Սիսուան

3. Անտիտաւրոս եւ Ամանոս լերինք

Ի հիւսիսոյ բնիկ սահմանաց Կիլիկիոյ, եւ մօտագոյն յարեւելից հիւսիսոյ Ալատաղ գօտւոյն ` ձգին Անտիտաւրեան լերինք տողանի, թէպէտ ոչ անընդհատ, ’ ի միջի կրկին երկարեալ առաջից Սարոս գետոյ, եւ արտաքոյ ` յահեկէն, այն է ընդ մէջ Գամրաց ` յարեւմտից կուսէ, եւ Ալպստանայ եւ Գ Հայոց ` յարեւելից: Միջագետեայքն այն լերինք ` ’ ի հարաւոյ գնալով ընդ հիւսիս ` են Պաքըր տաղ կամ Կէտիմ պէլի, Քօզան տաղ, առ որով մակաղատեղք համանուն հզօր տոհմի Աֆշարաց կամ Թուրքաց, ’ ի հիւսիսոյ Հաճնոյ. Պէյ տաղ, Գզըլ տաղ, Սըղլան տաղ, Քաթրան տաղ, Քէօշլէր?, Ճախլաղան, Խընզիր տաղ, եւ այլն: Իսկ արտաքոյ գետամիջացն ` յահեկէ նորին Սարոսի եւ զուգահեռական նմին ` ձգի երկարաշարն Պինպուղա լեառն, ունելով ’ ի հիւսիսոյ արեւելից զ Կէօք-տիլի ? յարեւմտից Կիւրիւն վիճակի: Այսոքիկ եւ որ այլ եւս լերինք Անտիտաւրոսի ` չեն բարձրաբերձք, այլ որչափ ինչ քննեալ է կամ կշռեալ ական տեսութեամբ ` հազիւ ’ ի կէս բարձրութեան հսկայից Տաւրոսի հասանեն: Այսպիսիք թուին եւ որք յելից հարաւոյ սոցին են լերինք ընդ մէջ Հաճնոյ, Ալպստանայ եւ Մարաշոյ, յերկոսին կողմանս Ջահանայ եւ ’ ի հովիտս նորին. զոր օրինակ, Քէրմէզ ` սակաւուք հեռի ’ ի Հր. Ելից Հաճնոյ, առ գետով Կոկիսոնի, եւ Պարատուն ` թերեւս նոյն ընդ Պրիտ որ ’ ի սահմանս Զէյթունի:

Իսկ անջրպետքն Կիլիկիոյ յԱսորւոց ` են Ամանոս լերինք ` շրջապատեալք զարեւելեայ եզերբ Ծոցոյն Հայոց, եւ ձգին ընդ Հս. Ելից, հասարակօրէն կոչեցեալք Սեաւ լերինք, այժմ Կեավուր տաղի. իսկ առանձնակի ` հարաւագոյնն մասն ` որ եւ զհրուանդանն Ռաս - Խանձիր գործէ ` կոչի Ճէպէլ Մուսա, միջինն ` Գզըլ տաղ, հիւսիսայինն Աքմա տաղ. սոքա եւս չեն կարի բարձունք, այլ թուին բարձրագոյնք քան զԱնտիտաւրեանս, եւ ունել կատարս ց ’6500 ՛ կամ 7000 ՛:

Ի սոցա միջի են Ամանոսեան դրունք, ոչ մի ` այլ երրեակ կամ աւելի. որոց Ա. արեւմտագոյն ’ ի Հս. Ել. Այասոյ Գարա գափու կամ Տէմիր Գափու կոչեցեալ զարդիս, եւ յոմանց յատկապէս Կիլիկեան դուռն համարեալ. Բ. յատուկ Դուռն Ասորւոց առ Իսսոսիւ, սակաւուք ’ ի հիւսիսոյ Աղեքսանդրեկի, յորոյ անուն եւս կոչէ Մագրիզի [1]. զարդիս կոչի Սագալ-թութան. ’ ի հարստութեան մերազնեայցս կոչէր սոսկապէս Դուռն կամ Դռնակ, Portella եւ այլ եւս անուամբք, զորս նշանակեսցուք, ’ ի կարգի տեղագրութեան. Գ. ’ ի հարաւոյ սորին ընդ մէջ Պէյլանայ ` եւ Պաղրասայ, յանուն յետնոյս կոչեցեալ եւ արդ Պաղրասպէլի, եւ վասն մերձաւորութեանն ’ ի քաղաքն մեծ ` Դուռն Անտիոքայ [2]: Միւս եւս անցք ’ ի հիւսիսոյ սոցին ` այլ ոչ քաջ ճշգրտեալ ` համարին ’ ի սահմանս Սարուանդիքարի կամ Անաւարզայ։ — Հին աշխարհագիր մեր ( Խորենացի ) ըստ Պտղոմեայ ` ասէ, Կիւլիկիոյ « Երկու դրունք, Մալիս եւ Պլատան՝ ելանելոյ յԱսորիս ». այժմեան քննիչք հեռագոյն առ ծովեզերբն ճանաչեն զտեղիքս, (Μαλλός եւ Πάλτος կամ Πλάτος). զմին ` առ գետաբերանով Ջահանայ, զմիւսն անդր քան զսահմանս Հայոց, ’ ի ծովափունս Ասորւոց հանդէպ Արատոս կղզւոյ։ — Ընդ բնական կապանացս յիշեսցի աստանօր եւ որ առ մեօք ճարտարութեամբ բացեալ լեառնակտուր անցքն ` ’ ի Պուլղար մաղարայէ ցԿիւլէկ մաղարա, յ ’8000 ՛ բարձու, որ է աստի անցեալ ընդ Քօշան նեղուց 9400 ՛ բարձր ` իջուցանէ ’ ի կապանն Կուկլակայ:

