Սիսուան

12. Բնակիչք. Ազգք

Յետ յանդիման կացուցանելոյ փոքր ’ ի շատէ զբնական երեւոյթս եւ զբերս երկրին Կիլիկիոյ, որչափ ինչ յայտնի էր մեզ, պահանջէ կարգ բանիս, մինչչեւ մխեալ յաշխարհապատումն ` ակն արկանել եւ ’ ի բնակիչս նորին ` որպիսիք արդ գտանին եւ որչափ: Թիւն ` ոչ միայն որպէս եւ յայլ նահանգս արեւելից ` դժուարաստուգելի է, վասն պակասութեան կանոնաւոր համարագրի, այլ եւս առաւել վասն կէս ինքնագլուխ եւ վրանաբնակ ժողովրդեանն, որ է մեծ մասն բնակչաց կամ ունողաց երկրին, եւ անմարթ է մերձաւորաբար իսկ համարել զսոսա: Յօսմանեան վիճակագրութիւնս եւ առ ուղեւորս ոմանս եւրոպէացիս ` թիւ համօրէն բնակչաց Կիլիկիոյ, գէթ նահանգին Ատանայ ` որ զմեծագոյն մասն ունի երկրին նուաճելոյ երբեմն ` ’ ի մերոց պայազատաց, համարի ըստ ոմանց 150, 000 եւեթ [1]. ըստ այլոց կրկին նոյնչափ [2]. այլ նուազ քան թէ շատ երեւին թիւքդ. մանաւանդ եթէ իցեն ստուգիւ, որպէս գրեն ոմանք, 300 գեօղք միայն ’ ի դաշտայնում մասին, եւ 300, 000 բնակիչք ’ ի նոսին, եւ բազմաւոր տոհմք այլանուն վրանաբնակաց եւ սարոստանեայց. եւս առաւել եթէ եւ յուշ ածիցեմք զբազմութիւն մարդկանն ` առ տէրութեամբ մերազգեացս, որք եւ անդուլ պատերազմօք եւ հարուածովք նուազեալ ` տակաւին կարէին զօր գումարել, եւ ’ ի դիմի հարկանել օտարաց, ցաւուրս Լեւոնի Դ: Բազմամարդագոյն յայնմ հարստութեան երեւի ժամանակ երկար թագաւորութեանն Հեթմոյ Ա, որ կարէր գումարել 12, 000 հեծեալս եւ 50, 000 հետեւակս. եւ երբեմն ` ասի ` տասն բիւրուք արշաւանս արարեալ ’ ի կողմն Գարամանի:

Թողեալ զթիւն ` մատիցուք ’ ի ցեղս բնակչացն, յորս առաջին դասին արդ Թուրքք ( Օսմանեանք ) վասն տիրողութեան երկրին, եւ ոչ վասն առաւելութեան թուոյ, զի ըստ այսմ գերազանցեն Թուրքմանք ` մեծագոյն մասամբ վրանաբնակք, զատուցեալք ’ ի բազմաթիւ տոհմս, զորս աշիրէթ անուանեն Թուրքք, եւ ’ ի վիճակագրութեան երկրին նշանակեն իբրեւ առանձին վիճակս ` զտոհմս Ատանայ նահանգի ( վիլայէթ ), Հաճիլի, Մէնէմէնճի, Աֆշար, եւ այլն. յոլովագոյն եւս յԻչէլի նահանգի, որ է կողմն Սելեւկիոյ, յորում Սինանլը, Քէլլի, Էրէմլի, Պուլաճլը, Գարա Պուճուլու, Գարա Հաճիլի, Թաթար, Կիւրճի, Պագշիշ, Սանտալլը, Խայր իլի, Քիւպթիան: Ի սկիզբն դարուս ` աշխարհագիր մեր Ինճիճեան յիշէ զտոհմս Շամպէյատի, Գարագայալը, Ագճա գօյունլու, Փէհլէվանլը, Անամասլը, Տէտէսլը, Գարալար, Ճէրիտ, Պօզտօղան, եւ այլն:

