Սիսուան

 

22. Չանտըր գալէ. Պապեռօն. Սմբատ Գունդստապլ

Այսպիսի են երկոքին Չանտըր անուն գեօղք, Ստորին եւ Վերին, կամ Փոքր եւ Մեծ, վեց ժամաւ ’ ի Հս. Ել. Տարսոնի, եւ նովին դրիւք երկժամաւ ’ ի քարայրէն ( Էլ ­ քէհֆ ). են ’ ի նոսին եւ բնակութիւնք Հայոց. մերձ ’ ի նոյնս է Պէօվրէքլի հանգրուան մի Եիւրիւք վրանաբնակաց: Ստորինն կամ Փոքրն Չանտըր կայ ’ ի խոռոչի մեծի խորաձորոյ. Մեծն ` ժամաւ բացագոյն ’ ի բարձրաւանդակի լերին ` որ եւ ամարանոց է բնակչաց Ստորնոյն: Սակաւուք հեռի ’ ի Վերնոյն ’ ի ձորեզեր Ջաղացաջրոյն ( Տէկիրմէն ), ամբառնայ մեկնակ քարաբլուր մի շեղջաձեւ ’ ի միջի այլոց լեռնակաց շարակցելոց, դժուարամատոյց եւ դժոխելանելի ապառաժուտ. եւ արձակ դրիւքն, ( զի չկայ բարձրագոյն քան զայն ’ ի հարաւոյ կուսէ ), ’ ի ծովափանց իսկ Տարսոնի եւ Պոմպէուպօլսի նշմարի աչաց ` վերակառոյց բերդաւն Չանտըր գալէսի. յորում արձանագիրն Սմբատայ Գունդստապլի եղբօր Ա Հեթմոյ արքայի, կոչելով զինքն « Տէր դղեկին հայրե ­ նական ». ոչ անհաւան ցուցանէ լինել զնոյն ինքն հռչակեալն Պապառօն Կամ Պապեռօն. զի թէպէտ արին այն եւ զգօն սպարապետ ` բազմաց եւ այլոց բերդորէից էր իշխեցող, այլ սեփական եւ նստոց իւր այս էր, եւ միշտ սորա տէր կոչէ զինքն. իսկ բերդն վկայի յամենայն յիշատակս ` մակագրական անուամբ ամուր, անառիկ, անմատչելի: Յերից կողմանց գրեաթէ անմատոյց գոլով՝ յարեւելից հիւսիսոյ ընծայէ ելս եւ մուտս, եւ այն ընդ ուղի ջրամբարին, զի խանգարեալ է յատուկ շաւիղ վերելիցն, որպէս եւ աւագ դուռնն որ յարեւմտակողմն էր ` կործանեալ անկեալ է: Ջրամբարս այս ’ ի քարայրի՝ ’ ի ձախմէ վերելիցն ` ’ ի ստորին կողմն բերդին, կարի ընդարձակ է, եւ 25 աստիճանօք իջանելի. յաջմէ նորին են քարակտուր սանդուղք ’ ի սեաւ վիմէ. 142 աստիճանօք ուղղամբարձ, եւ ապա սակաւ ինչ խոտորեալ ` հնգետասան աստիճանք եւս [1] հանեն ’ ի սենեակ մի պահանորդաց, որպէս համարի միակ քննող եւ ծանօթարար տեղւոյս ` հնախոյզն Հ. Կղեմէս Սիպիլեան, (’ ի 28-9 հոկտ. 1875 ամի, ուղէկցութեամբ Ancketill Անգղիացւոյ ) այսպէս գուշակելով ’ ի դրիցն եւ ’ ի ձեւոյ պատու ­ հանացն: Սուղ ինչ եւս գերագոյն է տափարակ գագաթն լերինն ձուաձեւ բոլորշի, իբր 500 Չ. ընդ երկայնն եւ 300 ընդ լայն, դերբկօք եւ մացառօք ծածկեալ:

 

 