Ի հանդիպոյ պարու Ամանեան լերանց, ընդ մէջ արեւմտեան ափանց Հայոց Ծոցոյն եւ Ջահան գետոյ առ Մսսաւ, ամբառնան, լեռնաբլուրք ոմանք, յանուն քաղաքին կոչեցեալք Ճէպէլ Միսիս, յորս բարձրագոյն կատար ճանաչի Ճէպէլ-իւն-նուր ( Լուսոյ լեառն ) 716 Չ: Երկժամաւ հեռի ’ ի Հս. սորին ձգի Հարէմի լեառն, ’ ի հարաւոյ Մտ. Ճաֆար կամ Չափար-տէտէ, եւ ’ ի գետն կոյս ` Սէքի լ. եւ Տանտի. ընդ մէջ սոցուն եւ ծովածոցոյն ` Հաւտէ լեառն 608 Չ. բարձր: Իսկ ’ ի Հս. կուսէ Նուրի եւ յԵլ. Հս. Մսսայ ` երկայնաշար այլ ոչ անընդհատ գօտի Տիւլտիւլ լերանց, որք ’ ի Մեծ եւ Փոքր զանազանին. եւ ասին հրաբղխային ունել զօրութիւն, եւ երիս աւուրս ’ ի տարւոջ ծուխ եւ ձայնս արձակել. բայց գիտնական ուղեւորք ոչ յիշեն այսպիսի ինչ, թէ եւ քաջ քննեալ չեն սահմանքն. բարձրագոյն կատար նոցին թուի իբր 7000 ՛, շատք ոչ աւելի քան զ 3000 ՛ համարին:

Այսոքիկ են պարք եւ կոյտք լերանց Կիլիկիոյ, որք ` որպէս ասացաւդ եւ տեսանի, աղեղնաձեւ իմն պարսպեն զերկիրն, զհարաւակողմն զերծ թողեալ գրեաթէ իսպառ. զի թէպէտ եւ իցեն եւ ’ ի Դաշտայնումն ` մանաւանդ յարեւելակողման մասին Կիլիկիոյ ` վերացմունք գետնոյ եւ ժայռք կրաքարուտք ` այլ ցածունք են եւ ոչ ինչ նշանաւորք:

Յայսքանեաց խուռն եւ բարձրաբերձ լերանց միջի բնակեալ մերազնեայց, չաւանդեցին մեզ զանուանս նոցին, կամ չհասին յիմ գիտութիւն. հազիւ զերկուց կամ զերից գտանեմ ’ ի յիշատակարանս, այլ հասարակաբար կոչեն յանուն Տօրոսի. բայց զի ճանաչէին քաջ զդիրս եւ զչափս բարձրութեան սոցին, վկայ լիցի միոյ ’ ի նոցանէ ասելն, յամի 1290, վասն ամրոցին Լամբրունի, եթէ « նստի յառաջնում գահաւանդակի ահաւոր լերինն Տորոսի ». եւ զի կայ սա սուղ ինչ պակաս ’ ի 4000' բարձու, որ է երիր մասն բարձրագոյն կատարաց Գահուն Կիլիկիոյ, ըստ այսմ երեւի յերիս նախայիշեալ գահաւանդակս վերագրեալս որոշել զնոսին: Նոյն գրիչ ճարտար որ եւ գիտնական, Ստեփանոս քահանայ Գոյներ Երիցանց, յիշէ ’ ի նմին բանի եւ « զլեառն Արմէն ` որ հուպ կայ ելից անմատոյց ամրոցին Լամբրոնի », յորոյ թիկունս էր մենարան նորին ’ ի համանուն անապատի։ — Մերձ յայս սահմանս է եւ Լեառն Պապառօնի ` յա ­ նուն հզօր դղեկին, զոր յիշէ տէր նորին եւ պարզաբան պատմիչ տանն Կիլիկեցւոց ` Սմբատ Գունդստապլ։ — Միւս եւս անուն գտանեմ առ յիշատակագրի ումեք, յամի 1330, Տարկուշի լեառն, անյայտ դրիւք, այլ թուի ’ ի կողմանս Սսոյ. զի անդ գրէր յիշողն ( Վասիլ սարկաւագ ), եւ միայն ցաւագին իմն դէպս նշանակէ հակիրճ, զայրագին սրտիւ եւ բանիւ, աղաչելով յիշել այսպէս, « զմօրքօրիկն իմ զԹեֆանաւն, որ սրախող [3] եղեալ ’ ի ճանբահն ` ’ ի գերեզմանին նահատակեցաւ ’ ի ձեռաց շուն պըռ ? Յարապկներոյն »:

[1]             Մագրիզի, Բ. Ա. 63, Բ, 985 ։

[2]             Որպէս կոչէ եւ արքունական Պատմիչ մեր։

[3]             Այսպէս էր ’ ի բնագրին եւ ոչ կրկնակի սրախողխող գրեալ, ’ ի յիշատակարանի անդ Մանրուսմունք եղանակաւոր գրոց։