընտանի՝ եղեն գերեզման դիականցն. վասն զի ոչ գոյր որ թաղէր եւ հարկաւոր հողովն ծածկէր զխողխողեալսն։ Այլ եւ ի ճարպոյ անիրաւութեան ի նմա գործելոցն տոչորեցաւ բարձրաշէն եւ գեղեցկայարմար ապարանքն, եւ եղեւ ամենայն բնակութիւնն իբրեւ հողաբլուր. եւ վաշխն եւ նենգութիւնն որ ի նմա՝ խափանեցաւ։

Այս է բաժին անիրաւ քաղաքաց, որ շինեն զինքեանս արեամբ օտարաց, եւ ի քրտանց տնանկաց փարթամանան, եւ ի վաշխից եւ յանիրաւութեանց զտունս իւրեանց ամրացուցանեն. եւ ինքեանք զմիտս իւրեանց անողորմ ունելով առ աղքատս եւ տնանկս՝ միայն հեշտութեան եւ փափկութեան սպասեն, եւ ի գործոց աղտեղութեան ո՛չ խորշին, այլ միայն արբեալ լինին ի ցանկութեանցն որ զնոսա ըմբռնեալ ունի։ Եւ արդ զի՞նչ լինի նոցա ի հասանել բարկութեան տեառն. սպառին եւ պակասին որպէս մոմ յերեսաց հրոյ, եթէ թագաւոր իցէ եւ եթէ իշխան, որպէս ծանեաք ի գրելոցս։ Բայց թագաւորն Պարսից բազում գաւառաց տիրեալ եւ անթիւ աւարաւ դարձաւ յաշխարհն իւր։