Մնացորդք դղեկին եւ եկեղեցւոյն են յարեւմտակողմն, ’ ի հիւսիսոյ կուսէ ունելով զմուտսն, յորս երեւին սենեակք երկու ’ ի վախուտ գահի, ’ ի միումն նստարան քարատաշ, եւ ըստ Էնքըթիլայ վառարան գեղաքանդակ [2]. գոյ եւ ’ ի դաշտակողմանն միւս եւս այլ ջրամբար քարափոր ` տասն Չ. կամ աւելի խորութեամբ, եւ 15 Չ. ընդ երկայնն, ’ ի միոյ եւեթ կողմանէ որմափակեալ: Թէպէտ եւ չիք այլ շինուած կանգուն, եւ եկեղեցւոյն իսկ միայն կամար խորանին մնայ ’ ի կայի, այլ բարձրութիւն կերտուածոյն եւ նրբութիւն քանդակաց դրանն, մնացուածք նկարուց յորմունս [3], հանդերձ ահաւորահայեաց դրիւքն, եւ որ շուրջ զիւրեւ տեսարանաւն, ոչ միայն զամ ­ րու ­ թեան տան նշանակս, այլ եւ զճարտարութեան եւ ճոխութեան շինողացն եւ իշխողաց տեղւոյն: Առաջին հիմնարկու սորին յայտ է թէ նախ քան զգալուստ մերազնեայցս էր, ’ ի Յունաց Բիւզանդացւոց, կամ ’ ի հնագունից եւս. այլ ’ ի պատմութեան նոցին ` կարծեմ անյիշատակ մնայ մինչեւ ’ ի կէս ԺԱ դարու. յորում՝ յառաջ քան զՌուբինեանս եւ առ կենդանեաւ իսկ Գագկայ վերջնոյ Բագրատունեաց թագաւորի, մի ’ ի սակաւուց եւ ’ ի գլխաւոր կալուածոց մերազգեացս եղեւ սա, ’ ի հպատակութեան կայսերաց Կ. Պօլսի. քանզի որպէս վիպասանէ գեղեցիկ յիշատակագիր Սաղմոսամեկնչի Ս. Լամբրունացւոյն ` վանական նորին Սամուէլ վարդապետ. « Այր ոմն յիշխանացն Հայոց ` Ապլխարիպ անուն ( որդի Հասանայ, որդւոյ Խուլ Խաչկի զօրավարի ), որ էր ’ ի տանէն Վասպուրականի իբրեւ զմտերիմ եւ զխոհեմ եւ զարի ’ ի գործ պատերազմի, առաքեցաւ յինքնակալէն Ալեքսէ ’ ի գաւառս Կիլիկեցւոց, իշխել մայրաքաղաքին Տարսոնի եւ Մամեստիոյ։ … Սա եգիտ ’ ի ստորոտ լերինն Տորոսի եւ ’ ի գլուխ քաղաքիս Տարսոնի՝ երկու անմատոյց դղեակս, միոյն անուն Լամբրոն եւ միւսոյն Պապեռոն, որք եւ ունէին շուրջ զինքեամբք գեօղս եւ աւանս. զՊապեռօն իւր սեփականեաց գանձուց շտեմարան. եւ շինեալ եկեղեցի մեծ` դամբարան հանգստեան սահմանեաց իւր եւ իւրոցն. եւ … Ապլխարիպայ վախճանեալ ` եդաւ ’ ի Պապեռօն »: Ի նախորդաց Ալեքսի թուի կարգեալ Ապըլղարիպ իշխան Տարսոնի. քանզի Ալեքս թագաւորեաց յամի 1081. իսկ ամօք յառաջ քան զայս թուական եղեւ գալուստ Գագկայ առ Ապլղարիպ ` վասն փեսայա ­ ցու ­ ցանելոյ ` ’ ի դուստր նորա զորդին իւր կրսեր, եւ ’ ի չյաջողել իրացն, կամ ’ ի բանտել աներոյն զփեսայացեալն, սրտմտութեամբ դառնալ անտի եւ եղերական մահու հանդիպել, յամի 1079: Ապլղարիպ ոչ ունելով զաւակ արու ` աւանդեաց զիշխանութիւնն ` ’ ի Սահակ ոմն յաւագաց իւրոց, որ էր փեսայ Օշնի ` նախահօր Հեթմեանց տոհմի կամ իշխողաց Լամբրունի, զոր ` ինքն Ապլղարիպ տուեալ էր նմա ’ ի գալն նորա յերկրէն Արցախոյ, զի էր