Սիսուան

24. Ս. Փրկիչ վանք. — Կոստանդին Պայլ, Արքայահայր

Ժամաւ կամ աւելի հեռի ’ ի հարաւոյ արեւմտից Չանտըր բերդի ` լերինք պարսպեն զհոսանս Ջաղացաձորոյն ( Տէկիրմէն տէրէսի ), հազիւ կռուան ոտից թողլով յանցս. ’ ի գեղադիտակ գահաւանդի լերին միոյ կան մնացուածք վիմափոր խցկանց մենաստանի, յոր տանի սրահակ մի իբր տասն ոտնաչափ եւեթ լայնութեամբ, եւ մատուռն մի որ յերից կողմանց վախուտ եւ անմատոյց էր, ’ ի հիւսիսոյ կուսէ եւեթ մատչելի. եւ կոչի արդ յայլազգեաց Գիլիսէ պօղազը կամ Քէչի պօղազը ( Փող կամ Նեղուց Եկեղեցւոյ կամ Այծից ) [1]: Ի վերայ արտաքին որմոյ մատրանդ ` որ կանգուն կայ ` բաց ’ ի տանեացն, փորեալ է եօթնեւտասնտողեան կարեւոր արձանագիր Կոստանդեայ արքայահօր. զոր ` վասն դժուարութեան ափափայիցն ` ’ ի բացուստ հեռադիտակաւ զննելով Հ. Կղեմայ Սիպիլեան, եւ վաստակեալ աւելի քան զերկոտասան ժամս ( յաւուրս երկուս ), ընդօրինակեաց այսպէս.

« Շինեցաւ տաճարս Սուրբ Փրկչին եւ Անապատս հրամանաւ եւ ծախիւք թագաւորահօրն Կոստ. իւր տուն աղաւթից - ըստ Տեառն հրամանի, Որ ոչ առնու զխաչ իւր եւ գայ զկնի իմ չէ ինձ արժանի. կամ Որ սիրէ զուստր եւ զդուստր իւր չէ - ինձ արժանի. Արդ սա բազում անգամ ի մահ եդեալ զանձն իւր վասն աշխարհիս եւ հանդարտութեան - եկեղեցեաց, ըստ այնմ Հովիւ քաջ զանձն իւր դնէ ի վերա ոչխարաց, ըստ Պաւղոսի թէ այնչափ սիրեաց - Աստուած մինչեւ զորդին իւր միածին ետ. սապէս եւ կամաւք Հոգ. վասն հաւատացելոց. եւ ինքն սիրեաց զմիա - յնանալ ընդ անձին եւ ընդ Աստուծոյ խաւսելով ըստ այնմ, թէ զանաւրէնութիւնս իմ պատմեցից եւ հոգացայց վասն մեղաց իմոց եւ թէ բա - րի է նստել լուռ եւ միայն ի տան, տալ հողոյ զբերան զի կա յոյս: Արդ ունէր սա ե ՟ որդիս եւ գ ՟ դուստր. զմի որդին Ավ ՟ թգր ՟ եցուց Հայոց զպանծալին եւ զգեղաղէշն եւ զլին առաքինութեամբ զՀեթում. եւ զբ ՟ որդին զԲարսեղ արքեպիսկոպոս

Թգ ՟ ութեան. եւ զգ ՟ որդին Սմբատ սպարապետ եւ զդ ՟ - որդին Աւշին պայլ ե ՟ եւ էր որդին Լեւոն իշխանաց իշխան. եւ զՄարգարիտ դուստր յժբ ՟ տիս նա յարդարէ ի մարգա …. ( թա ) գաւորութեան

Եւ զՍտեփանի [2] ամուսնացուցանէ ընդ թագաւորին Կիպրացոց. իսկ զգ ՟ որդին [3] պարո ­ նութեան պայլին Կիպրոսի որ էր տէր Պերութի եւ Յոպպէի.

