Սիսուան

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Որպիսի՞ իցէ բնութեամբ եւ տեսլեամբ վիճակեալն յաստուածուստ եւ ’ ի մարդկանէ ` մասն երկրագնտիս, յորում ’ ի միջի վիճակաց այլոց ազգաց, եւ յառաջ քան զյոլովս ’ ի նոցունց, ծանեան եւ ծանուցան Հայք ` սեփական տոհմ մի մարդկութեան, սփռեալ յանդորրու կամ յարամրի ’ ի գերագոյն գետահովիտս զուգահետ գնացից Եփրատայ եւ Տիգրիսի, Երասխայ եւ Կըրի, Ալիւսայ եւ Իռիսայ, եւ յետոյ ուրեմն Սարոսի եւ Պիւռամիսի, զորս եւ գիտացին եւ անուանեցին իւրեանց Հայրենիս. — որպիսի՞ տնտեսութեամբ քաղաքավարելով առտնին եւ ընդ օտարս, կեցին, կրեցին եւ գործեցին այս քառասուն եւ աւելի դարք, թերեւս հարիւր եւ յիսուն ծննդովք, յառաջնոյ անտի նահապետէն իւրեանց ` սերեալ յորդւոց յորդիս, մերթ ինքնիշխանաբար եւ մերթ ընդ օտարի միջամուխ ձեռամբ, ըստ ուղղութեան ամենախնամ աջոյն, որ ` ’ ի վերուստ գլխոց անուանեալ գլխոց երկրի ` վարէ զմարդկութիւնս ընդ հուն ժամանակի ` յեզր յաւիտենից. — քանիօ՜ն ’ ի սեփական յայնմ հայրենական աշխարհախումբ հրապարակի ` դէպք կենցաղականք եւ իրակարգութիւնք գործոց. քանի՞ շահախնդրութիւնք. ո՞րքան յուզմունք եւ բազմադիմակ յեղափոխութիւնք. — որպիսի՞ ձեռակերտք յերեսս երկրին ` ’ ի պահուստ կամ ’ ի պարծանս կենաց. որպիսի՞ արձանք եւ արձանագրութիւնք ` մրցողք մոռացութեան, եւ անմահութեան կարծեցեալ ախոյեանք. — ո՞րքան արարոց մնացորդք, աւերակք եւ դերբուկք կուտակեալք խառնեալք յերեսս եւ յընդերս երկրի, զորս ծանակէ եւ ծածկէ արօր հողագործին, ( զգայո՞ւն եթէ անզգայ նախնեացն նշխարաց ). — որքանութի՜ւն գերեզմանաց համօրէն տոհմից եւ պայազատութեանց իսպառսպուռ անճետ եւ անհետ եղելոց ` ընդ անվերանալի կափարչաւ անցելոյն, որ համահաւասար հարթէ զամենայն հասակ եւ կերպարանս, զբարձրութիւնս եւ նուաստութիւնս, զվայելչութիւնս եւ տառապանս, զյաղթող եւ զյաղթեալ, զհարստահարող եւ զհարստահարեալ. — որպիսի՞ք եւ յագարակս անդ մահու ` տակաւին կանգունք կամ կիսաքանդ տաճարք պաշտաման Անմահին. ո՞րքան եւ ո՞րզան նուիրականք հոգեւոր եւ մտաւոր հրահանգաց վայրք ` ’ ի շէնս եւ յանշէնս. վանորայք միաբան ընկերաց, կամ մենանոցք եւ մատրունք ’ ի փապարս եւ ’ ի կատարս լերանց մեկուսացեալք, իբրեւ յերկրէ յերկին վերելս խնդրելով, եւ ընդ խնկոց զխանդս հոգւոց հրախառն հառաչանօք սփռելով ’ ի հեշտալուր բարձունս. — քանի՜ սլացք եւ խոյանք մտաց, ցնորք եւ գիւտք բանաստեղծից, գրուածք իմաստասիրաց, աղերսք աղօթկերաց, երգք գուսանաց, զեռմունք եւ զբղխմունք սրտի, եւ համասփիւռ բարբառք եւ արձագանգք սիրոյ ` նպատակեալք ’ ի համագոյս