իւր մտերիմ եւ սիրելի. յորոյ եւ ’ ի զարմ էանց ժառանգութիւն բերդին. այլ ոչ է յայտ ե՛րբ եւ ո՛յր նախ ’ ի Հեթմեանց տիրացեալ նմին. բայց միայն զի եւ յառաջ քան զկէս ԺԲ դարու էր ’ ի ձեռս սոցա. քանզի յայնժամ տէր Պապեռօնի էր Սմբատ եղբայր Բ Օշնի, հօր Ս. Ներսիսի, եւ թոռն Ա Օշնի, եւ յամի 1151 սպանաւ ’ ի մարտի առ դրամբ Մոպսուեստայ, զինուորեալ ընդ Յունաց ընդդէմ Ռուբինեանն Թորոսի Բ։ Յաջորդեաց նմա որդի իւր Բակուրան, զորոյ զքոյրն Ռիթա առեալ էր ’ ի կնութիւն Ստեֆանէ եղբայրն Թորոսի. եւ յորժամ մեռան սոքա եւ բռնակալեաց եղբայր նոցին դժխեմն Մլեհ, Ռիթայ առեալ զորդիս իւր ` զՌուբէն ( Բ ) եւ զԼեւոն ( Ա թագաւոր ) « գնաց ’ ի Պապեռօնն ` առ եղբայր իւր Բակուրան, եւ անդ նստեալ սնուցանէր զնոսա. եւ էր բարեպաշտօն եւ իմաստուն կինն այն եւ երկեղած ` ’ ի Տեառնէ, որոյ կոչէր անուն Ըռիթա: … Եւ Բակուրան տէրն Պապեռօնին էր այր բարի եւ առատ, եւ բարեբարոյ առ ամենայն ոք. եւ սիրելի Աստուծոյ եւ մարդկան. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի »: Ազնուութեան Բակուրանայ ցոյց եւ արդիւն է խնամատարութիւնն ’ ի վերայ թոռանց հակառակորդի հօրն իւրոյ եւ պատճառի մահուան նորա, նովին խնամով եւ յօժարութեամբ յետ եօթն ամաց, իբրեւ սպանին իշխանք Հայոց զՄլեհ, եւ խնդրեցին ’ ի Բակուրանայ զՌուբէն, արձակեաց, « բազում գանձիւք ոսկւոյ եւ արծաթոյ »: Չիք երկբայել թէ առաւել եւս պատուասիրեաց յետոյ զկրսերն Լեւոն ` ’ ի բարձրանալ նորա յարքունական գահ, յորոյ հանդիսակացս յիշի իսկ յամի 1199, երկարակեաց լինելով: Թուի յետ նորա Վասակայ եղբօր իւրոյ ժառանգեալ զՊապեռօն, եւ ժառանգեցուցեալ որդւոյ իւրում մեծանուանն Կոստանդնի թագաւորահօր, որ եւ յետոյ ընդ սպարապետութեանն աւանդեաց զսեփական զայս հայրենի կալուած ` անդրանկան իւրում քաջահռչակն Սմբատայ Գունդստապլի ( ծն. 1208 † 1276). ընդ սմա ` հանգոյն զինուորականդ մականուան ` սերտագոյնս կապեալ է անուն տեղւոյս ` քան ընդ այլոց ումեք: Այս Սմբատ է գերագոյն անուն եւ այր յամենայն թագաւորութեան Հայոց ` յետ Մեծին Լեւոնի եւ Կոստանդեայ հօր իւրոյ, եւ զուգափառ հարազատին իւրում Հեթմոյ Ա, գերազանցեալ քան զսա քաջութեամբ, եւ առաւելեալ իմաստասէր հանճարովն, որում վկայ Պատմութիւն տէրութեան իւրեանց, յերիւրումն Օրինագրոց ըստ Մխիթարայ Գոշի, թարգմանութիւն Ասսիզաց Անտիոքայ, Թուղթն գրեալ առ քեռայր իւր թագաւոր Կիպրոսի, մատեանքն հրամանաւ իւրով ընդօրինակեալք, յորս եւ իսկագիր յիշատակք իւր չափաբանեալք եւ արձակք, յորոց է ինչ որ եհաս եւ ’ ի մեր տես. ուր եւ պանծալով իմն գրէ յամի 1241 (’ ի հաւաքման գրոց Ստորոգութեանց Արիստոտելի եւ Գրիգոր Նիւսացւոյ ):