Հզօրագոյն ’ ի նախայիշեալքդ են տոհմք Աֆշար աց, եկեալք ’ ի կողմանց Պարսից. ունէին զմիջոց Սսոյ եւ Մարաշայ, եւ յաճախ մաքառէին ընդ դրացի տոհմս սփռեալս ’ ի դաշտին Սսոյ, յորս անուանի Սարխանտ օղլու, որոյ տոհմապետ էր Մօրթազ Աղա ` ’ ի ժամանակի քննութեան կողմանցն ’ ի Քոչեայ, յամի 1859, որ ասպնջական եղեալ ուղեւորին ` ետ նմա եւ պահապանս ` ’ ի զգուշութիւն յԱֆշարաց։ — Հզօրագոյն եւս տոհմ է ’ ի հիւսիսոյ Սսոյ եւ ’ ի միջագետս երկուց առաջից Սարոսի ` Խօզան կամ Քօզան օղլու, յոր անուն կոչի եւ երկիրն եւ լերինք, ընդ որոյ իշխանութեամբ նուաճեալ էր եւ Սիս: Որդի ’ ի հօրէ պայազատելով ազատաբար վարէին տոհմապետքն, մերթ հակառակութեամբ ընդ միմեանս եւ մերթ հաշտութեամբ, երբեմն նուաճեալք եւ յաճախ ապստամբք յՕսմանեան պետութենէ, կամ դոյզն ինչ հարկ հարկանելով. որպէս երբեմն նման նոցին եւ մերձաբնակքն ` ազատասուն Հայք կողմանց Զէյթունի, Հաճնոյ, Պէյլանայ եւ Կեավուր լերանց. այլ յետ պատերազմաց զոր ետուն ընդ պետական բանակին ` յամի 1866, նուաճեցան եւ Հայք եւ Թուրքմանք. թէպէտ եւ տակաւին յոլովք հայրենի օրինօք եւ առանձնաշնորհութեամբք վարին. իցեն արդեօք դեռ եւս ըստ առաջին օրինակի ազատակեացք ոմանք։ — Վասն վաչկաչու տեղափոխութեան յոլովից ’ ի տոհմիցն ` հասարակաբար Եիւրիւք ( գնայունք ) կոչին ’ ի Թուրքաց, եւ վասն դեգերանացն կամ ձմերելոյ ’ ի դաշտավայրին ` Չուգուր-Թիւրքմէնք ։ — Արժան է յիշել եւ զմեծ տոհմն Րամատան օղլու, որ երբեմն իշխանաբար եւ պայազատօրէն տիրէր միջակողման Կիլիկիոյ, այլ այժմ ոչ հռչակի։ — Թուրքմանք ազգակիցք են Թուրքաց իբրեւ ’ ի միոյ բնէ, այլ ոչ եւ ’ ի նմին ոստոյ: Առաջին եկ նոցին համարի յարշաւանին Սէլչուկեանց ’ ի ԺԱ դարու ’ ի Փոքր Ասիա. նաեւ սկիզբն հարստութեան Թուրք Սուլտանացն Իկոնիոնի ` ’ ի սահմանակցութեան Կիլիկիոյ, զուգաժամանակ հանդիպի սկզբնաւորութեան մերոցս Ռուբինեան պայազատութեան ( յամի 1075-80): Հաւանօրէն յետ այնր յայլ եւ այլ ժամանակս եկին յարեւելից այլ եւս գաղթականք, եւ յարեալ ’ ի նախեկան սփռեցան շուրջ զսահմանօքն, յառաջ քան զտիրապետութիւն Օսմանեանց: Պատմիչն Ռուբինեանց յիշէ եւ իբր քսան ամօք յառաջ քան զայն, յաւուրս Միքայելի Զ կայսեր (1056-7) եկեալ զԹուրքս եւ կալեալ զկողմանս Ատալիոյ, Ուճի [3] եւ Իկոնիոյ. եւ յետ դարու միոյ ( իբր յամի 1173) ’ ի գալ Մանուէլի կայսեր յերկիր սուլտանին, ըստ այլոյ պատմչի, « Ելեալ Թուրքմանք ` յ Ուչ էն, անկան ’ ի վերայ վերջաւորացն ( բանակի կայսերն ), եւ կոտորեցին ’ ի նոցանէ արս 12000»: Գուշակի ’ ի բանիցս զի նոյն Ուչ է նահանգն Իչ-էլի կոչեցեալ մինչեւ ցայժմ, եւ է գետահովիտն Կիւդնոսի, ուր եւ ցարդ աւելի քան զտասն տոհմք Թուրքմէնից առանձին վիճակօք բնակեալ գրին ’ ի դիւանս Օսմանեան դրան։ — Պատմիչ մեր յիշէ զասպատակութիւն Սարում անուն Թուրքմանի ’ ի գեղաքաղաքն Կրակկայ յամի 1258, եւ յետ սակաւ ամաց զսկիզբն երկրակալութեան Գարաման տոհմի ` « Ի խորանաբնակ Իսմայելացոցն ցեղէն, ( ասելով, փոխանակ Թուրքմանի ) Խարաման անուն ». որ սպրդեալ ընդ մէջ տէրութեանց Իկոնիացւոց եւ Հայոց ` եհատ գաւառս ’ ի նոցունց. եւ թէպէտ վանեցաւ եւ ’ ի Հայոց զառաջինն, բայց յետոյ սերունդք նորա զօրացեալ ` կալան զմիջոցս Կիլիկիոյ եւ Իկոնիոնի: Լիցին բանք զսոցանէ եւ ’ ի տեղագրութեան Լարանտայ:

Նման Թուրքմէնից կենցաղավարին եւ Քուրդք, զի են եւ յազգէ աստի ’ ի Կիլիկեայս, ոչ միայն վրանաբնակք թափառիկք, այլ եւ հաստատաբնակք, որպիսիք ասին լինել եւ յԱմանեան լերինս. ոչ է յայտ ժամանակ գալստեան սոցա յերկիրս յայս. յիշին անդստին եւ յելս Թ դարու յամուրս լերանց Տօրոսի, յաւուրս Վասլի Ա կայսեր [4]: Եկին եւ յելս կոյս ԺԲ դարու (1187-96) ’ ի Կիլիկիա ` Քուրդք զերծեալք ’ ի մեծէ պատերազմէ ` զոր ետուն ընդ Թուրքս ’ ի սահմանս Միջագետաց, ըստ պատմչաց Ասորւոց [5] ։ — Գտանին եւ Գզըլպաշք աղանդաւորք նման Եզիտեաց, ’ ի լեռնակողմանս ականց Կիւդնոսի, այլ սակաւաւորք թուին։ — Ընդ մէջ Անաւարզայ եւ Մսսայ ճարակին Հայուկ Քուրդք, որոց անուն ` տայ կարծիս մերազգեաց խառնելոց ընդ Քուրդս, եւ են վայրագոյնք չարաճճիք. ոչ ինչ պակաս քան զնոսա եւ Պօզան տոհմն, որ նոյնպէս հայասերմն համարի, եւ հաստատեալ ’ ի Սեաւ լերինս, յորոց իջանեն յարօտ ’ ի դաշտս Մսսայ եւ Անաւարզայ, զի ամենեքին սոքա Թուրքմանք եւ Քուրդք եւ Հայուկք եւ նմանիք սոցին ` տուարածք են, ամարանի ’ ի բարձունս եւ ’ ի տափս լերանց բնակելով կամ թափառելով վրանօք, ձմերանի շատից ’ ի դաշտավայրն իջանելով, սակաւուց մնալով յանքոյթ բնակարանս բարձանցն։ — Գոն եւ Անսարի կամ Նսայիրի Արաբացիք, այլ ոչ հաստատ բնակութեամբ. զի շատք գան ’ ի ժամանակի հնձոց ’ ի կողմանս Ատանայ, եւ յետ վաստակոյն դարձ առնեն յԱսորիս։ — Յոյնք բնակեն ’ ի քաղաքս, պարապեալք ’ ի վաճառականութիւն. յոլովք ’ ի սոցանէ չեն ’ ի սերնդոց նախնի բնակչաց երկրին, այլ եկք ’ ի Կեսարիոյ եւ յայլ կողմանց։ — Ի սոցին սակի են ըստ պարապման ` Եւրոպացիք յայլ եւ այլ ազգաց եւ լեզուաց, յաճախագոյն ’ ի Տարսոն եւ ’ ի նաւահանգիստ նորին ’ ի Մերսինա եւ Գազանլը, որպէս եւ յԱղեքսանդրեակ, հաստատեալ եւ գունցս կամ հիւպատս ’ ի նոսին, եւ գործակալս ’ ի պաշտպանութիւն ազգայնոցն եւ ’ ի համար առեւտըրի վաճառականութեան:

Յետին եկամուտ ժողովուրդ երկրիս են Չէրքէզք, վտարեալք այսր յամի 1864, որպէս յայլ բազում նահանգս, յետ նուաճելոյ հայրենեաց իւրեանց ’ ի Ռուսաց. զառաջինն ասպատակօրէն վարէին ըստ հայրենի սովորութեան իւրեանց, այլ ընդդիմութիւն կրեալ եւ սրածութեամբ ախտից ընկճեալ ` ընտելացան մնացեալքն, եւ զարդիս հաստատ բնակութիւնս ունին ’ ի դաշտավայրին, զոր եւ մշակեն խնամով. եւ են իբրեւ հազար երդ:

Երկրորդ ազգ ըստ բազմութեան թուոյ անձանց, եւ առաջին իբրեւ բնիկք երկրին կամ հնագոյնք յետ հնագունիցն պակասելոց եւ ’ ի բաց բարձելոց, են մերազնեայքս Հայք, զատ ’ ի լեռնակեցիցն, որոց անծանօթագոյն է եւ թիւ եւ կենցաղ. իսկ շինակեացքս սերունդք եւ մնացորդք պայազատաց երկրին ’ ի միջին դարս, եւ բռնաբարողաց զնոյն ’ ի ձեռաց Բիւզանդացւոց. ’ ի յետնոց աստի ` ոմանք ’ ի մերոցս ազնուատոհմից հրաւիրանաւ իսկ մեծարեցան ’ ի քաղաքական տեսչութիւն կողմանց կողմանց: Նուազեալք արդ ’ ի նախնեացն հարստութենէ, ըստ ամենայն մասանց, տակաւին ըստ քաղաքային հրահանգաց զգլխաւորութիւն ունին յերկրի աստ ’ ի միջի տարասեռիցն: Որպէս ընդհանուր թիւ համօրէն բնակչաց Կիլիկիոյ, այսպէս եւ առանձինն մերայոցս ` ոչ է ստոյգ. միջին իմն հաշուով մարթ է գրել հանդերձ վիճակօք Հաճնայ, Զէյթունի եւ Ամանոսեան լերանց ` զորս արտաքոյ համարեցաք բնիկն նախնի Կիլիկիոյ, իբրեւ 15, 000 երդս:

[1]             Լանկլուա։

[2]             Պարքըր։

[3]             Յիշէ եւ Վարդան Պատմիչ ( Ձ. ) զԹուրքս Ուճի, որք ամսօրեայ ժամանակաւ պատերազմեցան ընդ Փրետերիկոսի կայսեր յամի 1190, օգնականութեամբ որդւոց Խլիճասլան սուլտանի, ’ ի սահմանս Իկոնիոնի, եւ չարաչար հարան ’ ի նմանէ։

[4]             Լը Պոյ, ԺԳ, 292 ։

[5]             Միխայէլ Ասորի, յամն ՈԼԶ։