18.
Բերդորայք
Սուղ
ինչ
բաղդաւոր
յաշխարհագրական
մասինս
կարեմք
ասել,
թէ
ոչ
զմեզ
`
զ
Բերդեան
երկրին,
եւ
այն
`
անուանցն
չափ.
զի
յոլովաթիւ
քան
զգեօղիցն
աւանդեալ
մնացին
’
ի
գիրս.
եւ
մի
յիսկագոյն
կերպարանաց
աշխարհին
Կիլիկիոյ
են,
որպէս
լերինքն
`
ընդաբոյսք,
եւ
բերդեանս
յարուեստէ.
բնութեան
եւ
ճարտարութեան
մրցելով
իմն
ընդ
իրեարս
`
ամբառնալ
ամուրս
յամուրս,
եւ
այդ
’
ի
վաղեմի
եւ
’
ի
մթին
դարուց
հետէ.
յայտ
է
թէ
շատք
ոչ
այնքան
յապահովութիւն
խաղաղակեաց
մարդկան
յերեսաց
օտար
յարձակողաց
կառուցեալք,
որքան
յառաւել
աներկեւանութիւն
’
ի
ներքուստ
յարձակողացն
աւազա
կա
բարոյից
`
յօտարին
սահման,
ըստ
նախանշանակեալ
պարապման
նախնի
Կիլիկեցւոց.
զորս
յայսպիսի
մարդախանձ
եւ
գողաղէժ
գործ
`
վարժեցուցեալ
ասի
Տրիփոն
հակառակող
թագա
ւո
րացն
Սելեւկիացւոց,
այն
որ
’
ի
գիրս
Մակաբայեցւոցն
յիշատակի.
ուրանօր
ապաստանէին
երբեմն
եւ
Ազատ
-
Կիւլիկքն
յիշեալք
’
ի
Կիկերոնէ,
զորս
եւ
պանծայ
հռետորն
`
նուաճեալ,
եւ
զգլխաւորս
յամրոցացն
քանդեալ.
իսկ
յետոյ
նոյնք
պէտք
եղեն
Բիւզանդացւոց
`
’
ի
պաշտ
պա
նութիւն
եւ
’
ի
վանումն
Հագարացւոց.
յետ
որոց
յաւելին
եւ
մերայինք,
զոմանս
նորոգելով
կամ
վերականգնելով,
եւ
զոմանս
’
ի
կորդոյ
շինելով,
ընդդէմ
առաջին
տեարց
երկրին
եւ
նորոց
ագահողաց,
եւ
նովիմք
յաջողեցան
բովանդակ
դարս
տեւել
տոկալ
’
ի
շրջափակի
օտարազ
գեայց
ոխերիմ
թշնամեաց.
եւ
բարեկամաց
իւրեանց
`
որպէս
առաջնոց
Խաչակրաց,
անքոյթ
ապաստանարան
ընծայելով
զնոսին.
որում
վկայեն
եւ
պատմիչք
նոցին
արեւմտեայց
[1].
իսկ
զթշնամիս
`
բազում
անգամ
յուսաբեկս
յետս
նհանջելով
`
լոկով
տեսլեամբ
եւեթ
ահեղ
ամրութեանցն:
Կայսրն
Մանուէլ
փափագեալ
հանգոյն
հօր
իւրոյ
նուաճել
զերկիրն
`
սադրէր
Մասուտ
սուլտանի
Իկոնիոյ,
ըստ
բանից
Պատմչիս
մերոյ,
թէ
«
Հանգո
'
զայրեցումն
սրտի
իմոյ
յազգն
Հայոց,
տապալելով
զամրոցս
նոցա
եւ
բնաջինջ
առնելով
զնոսա.
եւ
շարժեալ
Սուլտանն
գայր
բազում
զօրօք
յԱնարզաբա,
եւ
ոչ
ինչ
կարաց
առնել
»:
Ինքն
իսկ
բազմայաղթն
Սալահէտտին
կասեցաւ
առ
վայր
մի
յարշաւանացն
`
յակնարկելն
յամուրս
լերանց
Ռուբինի:
Ի
նոյն
ամրոցս
վստահացեալ
անշուշտ
եւ
եղբօր
նորա
Լեւոնի,
յետ
իբր
երկոտասան
ամաց
`
խստիւ
արար
պատասխանի
դեսպանաց
նորին
գոռոզի
`
որ
’
ի
հնազանդութիւն
կոչէր
զնա:
Մի
ոմն
’
ի
յաջորդաց
նորին
սուլտանաց
Եգիպտոսի,
որք
բազում
անգամ
զփորձ
առին
զամրութեան
բերդորէիցս,
’
ի
բարեկամութեանն
ժամանակի
տայր
գրել
’
ի
թղթին
առ
թագաւորն
Հայոց,
եւ
մաղթէր,
զի
«
Ցրուեսցէ
Տէր
’
ի
նմանէ
զխորհուրդ
նենգութեան
բանսարկուին
սատանայի,
եւ
պահեսցէ
նմա
զիշխանութիւնն
’
ի
վերայ
ամենայն
ամրոցաց
երկրի
իւրոյ,
որոց
գլխաւոր
է
Սիս
»
[2]:
Վասն
սորին
Լեւոնի
ասէ
Ասորի
պատմիչն
(
Միքայէլ
),
տիրեալ
եօթանասունեւերկու
բերդից.