« Զոր ժողովեալ ’ ի մի տեղիս

Յարմարեցի ’ ի պատեհիս.

Ես մեղաւորս եւ ողբալիս

Տըրուպ զինուորս եւ եղկելիս,

Սմբատ անուն իմ Հայկազնիս,

Տէր եւ Պարոն Պապեռոնիս,

Եղբայր Հեթմոյ թագաւորիս

Եւ սպարապետ Հայոց գնդիս »:

Անցեալ էր ’ ի ձեռս նորա եւ ձեռնագիր Սրբոյ Լամբրունացւոյն ` մատեան Պարապմանց Կիւրղի եւ Ս. Դիոնեսիոսի, յորոյ ’ ի ստորեւ միոյ իջիցն գրեալ է եւ ինքն շղաձեւ, զայս ձեւ օրինակի.

 

 

վրիպեալ դ տառի: Այսպէս եւ ’ ի յառաջաբանի թարգմանութեան Ասսիզացն. « Ես Սմբատ ծառայ Աստուծոյ եւ Գունդստապլ Հայոց եւ որդի Կոստանդեայ եւ եղբայր բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ եւ Տէր Պապառօնին ». որում համաձայն եւ նախաբան Օրինագրոցն ` զոր յարմարեաց յամի 1265. եւ յետ յամաց (1269), գրէ զայս երկար ոտանաւոր եւ կարեւոր յիշատակ ’ ի Ճաշոց գիրս, յոր եւ ժառանգք նորա յետոյ յաւելեալ են ինչ ինչ.

Փառք Աստուծոյ ամենայնի

Գոյիցս էիցս արարողի,

Որ ինքն է մէն վ ' այլ չլինի.

Տէր եւ պարոն անփոխելի.

Ի թվականիս Հայոց գրի

Յիաւթն հարոյր տասնիութի.

 

 

 

 

ի [4]

Անդրանիկ հաւրն իմ Կոստանդնի

Եղբայր Հեթմոյ թագաւորի.

Որ ցանգացա եւ սիրեցի

Ըզմայրն իմ զսուրբ եկեղեցի.

Եւ զինչ ’ ի նմա իսկ ընթեռնի

Ամբողջ ’ ի լման ’ ի մէկ տարի

Զամէնն ’ ի սմա հավաքեցի.

Հանց որ ով ոք զսա ունի

Նա բնաւ ’ ի յայլ գիրք չսնգի [5]:

Բայց եւ զայս այլ գրել պիտի

Թէ երբ սկսաք կամ կատրեցի

Զաստուածային տառս ’ ի կարգի:

Սկիզբն էր ’ ի չար ժամանակի,

Երբ Մսրցին եկն ’ ի Մառի

Վ ’ եսպան զԹորոս թագվորորդի

Եւ այլք բազումք ’ ի նոյն զկնի,

Վ ’ այրեց ըզՍիս եւ զՄսիս

Եւ զինչ որ շէն կայր ’ ի միջի.

Եւ ըզԼեւոն ավագ որդի

Հեթմոյ Հայոց մեծ արքայի `

Տարաւ ծառա վ ’ եդ ’ ի բանդի

Ի քաղաքին Եգիպտոսի:

Բայց զոր ածեմ աստ ’ ի գրի

Զառ եւ աւար եւ զարոյննի

Կամ ըզհամարքն ծառայի

Զորս ըստ մեղաց եհաս երկրի.

Որ թէ զամէնն գրել էի `

Նա շատ առնոյր թուխթ եւ տեղի:

Բայց յաջողմամբն Քրիստոսի

Ի վերոյգրեալն թվականի

Որ զընթերցվածքս կատրեցի,

Ձեռամբ գրչին Կիրակոսի,

Զերծաւ Լեւոն թագվորորդի

Վ ’ երեկ ’ ի յիր տուն եւ տեղի:

Եւ զայս ձեռամբ իմով գրեցի

Զի յիշատակ ինձ եղիցի

Տրուպ եւ անզեղջ մեղաւորի

Սմբատայ Գունդուստապլի.

Հաւր իմոյ Կոստանդնի

Եւ մաւր իմոյ Տամա Վիծի,

Եղբարց եւ քերց նաեւ ազգի.

Զնոյն եւ որդւոյ իմոց զկնի,

Հեթմոյ Աւշնի եւ Կոստընդնի,

Եւ մաւր սոցին Թէֆանաւի:

Որ որ գթան վ ’ ասեն բարի

Կամ ըղձալից Տէր ողորմի,

Նա ’ ռատաձիր Տէրն ամենի

Բազմապատիկ տա իր բարի

Աստ ’ ի ներկայս այժմ եւ զկնի։

Այս յիշատակարան ծանոյց մեզ զանուանս մօրն ` Տամա Վիծի, կնոջն ` Թէֆանոյ, զորդւոյն Հեթում, Աւշին եւ Կոստանդին. մի ’ ի յետնոց երկուցն անշուշտ ժառանգեաց զՊապեռօն, զի Հեթում մեռաւ առաջի հօրն յամի 1270. եղեւ նորա եւ այլ որդի ` անուն Վասիլ եւ մականուն Թաթար, զի ծնեալ էր ’ ի Թաթար կնոջէն ` զոր ըստ հրահանգաց պատուի Թաթարաց ետ նմա Մանգու Ղան ’ ի գալ նորա առ ինքն դեսպանութեամբ (1248) ’ ի դրանէ եղբօրըն ( Հեթմոյ Ա ). Վասիլ ընդ Լեւոնի արքայորդւոյ գերի վարեցաւ յԵգիպտոս (1266) եւ ընդ նմին դարձաւ. եւ յետ սակաւուց վախճանեցաւ, զկնի երկու եւ կէս ամսոց մահուան եղբօր իւրոյ Հեթմոյ, ընդ որում եւ ձիաւորեալ էր մեծաշուք հանդիսիւ յաւուր զատկի յամի 1264. եւ երկոքեան ’ ի մի դիրս հայրենական քնարանի իւրեանց հանգուցան, ’ ի վանս Մլիճոյ։ Իսկ առաքինազօր եւ բազմարդիւն հայր իւրեանց Սմբատ ` յիսուն ամ վարեալ փառօք զսպարապետութեան գործ, արժանի զինուորական քաջութեանն ընկալաւ եւ վախճան, արիապէս մղելով պատերազմն ընդ այլազգիս ’ ի սահմանս Սարվանդաւի, եւ վանելով ընդ կողմն Մարաշայ. այլ « յորժամ ել ’ ի պատերազմէն, երիվարն հարեալ զնա ընդ ծառոյ միոջ՝ ոչ կարաց տանել ցաւուն, քանզի յոյժ ծերացեալ էր. գնաց ’ ի Սիս, եւ սակաւ ինչ ապրեալ ` բարի խոստովանութեամբ ննջեաց ընդ հարսն իւր ` ’ ի Քրիստոս Յիսուս » [6]. յամսեան մարտի. 1276 ամի, ամաց գոլով եօթանասուն, միով պակաս. վասն որոյ ոչ միայն արիական այլ եւ նահատակական համարին ազգայինք զմահ նորա, եւ ընդ երկրաւորացս ` անթառամ դափնեօք զուգապսակ։ — Ոչ յիշեն ժամանակագիրք զտեղի թաղման քաջին, այլ հաւանօրէն նախայիշեալ վանքն էր, ուր որդիքն կանխաքուն ննջէին, եւ զոր յիշատակագիր ոմն անդստին յամի 1198 ՝ կոչէ « Դամբարան իշխողաց ամուր դղեկին Պապառոնի » ։ — Թէպէտ եւ համարեցաք Օշնի կամ Կոստանդեայ որդւոց նորա յաջորդեալ ’ ի տիրութիւն դղեկին, այլ ’ ի գրոց ոչ հաւաստի, եւ ոչ զաւակք յիշին սոցա, գուցէ արագավախճան եղեալք ըստ նախագրելոցն. այլ հաւանօրէն միւս եւս որդի նորա Լեւոն ` պայազատեաց որ եւ իբր Գունդստապլ յիշի յամի 1289, որպէս եւ սորա որդի Սմբատ ( Բ ) Գունստապլ, յամի 1320, բայց յետ բազում ամաց, այն է յամի 1296, տէր Պապառօնի էր արքայորդին Թորոս ` եղբայր Հեթմոյ Բ: Յայտ ուրեմն է զի յարքունիս գրա ­ ւեալ էր բերդն յայնժամ, որ ’ ի քահանայապետական դիւանացն Վատիկանի ստուգի. զի Լեւոն Դ ’ ի սկզբան թագաւորութեանն ` հաւանութեամբ խնամակալին իւրոյ Հեթմոյ ` տեառն Նղրոյ, ետ զայն իբրեւ լոկ կալուած ` աներոյ իւրում Օշնի տեառն Կոռիկոսոյ ` որդւոյ Պատմչին Հեթմոյ, որ առեալ էր ’ ի կին զդշխոյ մայր թագաւորին ` Յովհաննա, եդեալ պայման ` զի թէ սա ոչ ծնցի զաւակ արու յՕշնէ, յետ մահուան Օշնի դարձցի անդրէն բերդն յարքունիս. եւ զպայմանագիրն առաքեալ էին առ Յովհաննէս ԻԲ քահանայապետ ` վաւե ­ րացուցանել եւ իւրովսանն: Իսկ սա հարցանէր թղթով (17 մարտի, 1323) զՊետրոս պատ ­ րիարք Երուսաղեմի զիրացն, եւ պատուիրէր քննել եւ ստուգել, զի ըստ այնմ տնօրինեսցէ: Յետ իբր ամի եւ կիսոյ (9 օգոստոս 1324) դարձեալ գրէր քահանայապետն առ Բարսեղ արքեպիսկոպոս Տարսոնի, յիշելով եւ զմահ թագուհւոյն Յովհաննայ ` կնոջն Օշնի ` յայն միջոց ժամանակի, եւ պատուիրէր քննել զվերոյգրեալսն, եւ եթէ պատշաճ դատիցի ` ինքնին վաւերացուցանել զդաշինսն: Ի լատինարէն թղթի անդ ` Castrum de Baberon կամ Baberom գրի [7]:

Յորժամ սպանաւ Օշին (1329) հրամանաւ Լեւոնի, յարքունիս դարձաւ բերդն. զորոյ ` յայսմ թուականէ եւ անդր ոչ գտանեմ յիշատակ ’ ի գիրս, եւ հարկ է թէ զմերձակայիցն կրեաց զբաղդ, մատնութեամբ յայլազգի ձեռս եւ յաւեր նոցին եւ ժամանակի։ — Քաջադրոշմն քան զայլս ’ ի ծանօթ մեզ յիշատակաց Սմբատայ ` մնայ արձանագիր նախայիշեալ եկեղեցւոյ Չանտըր բերդի, յահեկէ դրանն արտաքուստ, բարձրաքանդակ տառիւք. սակայն ստորին մասն արձանագրին խանգարեալ է, որպէս ասեն, ’ ի հրկիզութենէ թփոց ’ ի նոյն կռուելոց. եւ է ըստ այսմ օրինակի որչափ ինչ մնայն, գրեալ յամի իբրեւ 1256, կամ 1251. բայց ընթերցուածն կրկին քննութեան կարօտի.

« Շինեալ զտաճարս բնակարան

Երրորդութեանըն միական,

Աստուածընկալ տուն եւ սեղան,

Տեղ աղաւթից եւ լուացարան

Այնոց մեղացն որք հաւատան

Հայցել ’ ի սա դեղ մաքրութեան.

Յորս ? թագ ( ւոր ) ’ ի Հայաստան

Հեթում եղբայրս իմ պանծական.

Ստացայ շինել վէմ գլուխ անկեան

Բազում ծախիւք եւ սրբաբան [8].

Սմբատ անունս Հայկազան,

Տէր դղեկիս հայրենական

Եւ գունդուստապլըս զինական:

Զորս աղաչեմ զամենեսեան

Բարեխաւսել ( միաբերան ).

Յիշել զծնողս իմ …. [9]

զԿոստանդինս մեծ իշխան,

Զեղբայր զորդի եւ զազգական։

……………………………………

Եւ պարգեւողն առատական

Ի մեծ թվականս Չ եւ Ե ? [10]

Ի Ռուբինեան զարմէն տենչական [11]

…………………………… զայս բան.

Որ զիս յիշէք յետ հանգստեան »:

Պաշարումն կամ առումն Պապառօնի ոչ յիշի ’ ի պատմութեան, առ որ չներէր իսկ անմատոյց ամրութիւն նորին. այլ միայն զի յամի 1245 Քէյ Խոսրով սուլտան Իկոնիոնի առ քէն վրիժու Հեթմոյ, վասն մատնելոյ սորա ’ ի Թաթարս զապաւինեալն ’ ի նա զկինն կամ զդուստր իւր, « առաջնորդութեամբ Պարոն Կոստանդեայ ` Լամբրոնի տիրոջն ` մտաւ ընդ Պապառօնին լեառն ’ ի վայր, ու այրեաց զամէնն », եւ գնաց պաշարել զՏարսոն: Արդ ’ ի բանիս յիշեալ լեառնն յանուն բերդին ` ոչ յարմարի դրից Չանտըրի, զոր բոլորշի եւ զատուցեալ յայլոց լե ­ րանց ասէ ծանուցողն ( Հ. Սիպիլեան ). վասն որոյ փափագելի մնայ անդորրագոյն հետա ­ զօ ­ տութիւն տեղւոյն եւ դերբկացն, գուցէ ա՛յլ արձանագիր հանցէ զստուգութիւն: Բայց ոչ երկբայիմ ` զի թէ ոչ ’ ի Չանտըր, այլ հարկ է ’ ի մերձակայ սահմանս նորին եւ ոչ շատ հեռի ’ ի Տարսոնէ լինել. քանզի աթոռ սեփական առաջնորդաց սորին ` էր Դամբարանն այն տեարց Պապեռօնի, վանք Մլիճոյ, եւ հարկ էր սմա ` երկոցուն եւս տեղեացն, այսինքն մայրա ­ քաղաքին եւ դղեկին, մերձաւոր կամ ընդ մէջ գոլ, եւ յաւէտ երկրորդիս հպագոյն:

 

 

[1]             Էնքըթիլ՝ ընդ բնաւ 172 աստիճանս ասէ։

[2]             A beautifully-carved stone chimney-piece in fine preservation.

[3]             Traces of fresco painting are visible on the walls of the interior, and the masonry is of admirable workmanship, especially the stonework of the door.

[4]             Վերջատառքն ի քանզի բացագոյն գրեալ էին ’ ի բնագրին՝ ճարտարն նմանահանող մոռացութեամբ զանց արարեալ էր զնոքօք։

[5]             Այսինքն է՝ չկարօտի այլոց ինչ եկեղեցական գրոց։

[6]             Զոր համառօտիւ նշանակէ զօրինակ մահուն՝ յիշատակագիրդ, այլ ոք ճարտարագոյն եւ ճոխագոյն բանիւք դրուագէ. այլ, աւա՜ղ, զի թերի մնան բանքն, թափեալ գոլով յետին թղթոց սրբազան մատենին, զոր ինքն Սմբատ ետ գրել եւ զարդարել երանգ երանգ գունովք եւ ձեւօք, եւ ոչ ժամանեաց զաւարտն, «’ ի կեանս իւր տեսանել, համայնիւ խոհեմն այն ծերունին՝ մեծիմաստն Սմբատ։ Զի յամսն յայնոսիկ յարձակմունք քրիստոսատեացն Տաճկաց ’ ի տանէն Շամայ Դամասկոսի եւ Եգիպտոսի՝ միահեծանեալ բռնակալութիւն խստասիրտ երկրորդն Փարաւոնի Մէլէք Տահր Պտուխտարն կոչեցեալ, արագ արագ իբր զքանասար գայլս արշաւէին ’ ի կողմանս Սեաւն կոչեցեալ լերին։ Եւ յաւուր միում՝ պատահեալ քաջն Սմբատ որդւովք եւ յոլով համազնեայ նիզակակցօք, արքայիւն իսկ, յակամայ կամս եւ յանկարծ վայրս անզգուշաբար դիպեալ բազում եւ քաջազէն գնդի թշնամեացն, զսրընթաց մերային որեարսն գանեալ հարուածիւք յետսկոյս փախստեայ դարձուցին, սպանեալ զոմանս. զոր տեսեալ մեծն Սմբատ, հապա զթափ երիվարին տուեալ, եւ մեծաձայն բարբառով ’ ի նիզակակցութիւն զՔրիստոս թագաւորն կարդացեալ, իւրայովքն առիւծաբար յարձակեալ ’ ի նոսա, եւ իբր զերամակս ցռուց զիրեարս՝ զնոսա հարեալ ’ ի սուր սուսերի մաշեալ, որ անդն էին՝ սպան զնոսա։ Յորում վայրի խաղացին ’ ի մերսն բացակայ գունդք թշնամեացն՝ իբր զփոշի ’ ի հողմոյ բերեալ, կամ զաւազ յալեաց դիզեալ. յոլովք ’ ի քրիստոսասէր աւագայնւոյն Հայոց վախճանեալք՝ անթառամն արժանացեալ գտան պսակի։ Իսկ քաջն սպարապետ, մեծ ոճիրս ’ ի պատահեալսն իւր գործէր. ուր արագ հաւաքեալք նախկ արեան քաջին ծարաւիք՝ իբր զտապարաւորս ’ ի փայտահարս յարձակեալք ’ ի նա՝ ցուլքն գէրք եւ շունքն բազումք՝ շրջապատէին. յորոց ոչ սակաւս սատակեաց արին այն քաջա. . . . . . . . . . . . . . . . . . »

[7]             Ex parte dilecti filii nobilis viri Ossini Comitis Curchi, et carissime in Christo filie nostre Johanne Regine Armenie illustris, consortis ejusdem Comitis, fuit expositum coram nobis, quod carissimus in Christo filius Noster Leo Rex Armeniorum Illustris, volens certis considerationibus, eosdem Comitem et Reginam liberaliter magnificentie Regie prevenire, de consensu et voluntate filii nostris nobilis viri Aitonii de Negrino Bajuli et tutoris sui, Castrum de Baberom cum omnibus juribus, casalibus et pertinenciis suis in feudum et jure feudi prefatis Comiti et Regine, ac proli masculini ex ipsis legitime descendenti dedit, tradidit et concessit: hac tamen conditione adjecta, quod si prefatam Reginam absque prole masculina ab eodem Comite legitime procreata descedere contingerit, dictus Comes Castrum predictum cum juribus et pertinentiis suis ad vitam suam dumtaxat teneat; post ejus obitum ad eundem Regem suosque heredes et successores in tali casu libere reversurum; sicut in litteris et scripturis super hoc plenius dicitur contineri….

               Datum Avinione. XIV Kal. Aprilis, anno septimo pontif. Nostri. — Joh. XII. Epist. 1138. Tom. III, Fol. 273.

[8]             Հաւանելի եւս է սրբարան ։

[9]             Ընդօրինակողն Հ. Կղեմէս երկբայութեամբ գրէ « Յիշեա եւ զծնօղս իմ ….. ամաց այսր »? թերեւս՝ Յիշել զծնողս իմ համանգամայն։

[10]           Առ հաւասարութիւն չափոյ ոտից բանին՝ կարծելի էր ընթեռնուլ Եւթնհարիւրեան, որ լինի ամ 1251 թուականին Քրիստոսի։

[11]           Վանկ մի աւելի է ’ ի տողիդ։