Արդ նուաստս վարդապետաց Թադէի ձեռնասուն որդի գոլով Հեթ. թգ ՟. եւ հրամայեաց մերում տրպութեան սկիզբն առ - նել այսմ ` անապատիս վասն անձին իւրոյ ի բաց ելա (նել ’ի) … ստորաքարշութենէ կենցաղոյս եւ վասն հոգւոյ հոգալ:

Եւ ես հնազանդ կամաւք կատարեցի զհրամայեալն ինձ եւ ի յանգ ել միայնարանս. - Արդ աղաչեմ զամենեսեան վասն Այ ՟ որք հանդիպիք կամ բնակիք աստ, զյառաջասացեալ իշխանաց իշխան զթգ ՟ ահայրն Կոստ. յիշեսջիք աղաւթիւք հանդերձ որդւովք եւ զարմիւք եւ զմիաբան … նուաստութեան ? զի բազումս տառապեցա թէպէտ եւ ծախքն արքունական էր այլ տեղս դժուար եւ ես ցաւոտ անձամբ վասն յուսոյ եւ յարութեան - յաւժար կամաւք աշխատէի. աղաչեմ անտես չառնել զմիանձնս (որք յան) ապատի … Եւ Տէր Յիսուս ամենեցուն ողորմեսցի. ամէն »:

Պակասէ թուական շինութեան վանացս կամ անապատիս, որ կարեւոր յոյժ էր ’ ի պէտս պատմութեան, առ ’ ի ստուգութիւն զարմից կամ որդւոց թագաւորահօրն Կոստանդեայ. եւ հարկ է համարել յառաջին ամս թագաւորութեան որդւոյ իւրոյ Հեթմոյ գրեալ, մինչչեւ էին նորա այլ որդիք, կամ թէ կրսերք էին յոյժ տիօք. քանզի ոչ միայն ծանօթ է մեզ որդի նորա Յովհաննէս եպիսկոպոս ` մկրտութեանն անուամբ Պաղտին, ( որ եւ ինքնին ասէ գոլ համահայր եղբայր արքային Հեթմոյ, իսկ մայր ունել զՊէադրիչէ, մինչեւ Հեթմոյ եւ այլոցն մայր կոչիւր Տամա Վիծի ` դուստր Հեթմոյ ` եղբօր Ս. Ներս. Լամբրունեցւոյ ), այլ յիշին եւ այլ եւս որդիք Կոստանդնի, թերեւս համամարք Յովհաննու, Սիր Լիկոս, որ յամի 1256 հայր էր երից դստերաց եւ պատանեկի միոյ ` Սիր Լէոն անուն. Վասակ, Տէր Ճանճոյ բերդի, որ յամի 1268 պատանդ առաքեցաւ յԵգիպտոս առ ’ ի թափել զԼէոն ` արքայորդի ’ ի գերութենէ. դարձեալ եւ համանուն իւր Կոստանդին տէր Նղրի ` հաւ Կոստանդնի Բ թագաւորի, կոչի որդի Կոստանդեայ Աւագ Պարոնի։ — Այլ մեզ աստանօր շատ լիցի առ խնդիր տեղա ­ գրու ­ թեանս ` գիտել զի Փրկչի անապատ կոչէր դժուարամատոյցս այս վայր, եւ հիմնող նորին ` արքունի հրամանաւ եւ ծախիւք ` Թադէոս վարդապետ, ձեռնասուն Հեթմոյ թագաւորի. բայց ոչ յաջորդք նորա յայտնի են մեզ եւ ոչ այլ ինչ յիշատակ վանատեղւոյս. այլ աներկբայապէս որիշ է սա ’ ի Ս. Փրկչի վանաց կամ եկեղեցւոյն Սկեւռայ ` ’ ի հնագունէ:

Իսկ զահեղախառն գեղեցկութիւն վայրիս՝ ’ ի վեր քան զբանի նկարագրութիւն, ասէ ուղէկից Սիպիլեանին. զի « առ ստորոտով ժայռիցն հոսի գետ սրընթաց, յորոյ ափունս հովանանան սօսիք եւ արքակաղնիք եւ ծաւալեալ ծածկեն մարգագետինք. անդրագոյն եւս երկուստեք գետափանցն ` ամբառնան բարձրաբերձ քարաժայռք անհեդեդք, եւ ’ ի նոսին այրք անձեռագործք ` համակ շրջապատեալք եղեւին ծառովք, որք յամենայն անկեանց վիմացն ’ ի վեր արձակին: Քաջափայլ երանգք ժայռիցն, կարմիր, բոսորագոյն, դեղին, ծի ­ րա ­ նի եւ գորշ, ուրեք պայծառ եւ ուրեք աղօտ եւ յիրար խառնեալ, յաւելուն մեծապէս ’ ի գեղեց ­ կութիւն տեսարանին » [4]:

Մինչչեւ հեռացեալ ’ ի վայրուցս, եւ մանաւանդ ’ ի տերանց սոցին եւ ’ ի գլխաւորէն՝ ’ ի Սմբատայ մեծէ Գունդստապլէ, հաւանելի համարիմ ոչ հեռի եւ զդաստակերտ նորին զիւրանուն ` Սմբատակլայ. զորմէ գրէ յամի 1241, ’ ի նախայիշեալ իմաստասիրական գիրս ` զոր ետն ընդօրինակել, եւ յոր յաւել ինքն յիշատակարան.

« Ի Հայ ազգիս թուականիս

Վեցհարիւր ինսուներրորդիս

Գրեցի վատթար ձեռօքըս ես

Անշար ? ըզգիր յիշատակիս ».

յորում յիշատակարանի ` յետ ութից տողիցն ` զոր կարգեցաք յէջ 71, ( եւ քառասնից եւս նախադրելոց ), յարէ

« Նոյն եւ շինող ’ ի բնէն որմոյ

Զանառ դղեակն անմարտելիս,

Որ ըստ իմոյ անուանս եդի

Սմբատակլայ քաջ ամրոցիս »:

Ի սուղ բանիդ, որ եւ միակ առ ’ ի նախնեաց մնացեալ յիշատակ է տեղւոյս, յայտ լինի զի բոլորովին իւր շինած է բերդն, այլ եւ հանգոյն Պապեռօնի ’ ի քարուտ տեղւոջ բարձու, քանզի չասէ հիմնարկեալ ` այլ ’ ի բնէ որմ [5] ածեալ. եւ երիւք մակագրութեամբք ` անառ, անմարտելի եւ քաջ ` հաւաստէ արդարեւ յոյժ ամուր եւ անձեռնհաս գոլ թշնամեաց. սակայն որպէս ասացի, չունիմք ’ ի պատմութենէ այլ ինչ ծանօթս. այլ միայն ինքն Սմբատ յիշի եւ յամի 1265 տէր գոլ տեղւոյս ` ընդ Պապեռօնի եւ ընդ այլոց հնգից ամրոցաց. յետ նորա տէր Սմբատակլայի յիշի միայն թոռն իւր համանուն եւ համակարգ ` գունդստապլն Սմբատ որդի Լեւոնի, որ կենդանի էր եւ յամի 1320 ։

[1]             Տեսցի յետոյ յիշեալն ’ ի Պատմչէն Փող եկեղեցեաց, յայնկոյս լերանցս, ’ ի սահմանս Առակլեայ։

[2]             Հ. Կղեմէս. զԻիմբան կամ զբան։

[3]             Իմա զերրորդ դուստրն՝ զկոչեցեալն Մարիամ։

[4]             The natural beauty of this spot is beyond all description. Below the rock a river flows, the banks of which are covered with plane and walnut trees, and a carpet of grass. The river, again, is inclosed on both sides by enormous rocks of great hight, full of natural caves, and covered with pine trees, which shoot up at all angles. The brilliant colours of the rocks, red, scarlet, yellow, purple and gray, here distinct, there blended and running into each other, add greatly to the beauty of the scene. — Davis, 45.

[5]             Եթէ ստուգիւ այսպէս իցէ գրեալ, քանզի է որ այլազգ ընթեռնու զայդ, ’ի բնէ նորոյ ։