եւ
Սմբատ
ծանուցանէ
`
զի
մասն
մի
սոցին
էր
երբեմն
ընդ
իշխանութեամբ
սուլտանաց
Իկոնիոնի,
զորս,
«
նեղեալ
անձկացոյց
յոյժ,
առնլով
’
ի
նոցանէ
բերդորայս,
քանդեաց
զերկիր
նոցա
».
եւ
զմնացեալսն
ընդ
իշխանութեամբ
Յունաց
`
արծաթով
գնեաց:
Կէս
’
ի
բերդորայիցն
էր
ընդ
անընդմէջ
իշխա
նու
թեամբ
թագաւորին,
եւ
զկէս
ունէր
աւատական
օրինօք,
շատ
կամ
սակաւ
ազատութիւն
շնորհելով
նախնի
տեարց
նոցին
կամ
որոց
ինքն
տայր
’
ի
պարգեւ:
Պատմիչն
Կիլիկեցի,
յորմէ
եւ
Գունդստապլն
Սմբատ,
թուէ
մի
առ
մի
քառասունեւվեց
բերդատեարս
յիսունեւինն
բերդից
`
’
ի
ժամանակի
թագընկալութեանն
Լեւոնի,
’
ի
սկիզբն
1199
ամի,
յորոց
ոմանք
`
զայն
մի
նուագ
եւեթ
յիշին
’
ի
պատմութեան.
եւ
ըստ
աշխարհագրական
դրից
նոցին,
յարեւելից
ծայրից
սահմանաց
տէրութեանն
սկզբնաւորեալ
եւ
’
ի
ծովափանց
Ծոցոյն
Հայոց,
դասակարգէ
զբերդորայդ,
դառնալով
յարեւմուտս,
ապա
ընդ
հիւսիս
’
ի
Գահ
Կիլիկիոյ,
’
ի
հովիտ
Կալիւկադնոսի,
եւ
յափունս
Պամփիւլիոյ
աւարտելով:
Ի
թիւ
վաթսընիցն,
թերեւս
հազիւ
մի
կամ
երկու
’
ի
ծանօթիցն
չիցեն
’
ի
կարգի
բուն
բերդորէից,
թէ
եւ
ամենեքին
ամուրք.
զծովեզերեայսն
`
ծովաբերդս
կոչէ
աշխարհագիրն
Վարդան:
Բայց
ոչ
այսչափ
միայն
էին
բերդորայք
յիշխանութեան
պայազատաց
մերոց.
անդստին
Խորենացի
յաշխարհագրութեանն
`
իբրեւ
մի
’
ի
նշանաւոր
կերպարանաց
Կիլի
կիոյ
`
ասէ
ունել
քաղաքս
բազումս
եւ
բերդս.
եւ
ոմն
յընդօրինակողաց
գրոց
նորին
`
յաւելու
365
բերդս,
որպէս
եւ
Բաղրամ
գրէ
միամտութեամբ
յիւրումն
աշխարհագրութեան:
Յայտ
է
զի
սովորական
զրոյց
է
յարեւելս
`
թուով
աւուրց
տարւոյ
նշանակել
զբազմութիւն
ինչ
իրաց.
սակայն
եթէ
կիսով
եւս
այնր
ասիցեմք
վասն
Կիլիկիոյ
`
թերեւս
ոչ
հեռի
գտանիցիմք
’
ի
ճշմարտութենէ,
յորժամ
թէ
հնար
լինիցի
մի
առ
մի
եւ
ոտն
առ
ոտն
քննել
զամենայն
զլեռնայինն
եւ
զդաշտային
եւ
զծովային,
զբարձունս
եւ
զեզերս
եւ
զհովիտս
բնակեալս,
զմեծ
եւ
զփոքր
ամրոց
`
միանգամայն
համարեալ.