համակիրս, կամ հասեալք, հարեալք եւ հալեալք, կամ իբրեւ յապառում ապառաժից մերժեալք եւ վրիպեալք. — քանիպատի՜կ հանդէսք հրճուականք եւ եղերականք. ո՜հ, ո՜րքան հեղեղք արեան խառնեալ ընդ աղբերս կաթին, եւ արտասուք ընդ քրտանց վիժեալ ’ ի դէմս անարօրս եւ արօրեալս. ո՜րքան ճգունք եւ մահունք նահատակաց ` ’ ի վերայ հաւատոց եւ հայրենեաց. — եւ համօրէն ասել, ո՞րպէս յանընդհատ հոսանս անդ հայասեռ ազգութեանս ` մերթ ուռճացելոյ եւ մերթ նուաճեցելոյ, ’ ի հաշտ եւ յանհաշտ աղմըկի խռովեալ եւ խաղաղեալ դարուց եւ դիպաց, ’ ի շփոթութեան մտաց եւ հնարից, ’ ի ճօճման զինուց եւ խաչից, զիա՞րդ անշփոթ եւ անարգել ներգործէին կամք Աստուածութեան ` ’ ի բազմաժամանակեայ եւ ’ ի բազմայեղանակ աշխարհիս Հայաստանեայց …: Զայսոսիկ եւ զայսպիսիս ` ըղձանայի իբրեւ ’ ի քառասուն ամաց հետէ, յորդորեալ ’ ի թելադրութենէ հայրենասիրաց ոմանց եւ յիմոց ընդաբոյս ախորժակաց, հետազօտել եւ ’ ի գիր արձանացուցանել, ընծայելով երբեք երբեք փորձս ինչ կամ ճաշակս. որպէս եւ յառաջ քան զամս չորս ` զՏեղագրութիւն գաւառի միոյ Այրարատ աշխարհի, զ Շիրակ ն. յորոյ եւ ’ ի յառաջաբանին ծանուցի, զի եթէ ոչ ըստ նմին օրինակի ընդարձակ ` այլ եւ ոչ համառօտ ` կամէի տեղագրել զմի մի յաշխարհաց եւ գաւառաց Հայոց: Գործ՝ թերեւս յանդուգն ու մանրամասն չափով, որ եւ գամ քան զգամ ընդարձակէր ընդ ըղձիցս եւ ընդ նորանոր ծանօթութեանց ’ ի վեր երեւելոց. սակայն եւ ոչ անհնար ’ ի գլխաւորել, եթէ բովանդակ երկարութիւն այնքան ամաց ծախեալ էր ’ ի նոյն, եւ ոչ դադարեալ եւ լքեալ երբեմն վասն իրիք իրիք պատճառաց ` զոր ոչ է հարկ հոլանել:

Յընթացս այնր պարագայի ստորագրեալ էր իմ զմեծ մասն կամ զյոլովս աշխարհաց Հայոց Մեծաց, որք եթէ մի ըստ միոջէ հրատարակեալ էին ` կարծեմ թէ եւ ոչ անընդունակք լինէին բանասիրաց. իսկ այժմ ` ըստ յոլովել ամաց եւ յաճախել եւ փոփոխել դիպաց, ’ ի յայտնել նորանոր աշխարհագրական ծանօթութեանց, եւ մանաւանդ յերեւել ստուգագոյն եւ մանրամասն տեղացոյց տախտակաց, յորոց զուրկ էի յառաջն յայնժամ, եւս եւ ’ ի գտանել արուեստի լուսատիպ նմանահանութեան. ’ ի վերայ հասանեն բանագիտակք ` զի ’ ի դէպ է հնացեալս համարել զնախագրեալսն առ յինէն ` երեսուն եւ աւելի ամօք յառաջ, եւ հարկ ` միւսանգամ վեր ’ ի վայր յեղյեղել եւ ուղղել, եւ ըստ այնոցիկ եւ ընդ այնոսիկ ` շարագրել եւ բոլորել զմնացեալ մասունս երկրին Հայոց: Իսկ առ այս ` անպատրուակ դիմօք եւ կամօք խոստովանիմ զպարտութիւն. այլ յաւելում եւ ըստ աւետարանական տնտեսին, զի եթէ զայդ « Գործել ոչ կարեմ, եւ մուրանալ ամաչեմ ». այսինքն է, մինչ չափ եւ զօրութիւն տիոց եւ յուշոյ ` ոչ եւս ներեն մտադիւր դեգերել յայնպիսի գործ՝ թող թէ բովանդակել, տակաւին ոչ հանդուրժէ հնացեալն եւ ունակացեալ իղձ ` շատանալ հարեւանցի եւ համառօտ ստորագրութեամբ համօրէն հայկական անուանեալ աշխարհաց ` իբրեւ քսանից, յորս ` եթէ հնար էր ` կամէի քայլ առ քայլ յածել եւ գծել: Արդ ` դալարագոյն հասակի եւ ժրագոյն գրչի, նաեւ աջողագոյն ժամանակի թողեալ զերկնեալս յինէն խորհուրդ ` լաւագոյն եւս կերպարանել եւ ծնանել, մինչ հարկ եւ օրէն է ինձ տեղի տալ յասպարիզէ, յորում թէ ոչ այլով իւիք ` գոնեա իմովս պսակեցայ ալեօք, փափագէի ` զի ժամանակն միայն եւ գերագոյն կամք ` լինէր ինձ յաղթող, եւ ոչ վատթարապէս նահանջաբեկէր, կամ ձրձէր եւ ցրէր ժանգահար ժանեօքն, բայց եթէ տապաստ դնելով ’ ի սեամս լուսակոխ տաճարի Աստուծոյ, առ որ միշտ ըղձացայ կառուցանել զակն ոգւոյս, մինչ դեռ մարմնաւորս թափառեալ թափանցեալ ` մերթ ցոլայր ցնծութեամբ եւ մերթ ցնդէր կսկըծմամբ ’ ի պրակս եւ ’ ի պատկերս երկրաւոր հայրենեացն, եւ ’ ի յիշատակս ` որք եւ յերկրի եւ յերկինս մնան անթառամ: Քանի՜ գծուծ եւ գետնաքարշ է սիրտ ` զոր ոչ արծարծիցէ կայծակն յուսոյ կենաց հանդերձելոց:

Սկիզբն տեղագրութեան Հայաստանեայցս արարեալ էր իմ ’ ի հիւսիսային արեւմտեան մարզից, յեզերաց Պոնտոսի մխելով ’ ի ծործորս Ճորոխի, եւ անցանելով ’ ի գետահովիտ Վտուակայ կամ բնիկն Եփրատայ ( Ֆրադ ), ապա ’ ի Կուր գետոյն, անդուստ ոլորեալ զԿասպիական ծովափամբք ` խոտորէի յօտարախառն Տիգրիս, ’ ի հուն ելանել ’ ի բնահովիտս ` յԵրասխայն եւ յԱրածանւոյ, եւ դառնալ ’ ի փոքր Հայս եւ աւարտել ’ ի Կիլիկիա. իսկ այժմ աւադիկ հակառակ շրջմամբ ` ուր զկատարածն առնել կամէի ` անդ առնեմ սկիզբն եւ աւարտ. ( անստոյգ ժամանակի թողեալ ` եթէ աջողիցէ թափել մասն ինչ ’ ի միջոյն, եւ երբ եւ զիարդ եւ է հանել ’ ի լոյս ): Բայց պատճառ գլխաւոր ` ’ ի յոգունց աշխարհաց նախընտիր առնելոյ զ Սիսուան, որպէս հաւանեցայ կոչել զԿիլիկիա եւ ծանուցի զպատճառսն ( յէջ 59 ), այս է, զի ’ ի վաղուց հաւաքեալ էր իմ գիտելիս ` յաւէտ պատմականս ` զայսր աշխարհի, եւ նշանակեալ համառօտիւք, զորս ոչ էր դիւրին լուծանել եւ վերծանել յետամնացիցն իմոց. իսկ վերստին հաւաքել նոցա, թէպէտ գուցէ լիագոյն եւս, այլ կրկին եւ երկար լինէր վաստակ. վասն որոյ բուռն հարի թափել ’ ի կորըստենէ զայնքան թռուցեալ եւ հեռացեալ ամաց եւ ժամուց գիծս եւ նիշս, եւ ամփոփել ( թէ եւ ոչ զբովանդակն ) յայսմ մատենի: Ընդ սմին եւ մերձաւորութիւն ժամանակի քաղաքական անցից ազգայնոցս յայսմ նահանգի համարիմ ` թէ հետաքննելի զսա ընծայեսցեն քան