որպէս
զանազանէ
ոմն
’
ի
ժամանակագրաց
մերոց
’
ի
յիշելն
զաւաղելի
կորուստ
Այասոյ
եւ
զարեւելեան
հարաւային
մասին
աշխարհին
`
յամի
1337.
յորում
`
ստիպեալ
զինու
զօրութեամբ
սուլտանաց
Եգիպտոսի,
«
զամենայն
երկիրն
յայնկոյս
գետոյն
Ջահան
կոչեցելոյ,
որ
էր
Դղեակս,
Պուրճս
եւ
Ամրոցս
չորեքտասան,
ամենայնն
իւրեանց
սինոռօքն,
ետուն
’
ի
Տաճիկսն
(
այս
ինքն
է
յԵգիպտացիս
),
պոմանաւ
»:
Վասն
այսպիսեաց
խիտ
առ
խիտ
բերդորէից
’
ի
սրածայր
գագաթունս
բլրոց
եւ
լերանց,
Արաբացիք
’
ի
հնումն
կոչէին
զնոսին
ատամունս
կամ
գագաթունս
դենին
իւրեանց,
ջուհուրի
իսլամ
[3]:
Կարգեմք
աստանօր
որչափ
ինչ
’
ի
պատմչէն
մերոյ
եւ
որ
յայլ
գրոց
գտեալ
է
մեր
անուանս
այդպիսեաց
մեծ
եւ
փոքր
ամրոցաց,
ըստ
այբուբենից,
յաւելլով
աստղանիշ
եւ
զյիշեալսն
յօտարաց,
յարեւելեայց
եւ
յարեւմտեայց:
Ալար
*
Ալէնգաշ
Ամուտա
Այժուտապ
(
Յուտապ
)
Անամուռ
Անդուշծա
Անդրէասաց
բերդ
Անէ
Առիւծ
Ասկուռաս
Ատառոս
կամ
Աստռօս
Արեգնի
*
Բազէի
բերդ
[4]
Բարձրբերդ
Բերդկան
բերդ
Բերդուս
Գանձէ
դղեակ
*
Գումբէթ
-
փոր
?
*
Դարպսակ
Դեղնքար
Դռիզիւ
?
Ընկուզուտ
Թիլ
(
Համտընոյ
)
Թիլ
Սապոյ
կամ
Թլպասոյ
բերդ
Թոռնկայ
բերդ
Ժամնկայ
բերդ
Ժեռմանկան
բերդ
Լակռաւենի
Լամաս
Լամբրուն
*
Լաշիան
?
Լաւզատ
Լեւոնկլայ
կամ
Լեւոնի
բերդ
Լուլու
Խալընճաքար
Խնձորովիտ
[5]
Կալանօնօռոս
Կայտէնի
դղեակ
Կանչի
Կապան
Կաստաղօն
Կեմայ
դղեակ
Կիզիստռա
Կիստռամ
Կոպիտառ
Կոռիկոս
Կովառա
Կովաս
Կոտրատ
Կուկլակ
Կումառտիաս
Կուպա
Կուտաֆ
կամ
Կուտ
Համուս
Հարուն
Ճանճի
Ճկեր
*
Ճռճում
Մազոտխաչ
Մաղվա
Մանաշ
Մանաւղատ
Մանիօն
Մառնիշ
Մեծքար
Միտիզօն
Միքայէլ
-
կլայ
Մոլեւոն
Մունդաս
Մուռանդին
*
Մօտրիկ
Նաղլօն
*
Նէճիմ
կամ
Նէճմիէ
Նղիր
Նորբերդ
Նորբերդ
միւս
Շահապ
?
Շէկատ
?
Շողական
*
Շուք
կամ
Եուք
-
մէրզէպան
Պալապօլ
Պաղրաս
Պապեռօն
Պոտանդէ
(
Պօզանդի
)
Պոտռօմ
(
Պուտրում
)
Պունառ
*
Պուտպայս
Պռականա
Ջլկանոց
Ջօֆրէկլայ
Ռանան
կամ
Ռօրան
?
Սարվանդաւ
կամ
Սարուանդիքար
Սելեւկիա
Սեւ
աւերակ
Սիկ
*
Սիհ
-
իւլ
-
հատիտ
Սիմանակլայ
Սինիտ
Սիւիլ
Սմբատակլայ
Ս.
Սոփէ
Վահկայ
Վաներ
Վեռ
ըսկի
կամ
Վոռկիս
Վէտ
Տաճկիքար
Տիմիտուպօլ
*
Էր
Րուպ
*
Քենուկ
?
(Keinuk)
*
Քիրբիս
?
[6]
Ֆարխնուց
կամ
Ֆարխնիք
Ֆօռնոս
Այս
ամենայն
բերդք
եւ
ամրոցք
`
բաց
’
ի
սակաւուց
ոմանց,
քննեսցին
’
ի
տեղագրութեանն.
իսկ
աստանօր
յուշ
արասցեն
անուանքն
`
զի
երիր
կամ
չորիր
մասն
դոցին
դաստակերտք
են
Հայոց՝
նորոց
տերանց
Կիլիկիոյ:
Յայտ
է
թէ
յոլովագոյն
մասամբ
’
ի
լերինս
կառուցեալ
էին
բերդորայքդ,
յորս
է
ցարդ
տեսանել
`
աւելի
կամ
պակաս
աւերեալս
եւ
լքեալս.
եւ
ամենայն
նոր
ուղեւորք
վկայեն
`
զի
յոր
կողմն
եւ
հայիցի
ոք
`
նշմարին
ամրոցք
եւ
դղեակք
’
ի
լերինս,
որպէս
մնացորդք
եւ
գերեզմանք
կորովեաց
եւ
փարազանց.
այլ
յոյժ
սակաւուց
լսի
անուն,
եւ
այն
ոչ
հինն,
եւ
ոչ
որոց
’
ի
լերինսն
են,
այլ
որոց
մերձ
’
ի
դաշտավայրն.
եւ
չէ
յայտ
’
ի
վերոյգրելո՞ցդ
իցեն
եթէ
որիշք:
Այսպիսիք
են
անուանեալքն
զարդիս,
Անաշա
’
ի
գահս
Կիլիկիոյ.
Եըլան
գալէ
կամ
Շահ-Մարան
գալէսի
(
Օձաբերդ
)
յԵլ.
հիւսիսոյ
Մսսայ.
եւ
ոչ
շատ
հեռի
անտի
Գուրտ
գալէսի.
Թումլու
գալէ
ընդ
մէջ
Մսսայ
եւ
Անազարբայ.
Չորտան
գալէսի
’
ի
Հր.
Պուտրումի,
եւ
առ
ստորոտովք
Ամանոսի.
Թօփրագ
գալէ
’
ի
Հս.
Մ.
Չորտանայ
եւ
’
ի
Հս.
Իսսոսի.
Կվալ
օղլու
կամ
Մօքսու?
’
ի
Հր.
Մսսայ,
առ
ստորոտով
լերանց
նորին.
Քապուր
գալէ.
Եուննա
գալէ
?,
Անտալ
գալէ
յԵ.
Սսոյ,
Գում
գալէ
յելից
Գարսպազարի:
Ի
ծովեզերին
`
Հաքմուհ
գալէսի
առ
Սոլեաւ.
Ագ
գալէ
ընդ
մէջ
Լամոսայ
եւ
Այաշայ.
Իսանչի
մերձ
’
ի
Կրագեանն
Անտիոք.
եւ
այլ
ոչ
սակաւ
ծովաբերդք,
որ
յակն
անկանին
նաւողացն
զեզերբքն,
եւ
զմերձակայ
շինից
անուանս
կրեն:
Յիշին
եւս
Եանիֆա,
Զավարճըգ
[7],
Քիւչիւկ
գալէ
ընդ
մէջ
Ուլաշայ
մերձ
’
ի
Տարսոն
եւ
’
ի
կապանն
Կուկլակայ.
Քէչի
գալէ
(
Այծից
բերդ
),
մերձ
’
ի
Պէրէքէթլի
մատէն.
Կէօզլէր,
մերձ
’
ի
կապան
Կուկլակայ:
[1]
Eisque
Armenii
obviam
læti
veniebani,
et
in
suis
civitatibus
et
castellis
recipiebant.
—
Robert
Monacus.
[2]
Cartulaire,
235.
[3]
Ռիդդէր,
ԺԹ,
75,
ըստ
Համմէրի։
[4]
Թարգմանեալ
’
ի
լատին
կամ
’
ի
փռանկ
լեզուէ։
[5]
Սա
ոչ
որոշակի
բերդ
կոչի,
այլ
եւ
տէր
նորին
Լիկոս՝
երբեմն
տէր
Խնձորովտի
անուանի,
երբեմն
տէր
Կիսառամայ։
[6]
Ըստ
լատին
թարգմանութեան
արաբացւոյն
Ապուլֆարաճայ։
[7]
Պարքըր
գրէ
Sawordchick.