զբնաւս, թէպէտ եւ ըստ այլ տեսութեանց ` առաւելուցուն հրապոյրք աշխարհաց Մեծաց Հայոց. բայց չիք եւ ոչ մի իբրեւ զՍիսուան ` որ կարիցէ կցորդել զսերկեան ազգիս ընդ երիկեանն ժամանակի, յորում տակաւին անձնիշխանութեամբ քաղաքավարէր ’ ի միջի եւ ընդ այլոց ազգաց. միանգամայն եւ երկար տեւողութիւն տէրութեան համազգեացս աստ՝ ’ ի միջի չհամազգեացն կալով, այլ եւ ` որպէս ոմն ’ ի զգօնից նոցին ժամանակակցաց գրէր, շուրջանակի ունելով չորեքդիմի գիշատիչս, յորոց եւ վիշապն ` յելուզակք ծովուն. եւ ոմն յայժմու արեւմտեան գրչաց ` տակաւին գաղտնիս եւ առեղծուած մի պատմութեան համարի ` զայնօրինակ եւ զայնքան բաւել տեւել տէրութեան Ռուբինեանց յայնպիսի դիրս: Թող եւս զբազմապատիկ յատուկ կերպարանս այնր ժամու տնտեսութեան ազգայնոցս ` որ առանձին եւ որ ընդ քրիստոնեայ եւ անքրիստոնեայ տէրութեանց, յերի ` եւ երբեմն կցորդ գոլով երկոցուն հակառակամարտիցն. զընտելութիւնս ընդ արեւմտեայցն եկեղեցւոյ, լեզուաց եւ հրահանգաց. զգործակցութիւն ընդ վաճառական ընկերութեանց, զխնամութիւնս ընդ յոյն եւ փռանկ թագաւորական եւ իշխանական տանց եւ տոհմից. զհաղորդակցութիւն շահու եւ տեսութեանց եւրոպէական պետութեանց: Յաւելցի ’ ի սոսին եւ եզական դիրք երկրին, միակ ’ ի Հայաստանեայս ` հուպ եւ պատեալ ’ ի կենսատու եւ շահաբեր ծովէ, յորոյ կակուղ կոհակս թուէր իմն պարզել Այասաւ ` զբարգաւաճ ծոց իւր ` հայակիլիկեանն Սիսուան, յետ հաստ առնելոյ զթիկունսն ’ ի հարստակողն Տաւրոս:

Յեղափոխութիւնք դիպաց եւ դրակցաց ` քան համաքատակ հոսանք ժամանակի ` փոխակերպեցին, ողորկեցին, ապա եւ մաշեցին զգաղթականն հինաւուրց Հայոց ` յայսմ աշխարհամէջ մարզի Կիլիկիոյ: Ի բովանդակ յառաջնումն երից դարուց հարստութեան Ռուբինեանց ` տակաւին նախնականն նշմարի ’ ի նոսա տիպ ` խոժոռ եւ հուժկու, յաւելուածով մահուչափ իմն վայրենախառն պնդութեան ` յասպատակել ’ ի կորզել զկայս եւ զկայանս յունական կուսակալաց, առ ’ ի բնակութիւն եւ ’ ի պատսպարան մղելոցն եւ խուսելոց ’ ի սկիւթական բռնութենէն. յերկրորդումն ` չնաշխարհիկ հանճար Մեծին Լեւոնի ` յանկարծօրէն թօթափեալ զերեւոյթն եւ զկոչումն Լեռնցի, փոփոխէ կամ պատուաստէ յարեւմտեան նրբութիւն, գոգջիր ամենայն տարազու, ’ ի վարսից հերաց եւ յագանելեաց ` մինչեւ ’ ի ծէսս, ’ ի բարբառ եւ յօրէնս ( Ասսիզս ) Փռանկաց եւ Լատինաց. եւ բազում մասամբ յառաջադէմն յարեւելեայս Հայկազն, առաջին ` թերեւս եւ միակ ’ ի նոսին գտանի եւ ’ ի նիզակակցութիւն եւ յոգի խաչակրաց։ — Աշխոյժք Լեւոնի եւ երկոցուն Հեթմեանց ` որոց ժամանակ իշխանութեան բոլորէ զողջոյն զդարն երկրորդ, չեն ինչ նուազ յաշխուժից հետեւողացն Կոփրետեայ, Տանգրեայ եւ Պալտինեանց. ոչ անփառունակք եւ անօգուտք ` նահատակութիւնք մերայոցս ` յանձուկ սահմանի իւրեանց, քան զյոլովս յանճահ եւ յանշահ շահատակութեանց նոցին Անդրածովեայցն: Նոյն ոգի կամ մոլութիւն աւագութեան եւ գահասիրութեան ` վառի եւ ճարակի եւ յորդիս Ռուբինի եւ Հեթմոյ. յորմէ եւ բռնաբարութիւնք ’ ի թագ, ըղձակերտութիւնք ’ ի թագուհիս, հարստահարութիւնք վիճակաց, նուաճմունք ամրոցաց. ելեւելք պարոնայց զմիմեամբք. որպէս յայտնապէս է տեսանել զայսոսիկ յետ մահուան առաջնոյ թագաւորին. եւ յայտնագոյն եւս ’ ի բազմաթիւ եւ յեռանդուն որդիս Բ Լեւոնի: Ի փոթորկեալ հոլովման այնր դարու, ( որպէս երբեմն եւ յառաջն, սակաւ ինչ եւ յետոյ, ’ ի յետնումս յայսմ թատեր հայկական ինքնավարութեան, մերձ ընդ մերձ յարեան ’ ի հանդէս կերպարանք նշանաւորք եւ փարելիք, խոժոռք եւ քնքոյշք, եւ մի ըստ միոջէ պարելով ’ ի տատանեալ յատակի անդ ` տեղի ետուն, ոչ աննշոյլս թողլով ուրուականս ’ ի տրամազարդեալ տախտակի հայկական յիշատակաց: Յետ դիւցախառն եւ ամեհամուղ պայազատաց Ռուբինի, Թորոսեանցն եւ Լեւոնեանց, որոց վերջին ` կորիւնն ստեփանեան ` ’ ի գագաթն զօրութեան եւ փառաց հասուցանէր եւ հաստատէր զպետութիւնն, յաջորդէ ազնուագոյնն ’ ի սեռս պարոնայցն, Հեթմեանն տուն, նահապետութեամբ Մոզոնն Կոստանդնի ` քեռորդւոյ Լեւոնի. կենդանի խնամք արձանացեալ յոբելեան մի ամաց ` մատաղատունկ գերդաստանին, յոր զուգէ զպայազատն արքայական ` զազնուագոյնն Զապել, ճարտար եւ ճապուկ հանճարով, առատ եւ ահարկու ձեռամբ, անսայթաք վարելով զկառս տէրութեանն ` լծեալս ժիրաժիր անդրուվարօք իւրածին զաւակօքն: Առ նովաւ եւ յետ նորա ` հօրամոյնն Հեթում՝ երկարակեացն յիշխանութեան քան զամենայն տեարս Սիսուանայ ` որ յառաջ եւ որ յետոյ, լնու զայն բազմապատիկ արիական եւ աշխարհաշէն գործոց արգասեօք. մի ’ ի ցանկալի եւ արժանափառ թագաւորական կերպարանաց. ոչ լոկ ’ ի տոհմայնումս ` այլ եւ ’ ի համաշխարհական պատմութեան, եւ յիւրումն ժամանակի ` ոչ ումեք երկրորդ, բայց արդեօք Սրբոյ Լուդվիկի Փռանկաց թագաւորի. ոգի եռանդնոտ, ասպետ կատարեալ եւ բազմաց կատարիչ ասպետաց ` բնկաց եւ օտարաց. քաջակորով եւ հանճարեղ, շինարար եւ զուարթարար. խորագիտութեամբ հօրն եւ իւրով քաղցրութեամբ ` ամոքեալ զթաթարական բրտութիւնն եւ յիւր զօրաւիգն կրթեալ, որպէս եւ ինքն ոչ անզօր զօրաւիգն հզօրին Հուլաղուի, կայ աներկեւան յիւրումն կայի, յաջ եւ յահեակ ընդլայնելով զնոյն. բերկրեցուցանէ բազմանուագ հանդիսարանօք զաշխարհն համօրէն ` որպէս զմի տուն նահապետական, յաճախ ’ ի նոյն հրաւիրելով խրախճան ` զիշխանազունս արեւելեան Լատինաց, յորոց ոչ սակաւք փեսայացեալ էին յիւր կամ յիւրայոցն դստերս եւ ’ ի քորս. ասպարիզական պերճանօք եւ հեծելութեամբ կայտառ ձիաւորաց իւրոց ` ոչ միայն նախանձելի յարդարեալ զՍիսուան, այլ եւ ’ ի նոյն յանկուցեալ եւ դասակարգեալ զարուորագոյնս ’ ի փռանկական երիտասարդաց …: Այլ, մարդ ոչ անխոցոտելի ’ ի բաղդէ, յետ քառասնամեայ գգուանացն ` վտանգեալ երկուստեք, յեգիպտականն ոխութենէ եւ ’ ի Թաթարաց թուլութենէ, զոհելով զանգին կեանս տարփալի որդեկացն ` ’ ի սուր եւ ’ ի գերութիւն, վասն փրկութեան հայրենեաց եւ ազգի՝ ’ ի մազկռինչ կորստեան հասելոյ, ուր զէն բթէր եւ անկարանայր ` անդ զհանճարն սրեալ, աջողէր տակաւին կարկատել զխրամատ պետութեանն. յոր՝ կայկայեալ զծիրանածին անդրանիկն սքանչելապէս գերեթափ, բարեաւ մնայ ասէ այնուհետեւ ամենայն փառաց եւ փայլմանց, եւ յանձկութեան միանձնական խըցկան ` մակարական անուամբ եւ կրօնիւք ` փոխի յանանց թագաւորութիւն, փառաւորեալ ’ ի կեանս, գերափառ ’ ի մահուն. հետեւող յայսմ շաւղի եղեալ հոմանուան իւրում ` տեառն Լամբրունի, եղբօր սքանչելւոյն Ներսիսի, եւ հետեւողս ինքեան թողեալ զերկոսին եւս համանուանսն, զեղբօրորդին Հեթում ` տէրն Կոռիկոսի եւ Պատմիչն, եւ զթոռն իւր ` Հեթում Բ:

Յետինս սա ` նորահրաշ բանայ յաշխարհի ճանապարհ կենաց, ընդ մէջ արքունի ապարանից եւ խստակրօն մենաստանի. երկոքումք եւս զուգապէս վայելչացեալ, եւ քան զյոգունս ’ ի զգօնից եւ ’ ի քաջաց գերազանցեալ. աշխուժիւ եւ բազմազան հանճարով ` թերեւս ոչ ումեք կրսեր ’ ի տան Սիսուանայ, բաց յԱ Լեւոնէ. կրօնասիրութեամբ եւ իմաստասիրութեամբ անհամեմատ առաւելեալ. արքայ աշխարհատեսուչ ամենայն օրինօք եւ արժանեօք, այլ ոչ թագաւոր. օրինակաւ իւիք նմանել կամեցեալ առաջնոյն արքայից Երուսաղեմի, որոյ պատկառեալ ’ ի փշեղէն թագէն Յիսուսի ` չառնոյր յանձն ոսկւով պսակիլ անդէն. ոչ իւիք նուազեալ յառաջնոցն, այլ եւ առաջին խաչակիր յիւրումն ժամանակի, եւ աջողագոյն ’ ի լծակցել զխաչ ընդ սուսերի. մերթ ’ ի թանձրաստեւ ձունձ այլ եւ ’ ի ցնցոտիս սրովբէասարաս Ասսիզացւոյն պարուրեալ ` սքեմաւորաց հաւասարի. մերթ ’ ի նոյն պարկեշտ պարէգօտ ` զրահս եւ վարապանակս վերարկեալ ` խրոխտալով աշտանակէ ’ ի նժոյգս ալէուսեան դաշտաց. ձայն տայ բանակաց, վառէ վարգէ վանէ մինչեւ յԵմեսա, ’ ի Դամասկոս, մինչեւ ’ ի բրգունս Փարաւոնաց. եւ սրբազանեալ սուսերաւն ` նշան քաջութեան թողու զպատառուած ամրակուռ դրանց ոստանի ոսոխին, եւ զյաղթանակն ձօնէ գերեզմանի Փրկչին. զպատերազմն յուզէ, զխաղաղութիւն հաստատէ. դաշինս կռէ բարեկամութեան եւ տուրեւառիկ ընկերահաշտ վաճառականութեան. եւ անդրէն սուրալով թանգուզէ ’ ի մթին մենարանում, վերասլանալ աղօթանուէր մտօք ` ընդ սիրելւոյն իւրոյ Փրանկիսկեայ ` յանմատոյցն հասարակաց պարունակ երեքսրբենին, եւ մարզել զհանապազաջան բազուկսն ` ’ ի մատուցումն խնկոց, որպէս եւ ’ ի ճօճիւն նիզակաց: Անձն եւ միտք յարաշարժ յարակիրթ. ’ ի Սիս կենդրոնացեալ ` ձկտի ’ ի ծագս արեւելից ` ’ ի ճամբարս Ղանին Մողոլաց. դառնայ յարեւմուտս ’ ի դուռ Բիւզանդական կայսեր. սմա ` զքոյր իւր ընծայէ ’ ի հարսնութիւն ` սովորակի սաղմոսելով, « Կացցէ դշխոյ ընդ աջմէ քումէ ». նմա ` զայլ ոմն կոյս մատուցեալ ` առաւել քան ’ ի սէրն ` ’ ի հաւատս նորին յորդորէ եւ ’ ի պաշտպանութիւն հաւատակցացն քրիստոնէից. եւ անդրէն դառնայ ’ ի վայրս իւր դալարիս եւ ’ ի ջուրս հանգստեանն, մխրճել յալիս աստուածախոհութեան, յընթերցուածս եւ ’ ի գրուածս պէսպէսս. եւ իսկ եւ իսկ ազդումն առեալ ` ճեպի յոստան հայրենի, ցրէ զմախանս բարձաձիգ եղբարցն, դաստիարակէ զեղբօրորդեակն դեռաբուսիկ, փոխանակ իւր թագաւոր կարգելով. ընդ որում ` ապա դաւաճանեալ ’ ի բարբարոս ոստիկանէն, իբրեւ դայեակ ընդ դայեկորդւոյ ` խողխողեալ անկանի. եղերականաւ ` առ ազգայինս իւր կնքեալ զկեանսն, երանական պաշտամամբ յիշատակեալ առ օտարազգի կրօնակիցսն, ընդ որս կենցաղավարելով, անմոռաց ունէր զուխտ հայրենի եկեղեցւոյն եւ զդպրութիւն։ — Ոչ պանծալիք իբրեւ զսա ` այլ եւ ոչ աննշանք ’ ի պատմութեան երեւութանան եղբարք իւր վեցեքին. մին ( Թորոս ) ’ ի միւսմէն լարիւ աղեղան խեղդամահ լեալ. եւ սա ( Սմբատ ) որ զՄլեհին ժպրհութիւն եցոյց ’ ի Հեթմեանս, ’ ի միւսոյ եւս եղբօրէ ( Կոստանդեայ ) մերժեալ լինի, եւ երկոքին միանգամայն ’ ի Հեթմոյ, որում այց առնեն երկինք ` լուցանելով անդրէն զշիջուցեալն ’ ի նախանձուէ եղբայրասպանին ` զաչացն լոյս: Ի հեռանալ չորեցուն եղբարցն յարքունի թատերէն ` յառաջ մատչին կրսերքն երկուորեակք, յարգանդէ յեռեալք անմեկնելի սիրով, զոր բեկանէ ` այլ ոչ լուծանէ ` անժամ աշխոյժ երիվարին Ալինախայ ` տրոփելով ’ ի յորձանս Կիւդնոսի, յորմէ բարձեալ որպէս գադիշ գետամոյն որայից ` ողողեալ դնի յարտասուս սիրայնոյ եղբօրն եւ արքայի Օշնի: Յայնպիսեաց աշխարհածուփ ժխորմանց եւ ’ ի կասկածելի կենաց հարազատացն ` սարտուցեալ կրսերագոյն նոցին եղբայր եօթներորդ. Ներսէս - Ռուբէն, ’ ի խաղաղական եւ քաւչական պաշտօն Աստուծոյ ` զանձն նուիրէ, զմիտսն եւ զմատունս ` ’ ի կցորդիչն երկնի եւ երկրի յարուեստ զմայլական, յերաժշտութիւն. զոր թուի իմն անբաւական նրբից զգացմանց ոգւոյն գտանելով ` կարճակտուր կենօք յերկնայնոցն ճեպել երգակցութիւն: