Սիսուան

 

25. Մանաշ. Լամբրուն եւ տեարքն Հեթմեանք

Ի հարաւոյ արեւելից տեղեացս ստուգելեաց ` նշանակին զարդիս Կամրագիւղ, ոչ գիտեմ որպիսի՞ եւ յո՛յց բնակեալ, եւ ’ ի հիւսիսոյ նորին ` Մանաս կամ Մանազ [1], գեօղ հին, 40 տամբք. առ որով աւերակք բազում եկեղեցեաց, յորս նշմարի եւ վայելուչ ճարտարութիւն արուեստի. մին ` հնգեքումք սեամբք, ձեւով խորանին եւ նախադրանցն ` ընծայէ զոճ նախնի եկեղեցեաց. եւ քառակուսի ջրամբարք փորեալք ’ ի ժայռի եւ մեծամեծ սրբատաշ վիմօք պատեալք, յորոց ցարդ բնակիչք գեղջն հանեն ջուր: Կայ եւ ’ ի հարաւոյ կուսէ գեղջն եկեղեցի մինչեւ ցյատակ կործանեալ, եւ առ երի գերեզմանք վիմափորք քուաձեւ կափարչօք, որք բիւզանդական կամ հռովմէական թուեցան Լանկլուայ [2]: Իսկ ինձ՝ ջրամբարքն եւ դիրք տեղւոյն ըստ մերձա ­ ւորութեան այլոց բերդորէից յիշելոց ’ ի պատմչէն Ռուբինեանց, եւ անունն իսկ ` ցուցանեն զսա լինել Մանաշ, որոյ տէր էր Հեթում ոմն, ոչ եղբայր Ս. Ներսիսի Լամբրունացւոյ, այլ նոցին ժամանակակից. բայց ’ ի պատմութեան ` բաց ’ ի միոյ աստի նուագէ թագադրութեան Լեւոնի ` յելս ԺԲ դարու, այլ ոչ գտանեմ զանուն եւ զյիշատակ տեղւոյս:

 

 

Երիւք ժամուք ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից Մանաշայ կայ Սարը-գավագ գեօղ ’ ի ձորադաշտի շրջապատելոյ ’ ի լերանց, որք գահաձեւ մի զմիով վերամբառնան, ձգեալք նովին ուղղութեամբ. որ երիւք ժամուք եւս ընդ Հս. Մ. տարեալ զեզերբ Գալէ - չայ գետակի օժանդակի գետոյն Տարսոնի՝ հանէ ’ ի հովս եւ յարօտս Նէմմրունի, այն ինքն է գերահռչակ բերդն ԼԱՄԲՐՈՆ, կամ ուղղագոյն եւս Լամբրօն եւ Լամբրուն, որպէս գրի յընտիր գրչաց. եւ երբեմն եւս Լամրօն. թերեւս պանծալի քան զբնաւս հայկական շինից Կիլիկիոյ, զոյգ Սսոյ, յարեւմտից կուսէ համանուն աւանին. որոյ սահմանք առանձինն իմն վիճակ համարին արդ յՕսմանեան վարչութեան, ՆԵՄՐՈՒՆ ՊԷԼԳԷՍԻ կոչմամբ:

 

 

Ընթերցաք ’ ի սկիզբն ստորագրութեան Պապեռօնի զգիւտ անմատոյց դղեկիս յԱպլղարիպայ Արծրունւոյ, յետ կիսոյ ԺԱ դարու, որ սեփականելով ինքեան զառաջինն ` զսա « ետ ’ ի մտերիմ եւ ’ ի սիրեցեալ իշխանն ` որ եկեալ էր ընդ իւր յաշխարհէն Հայոց, անուն Օշին ». եւ էր սա եկեալ յԱրցախ աշխարհէ Հայոց Մեծաց, յամի 1073, ’ ի Մայրեաց ջուրք անուանեալ շինավայրէ սահմանաց Գանձակայ, « ազգատոհմաւ իւրով. եւ գտեալ զանառիկս ամայացեալ ` շինէր ըստ կարի. եւ պատրաստեաց նախ ’ ի ծայր բերդիս հանգստարան սուրբ եւ գլխաւոր Առաքելոյն նշխարաց. ( քանզի նոյն ինքն Ապղարիպ ) աւանդեաց ’ ի նա զմասն մեծի եւ գլխաւորի Առաքելոյն Պետրոսի, զոր ունէին Հայք … եւ հրամայեաց հպատա ­ կու ­ թեամբ սպասաւորել յայսմ դղեկի ` սրբոց Առաքելոյն. եւ իւր սեփական ունել զ բերդս եւ զգաւառս » ։ — Գուշակի ’ ի բանիցս զի ’ ի վաղ ժամանակաց ընտրեալ էր տեղիս այս ամուր, եւ կառուցեալ ’ ի նմին բերդն անառիկ ` ’ ի Յունաց, որպէս ցուցանէ եւ անունն. որ ըստ Մովսէսի վարդապետի աշակերտի Գէորգայ Սկեւռացւոյ. «’ ի յունական բարբառոյն ` ’ ի հայ լեզու՝ կրակարան լսի ». ոչ գիտեմ գուցէ՞ յայս նշանակ որիշ բառ ’ ի յունին. եթէ λαμπρος միայն ` որ նշանակէ պայծառ: Բայց ’ ի պատմութիւնս Բիւզանդացւոց ` ոչ գտի բնաւ զանուն եւ զյիշատակ Լամբրունի, իսկ առ պատմիչս Լատինաց միջին դարուց գրի Lambro: Թուի ինձ ամայացեալ եւ լքեալ ’ ի ժամանակի հակառակութեան պատերազմաց Յունաց եւ Արաբացւոց, եւ կրկին կանգնեալ եւ առ փոքր փոքր յարդարեալ եւ պատսպարեալ, եւ գրեաթէ առաջին լեալ ամրութեամբ եւ պերճութեամբ ’ ի միջի յոգնաթիւ բերդորայից աշխարհին. առաջին եւ ազնուութեամբ տոհմի պայազատացն ` յաւուրս Ռուբինեանց, յորոց նուաճեալ, ապա խնա ­ մացեալ, ’ ի սպառել արուաց այնր տոհմի ` յինքն տարաւ զթագն արքայական՝ փեսայանալով Հեթմոյ Ա ’ ի Զապել դուստր եւ պայազատ Լեւոնի Ա. որով ’ ի դէպ է կրկնակի ՀԵԹՄԵԱՆ անուանել զտոհմ տերանց Լամբրունի, որպէս կոչէրն անդստին յանուն Հեթմոյ ` որդւոյ եւ յաջորդի նախայիշեալդ Օշնի ` եկելոյ յԱրցախական կողմանցն. մեծի հաւանու ­ թեան է թէ նորին իսկ հայրն Հեթում կոչէր յաշխարհի անդ Հայոց. ապա թէ ոչ հարկ էր աստանօր Օշնեանք կոչիլ տոհմին եւ ոչ Հեթմեանք [3] ։ — Զպայազատութիւն կամ զկարգ ծննդոց տոհմին ցինն ազգ ` մինչեւ յերիս դարս ` ցուցցէ ազգագրական պատկերն, հանդերձ պատուաստօքն, այսինքն խնամութեամբք ընդ տոհմս Պահլաւունեաց, Ռուբինեանց եւ Լիւզինեանց:

Օշին ` նահապետն եւ առաջին տէր Լամբրունի, « զոր շինէր ըստ կարի ( իւրում ), մնացեալ յանմատչելի ամուրս ` անփորձ, եւ մտերմացեալ Յունաց արքային, առնոյր ’ ի նմանէ անուն պատուոյ ( Սեւաստոս ), եւ տուրս գանձուց առատապէս »: Ոչ գիտեմ ստուգիւ որպիսի՛ ինչ էր յայնժամ Լամբրուն. բայց ’ ի յիշատակելն զայն ` պատմիչք մեր հանապազ յարեն ’ ի նոյն ` առաւել քան ’ ի բերդն Պապեռօն ` զմակդիրսն անմատոյց, անմատչելի, անառ կամ անառիկ ամրոց, կամ դղեակ կամ բերդ, եւ սաստկագոյն եւս ` բերդ յոյժ անառիկ. քանզի ’ ի բնէ իսկ դրիցն ունէր զամրութիւն, որպէս ասէ ոմն ` ’ ի մերոց յիշատակողաց. « Անառիկ դղեակն ` ’ ի թիկունս Տօրոս լերինն, վերադիտակ մայրաքաղաքին Տարսոնի ». եւ այլ ոմն, « բերդն Լամբրոնի, որ է առ ստորոտով Տորոսի, ’ ի գահ մայրաքաղաքին Տարսոնի ». եւ ըստ այլում բնկի ճարտարաբանի ( Գէորգեայ ), որ էր « յանմատչելի ամրոցէն Լամբրօն կոչեցելոյ, որ է ’ ի ստորոտ մեծի լերինն Տաւրոսի »: Պերճագոյն եւս այլ ոք ` յիշելով զ Արմէն կամ զ Արմէնի լեառն, « որ հուպ կայ ( յարեւ ) ելից անմատոյց ամրոցին Լամբրոնի, այն որ երեւելի ճոխութեամբ նստի ’ ի գլուխն Տարսոնի, յառաջնում գահաւանդի ահաւոր լերինն Տաւրոսի »:

 

 

Խնդրելի է լեառնդ այդ Արմենի՝ յելից կուսէ Լամբրունի, ըստ նախնեացս բանից. իսկ յարեւմտից հիւսիսոյ կայ բարձրաբերձ լեառնն ` որ ’ ի Թուրք բարբառոյ ’ ի մերս թարգմանի Եզին - գաւակ, կամ Եզին անցք, բայց ոչ կարի մերձ. որպէս զի մասն այն երրորդի գահաւանդին ` յորում բերդն Լամբրունի ` սարատափ է չափաւոր ընդարձակութեամբ, իբր 1250 Չ. բարձր յերեսաց ծովու, գեղեցիկ մարգագետնօք, միանգամայն արօտավայրք տուարածից եւ հովոցք բնակչաց Տարսոնի եւ Ատանայ, յորոց հեռի կայ 12-16 ժամուց ճանապարհաւ, եւ զուարճալի պտղատու ծառօք. յոր սակս վաղ ուրեմն Թուրքք կոչէին զվայրն որ ընդ մէջ բերդին եւ Եզին անցից ` Կեավուր Պաղչէսի, ( Քրիստոնէից պարտէզ ). յորոյ միջի ցրուեալ են փայտակերտ տնկունք եւ խրճիթք օթագայելոցն յամարանի. թերեւս անդստին ’ ի նախնի բարեբաստիկ տերանց բերդին անկեալք եւ յարդարեալք. զի եւ ցարդ աւանդեն, ըստ ումեմն եւրոպացի ուղեւորի, ’ ի Խաչակրաց ժամանակս անկեալ. է անդ եւ լճակ մի կամ աւազան։ — Ի միջոցի սարատափին շեշտ ամբառնայ կրային քարաբլուր մի անմատչելի եւ անկռուելի, ’ ի բնէ եւ յարուեստէ ձեռին տաշեալ եւ ողորկեալ [4], եւ աշխատութեամբ գործեալ վերելս դժուարինս յարեւմտից կողմանէն միայն ` ’ ի գագաթնն. յոր արդարեւ խրոխտաբար նստեալ կայ բերդն երիցս պանծալի, եւ հայի ընդ հարաւ ’ ի մայրաքաղաքն Տարսոն, ընդ արեւելս ` ’ ի Գահ եւ ’ ի Դրունս կամ ’ ի Կապանս Կիլիկիոյ, իսկ ընդ արեւմուտս եւ ընդ հիւսիս՝ ’ ի բարձրաբերձ եւ պարսպաձեւ ամբարտակս Տաւրոսի. ընդ մէջ ունելով զերկրորդ գահաւանդակն, այսինքն զմիջաչափ լերինս, զորս կտրեն օժանդակք Կիւդնոսի եւ Սարոսի, եւ խաղան ընդ հարաւ արեւելախառն. եւ առ ստորոտովք նոցին ` մինչեւ մերձ ’ ի սահմանս Լամբրունի աճեն գեղաղէշ մայրք թխորակք եւ կանաչագոյնք ` լիբանանեանցն նմանակք։ — Ցարդ կանգուն կայ մեծ մասն մի ստուար պարսպաց բերդին, յոր մուծանեն մի ըստ միոջէ հինք դրունք վսեմական լայնարձակ կամարօք. յորոց վերայ երեւին քանդակք հայկական թագապսակ առիւծուց Լեւոնեանց, զանմոռանալի մանրազարդ խաչանշանսն առընթեր ունելով: Ի պարսպամիջին երեւին մնացորդք ոչ սակաւ քառակողմն բրգանց ` մասամբ ’ ի քարաժեռին փորելոց, երկայնաձեւ շինուած մի ( թերեւս ապարանքն ) յերիս տրոհեալ ընդ լայնութիւնն, համակ սրբատաշ վիմօք, եւ կամարակապք, գոթաձեւ սրաբոլորակ պատուհանս ունելով յարտաքին որմունսն. ’ ի վերայ քարանցն կոփելոց նշմարին հայկական տառք, թուականք կամ արձանագրականք: Են եւ փոքրիկ բոլորշի բացուածք նման պատուհանից ’ ի բրգունսն, թերեւս նշանատեղիք հրոյ կամ ծխոյ, ’ ի զեկուցումն կարեւոր դիպաց եւ գալստեան թշնամեաց ’ ի ժամանակս մարտից եւ վտանգաց: Ի Հար. Ել. կողմն բերդին ` կայ լայնանիստ ութանկիւնի աշտարակ կամարակապ, փոքրիկ լուսամտիւք, եւ ’ ի ներքնայարկին ` մատուռն: Այսոքիկ ըստ Լանկլուայ, որ յամս 1852-3 ել ’ ի քննութիւն վայրացս. այլ ոչ նա եւ ոչ այլ ոք նշմարեաց եւ ծանոյց մեզ արձանագիր ինչ յիշատակի յերեքհարիւրամեայ տէրութեան Հայոց փառացի իշխանաց տեղւոյն, որոց ’ ի դէպ էր եւ ոչ սակաւ լինել, եւ թերեւս մանրախոյզ քննողաց ապագայից մնայցէ ինչ վերայայտնել: Խաչարձան մի միայն ՉԽԶ (1297) թուականաւ ` բերեալ է ’ ի բերդէ աստի ’ ի Տարսոն, ունելով գիր ’ ի պատուանդանին.

« Ողորմեա ծառային Քո Գրիգորի շինողի. Ամէն. եւ յանկիւնսն,

Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս. ՉԽԶ. Ամէն ». եւ ’ ի վերայն, թուի յետոյ գրեալ

Ողորմեա ծառային քո Յովհաննէսին, Գասպարին.

Զպակասութիւն արձանական գրուածոց եւ նոր ծանօթութեանց ` փոխանակեսցուք սակաւ ինչ յիշատակօք նախնեաց զտերանց եւ զդիպաց, քաջամուր դղեկիս, որ ` որպէս յաղագս ամրութեանն, ըստ նախանշանակեալս բանից ` շատ իսկ վկայեալ է, այսպէս եւ յաճախ ըստ պատերազմական պաշարմանց եւ դիմակալութեանց, եւ ոչ երբէք յիշի ’ ի պարտութիւն մատնեալ եւ նուաճեալ յարձակմամբ, բայց եթէ ’ ի հուսկ ուրեմն նուաղի, որոյ երբն եւ որպէսն իսկ անյայտ, կամ թէ ընդ աղօտ ինչ յիշատակաւ, որպէս տեսցի յետոյ ’ ի կարգին:

« Յետ վախճանի ( Օշնի նորոգ շինողի Լամբրունի ), տիրեաց որդի իւր Հեթում ` հայրենի աթոռոյս, եւ պատուեցաւ ’ ի Յունաց արքայէն Ալեքսէ ` սեբաստոս անուամբ: Յորժամ եկն Ֆռանգն եւ էառ զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, ’ ի ՇԽԷ. (1098) թուականին, եւ յետ ժամանակաց անձուկ բազում նեղութեամբ կրեաց ’ ի նոցանէ սեբաստոսն Հեթում ` վասն հայրենի բերդին. եւ զերծեալ յամենայնէ օգնութեամբն Աստուծոյ եւ սուրբ Առաքելոյն Պետրոսի, փարթամացաւ եւ մեծացաւ օգնութեամբ թագաւորին Յունաց Յոհաննու ». այն է Յովհ. Կոմնենոս որդի Ալեքսի, որ կալաւ զկայսերական գահն ` յամս 1118-1143. յորում ժամանակի, եւ անդստին յառաջին մտից Խաչակրաց յայս կողմանս, գլխաւորք նոցին իշխանք ելեւելս զիրերօք առնէին խլել ’ ի Յունաց եւ ’ ի միմեանց իսկ ` զամրոցս եւ զքաղաքս աշխարհին. ըստ նոցին օրինակի առ փոքր փոքր եւ Ռուբինեան պայազատք ’ ի հիւսիսոյ իջանելով ’ ի հարաւ. որոց երկոցուն եւս, համազգեացն Հայոց եւ օտարաց արեւմտեայց. զդէմ ունէին Հեթմեանք եւ այլք ոմանք նախեկք իշխանք բերդատեարք, շնորհիւ անառիկ ամրոցաց իւրեանց Լամբրունի, Պապեռօնի, Ասկուռսայ, եւ այլոց. որք եթէ չէին այնպիսիք ’ ի բնէ եւ յարուեստէ, կամ եթէ առաւել զարգացեալ էր արուեստ բերդամարտութեան, վաղ ուրեմն մատնեալք լինէին ’ ի ձեռս Ֆռանգացն այնոցիկ, եւ ոչ յաջողէր թերեւս Լեւոնեանց նուաճել զբովանդակն Կիլիկիա: Զայս նշանակէ բան յիշատակագրին ` զՀեթմոյ նեղելոյն ’ ի նոցանէ. եւ յառաջ վարելով զպատմութիւնն ` ասէ զսմանէ. « Զի ունէր որդիս վայելուչս եւ դստերս, որք կատարեցան հասակաւ առաջի իւր. ամուսնացոյց զոմանս ’ ի նոցանէ. եւ զաւագ որդին ` որոյ անուն էր Օշին ` եթող ընդ իւր մնալ առանց ամուսնութեան. իսկ Սմբատայ ` որ յետ նորա ` ետ զՊապեռօնն. եւ միոյ ’ ի դստերացն ` փեսայացոյց զեղբայր կաթողիկոսին Հայոց Գրիգորի ` զՎասիլ, որք էին թոռունք Գրիգորի Մագիստրոսի Բջնեցւոյ: Իսկ յետ վախճանին Հեթմոյ ` պայազատեաց զհայրենի աթոռն ` հարազատ որդին նորա Օշին, եւ պատուեցաւ յարքայէն Մանուէլէ սեբաստոս անուամբ, եւ փարթամացաւ բազում գանձիւք »: Յորմէ յայտ լինի ` զի երկարակեաց լեալ Հեթմոյ վախճանեալ է յետ 1143 ամի. զայս տան գուշակել եւ ծնունդք Օշնի. զի յետ մահուան հօր նորա ` « սմա հարսնացոյց փեսայն իւր Վասիլ ` զդուստր եղբօր իւրոյ Զօրավար անուն ` ( զՇահանդուխտ ). յորոց ծնաւ ` յետ անդրանիկ դստերն ( Մարեմայ ) որդի ` Հեթում անուանեալ, ’ ի Ռ թուականին (1151), եւ երկրորդ ` հայրս մեր », այսինքն Ս. ՆԵՐՍԷՍ յամի 1153. յետ սոցա երեք ուստերք, Ապիրատ, Շահնշահ, Գրիգոր, եւ երկու եւս դստերք, Տալիթա եւ Շուշան ։ — Հաւատարիմ սպասարկութիւն Օշնի ` որպէս եւ նախնեացն ` ’ ի դրան կայսեր, առթէր նմա զփարթամութիւնդ եւ զմեծութիւն, այլ ընդ նմին եւ զթշնամութիւն Ռուբինեանց. յորոց ` առ սովաւ պայազատէր կորովին Թորոսս Բ, զերծեալ ’ ի բանտէ կապանաց Կ. Պօլսի, եւ նուաճեալ մի ըստ միոջէ նախ զհայրենի բերդեանն լեռնական, ապա ձգեալ զձեռս իւր եւ ’ ի վերայ քաղաքաց Դաշտայինն Կիլիկիոյ, զորս մերթ ունէր եւ մերթ թողոյր ` ըստ ամբառնալ եւ զիջանել նժարից բաղդի. հարկաւորեալ լինէր եւ Օշին նիզակակից լինել Յունաց, որպէս եւ մերձաւորք իւր Նաթանայէլեանք եւ այլք. որք եւ 12, 000 հեծելովք Անդրոնիկոսի ` երթեալք ’ ի պաշարումն Մսսայ ` ’ ի պարտութիւն մատնեցան ’ ի Թորոսէ, Սմբատ եղբայր Օշնի ` տէրն Պապեռօնի ` անկաւ ’ ի մարտին, իսկ Օշին ընդ այլոց գերի վարեցաւ. եւ գին հատեալ փրկանաց անձին 40, 000 ոսկի ` զերծաւ. տուեալ առժամայն զկէս գումարին, եւ վասն կիսոյն պատանդ ` զերեխայ որդեակն Հեթում զտարեկան կամ զերկեմեան, որ եւ մկրտեալ իսկ չէր, եւ կնքեցաւ ’ ի Թորոսէ, եւ սնեալ առ նմա սիրեցաւ վասն կայտառ կերպարանացն եւ զգօնութեանն. մինչեւ հաճել նմա եւ զմնացեալ պահանջ 20, 000 ոսկւոյ համարել ’ ի պռոյգ դստերն իւրոյ ` զոր տայր ’ ի հարսնութիւն տղայոյն, եւ առաքէր զնա առ հայր իւր: Սակայն ` ոչ գիտեմ յինչ պատճառս, ( այլ հաւանօրէն սադրանօք Մանուէլի կայսեր ` որ շարժէր զամենայն շրջակայ երկրակալս ընդդէմ Թորոսի ), ստիպեցաւ եւ Օշին դարձեալ հակառակել սմա. եւ ոչ լոկ անձամբ, զի ոչ իսկ կարէր սակաւ արամբք վիճակին իւրոյ դիմամարտել ընդ այնքանոյ գոռ ոսոխի. այլ « եւ երբեմն ( ըստ Պատմչին, որ ոչ նշանակէ զամենայն ), առաջնորդ եղեալ Թուրքին ` եւ եբեր ’ ի վերայ Ատանայ, էառ զնա եւ բազում կոտորածս արար ’ ի նա. որ եւ ասէին թէ հինգ հարիւր կոյս աղջիկ տարան, թող զայլ անթիւսն ». վասն որոյ եւ սրտմտեալ Թորոսի գայր ( յամի 1165) աւերել զսահմանս Լամբրունի. եւ « ոչ սակաւ խռովութիւնք լինէին եւ հեղմունք արեան ’ ի մէջ երկուց իշխանացն, մինչեւ հարկ լինել սրբազան կաթողիկոսին Տեառն Գրիգորիսի ` շարժեալ զբանաւոր եւ զիմաստուն եղբայրն իւր զարքեպիսկոպոս ` զՏէր Ներսէս ( Շնորհալի ), առաքել ’ ի մէջ սոցա, որպէս զի խոհականութեամբն իւրով հնարեսցի համոզել զնոսա ’ ի խաղաղութիւն. որ եւ աշխատասիրաբար ճանապարհորդեալ գայր առ նոսա, եւ զհաւատացեալ գործն արդեամբք կատարէր, ’ ի ձեռն իւրոյ միջնորդութեանն ` անքակ սիրով կապակցելով զսոսա ընդ միմեանս »: Զայսոսիկ պատմագրէ նորին իսկ Օշնի որդի դրուատելին Ս. Ներսէս, հայրենական գթովն ջեռեալ ` մեղադրելով զԹորոս ` իբրեւ երդմնազանց դաշինն հնազանդութեան կայսեր (1159), իսկ զՕշին ` « հաւատարմապէս մնացեալ ’ ի հնազանդութիւն արքային Հոռոմոց »: Յետ վերահաշտութեանն, « առեալ գերագոյն իշխանն ( Օշին ) զսրբասնեալ արքեպիսկոպոսն, ’ ի ճանապարհ անկեալ ` բերէր յիւրն սեպհական աւանն, ըստ արժանի պատուելով մեծարեալ ’ ի մէջ հարազատ ընտանեացն եւ կարեւոր բարեկամացն. եւ օրհնեալ զնոսա եւ զդղեակն եւ զամենայն բնակիչս գաւառին ». զի փեսայ իսկ էր նորա Օշին, եւ որդիք սորա ’ ի թոռանց համարի. վասն որոյ եւ ասէ համանուն եւ համահոգի թոռնեակն իւր ( Ն. Լամբրունեցի ) զսրբազան հաւ - եղբօրէն, եթէ «’ ի սէր հարազատ ընտանեացն դիմէր. քանզի դուստր եղբօր սորա էր օրինաւոր ամուսին Օշնի »: Ոչ ինչ երկբայիմ եւ « ըստ արժանի պատուել » Օշնի զՇնորհալին, եւ ընդ մեծահանդէս խրախունս Լամբրունի, ’ ի սակաւ աւուրս բնակութեան նորին անդ, որ եւ անշուշտ մի ’ ի գերագոյն յիշատակաց եւ փառաց է վայրենագեղ վայրացս ամայացելոց. այլ ցանկայի թէ յերկարագոյն նուագօք նկարագրէր մեզ որ յայնժամ երկոտասանամեայ կամ երեքտասանամեայ պատանեակն էր ` Սիրելին Սմբատ - Ներսէս ` զհրճուանսն եւ զգգուանս յաստուածընկալ բազուկս ալէծաղիկ Շնորհալւոյն:

Յետ այլ եւս ոչ գիտեմ որքան ամաց, այլ յառաջ քան զ ’1175, Օշին ` « լի աւուրբք ’ ի ծե ­ րու ­ թեան հասակն ` յաթոռ իւր եւ ’ ի մէջ եղբարց եւ զաւակաց, օրհնութեամբ փոխեցաւ առ Քրիստոս. եւ եցոյց անդրանիկ որդւոյն ` Հեթմոյ ` զտէրութիւն հայրենի աթոռոյն »: ­ Ցանկալի եւ չքնա՜ղ ընտանիք, ամենայն բարեմասնութեամբք ուռճացեալ, ծնողքն եւ ծնեցեալքն ութե ­ քին. արժանաւոր խոհականին եւ մեծագոյն Օշնի ` եւ Շահանդուխտ « լիեալ սմա կին ժրագլուխ եւ պսակ առն իւրոյ, իբրեւ զայգի վայելուչ ` զնորատունկս զաւակաց ծաղկե ­ ցու ­ ցանէր շուրջ զհայրենի սեղանովն. եւ մնային յօրհնութիւն Աստուծոյ »: Հարկ է խոս ­ տո ­ վանել ` զի ազնուաշուք կրթութեանց հրահանգօք գերազանցէին Լամբրունեանքս քան զՌուբի ­ նեանս, մանաւանդ յայսմ ժամանակի. ընդ մեծութեան, քաջութեան եւ բարեպաշտութեան ` ունելով նոցա եւ շնորհս իմաստութեան եւ իմաստասիրութեան, յորս մեծաւ խնամով մարզէին մանկունքն ’ ի ծնողացն. որպէս եւ ասէ իսկ յիշատակագիր վարուց Ներսիսի. « Մանաւանդ ’ ի քաջահաւատ մօրէն իւրմէ ( Շահանդխտոյ ) դաստիարակեալ ( էր ) յամենայն երկիւղ ». որ եւ « բերաւ ’ ի հաւատարիմ ծնողացն ` եւ ընծայեցաւ ամենօրհնեալ եւ միշտ փառաւորեալ Աստուածածնին ` ’ ի տաճար անուան իւրոյ՝ որ ’ ի վանքս Սկեւռայ, առընթեր բերդին »: Հաղորդ հանճարոյ եւ ուսմանց սրբոյ եղբօրն ` գտաւ եւ պայազատն անդրանիկ ` Հեթում. զոր եւ Պատմիչն կոչէ « այր զգօն եւ մեծիմաստ, եւ գրագէտ յոյժ ». որոյ եւ գրաւոր ինչ վաստակ եհաս մինչեւ առ մեզ: Իսկ զհօր նոցա Օշնի ուսումնասիրութեան ունիմք ’ ի ձեռս մեր յիշատակ մի, հնագիր վարք Սրբոյ Ոսկիբերանի, թարգմանեալն ’ ի Մեծէ Վկայասիրէն. ընդ որում ` մաղթէ գրիչն, « արժանի եղիցի բարւոք յիշատակի ` մեծապատիւ սեւաստօսն եւ քրիստոսասէր Պատրոնս Աւշին, հանդերձ սրբասէր եւ ճգնազգեաց զուգակցաւն իւրով, եւ աստուածապահ պատանեկօքն եւ բարեզարմ հարազատօքն ». նոյն եւ այլուր գրելով ( ըստ պատճենին որ յէջ 82 ), վասն ազնուութեան տոհմին կամ ինքնիշխանաբար տէրութեանն, պատշաճեցուցանէ նմա եւ զարքայաշուք կոչումն։ —

 

 

Ի համանման իմն եւ չքնաղագոյն գրչութեան [5], «Գերագոյն իշխանաց իշխան», կոչի եւ Հեթում, որ կալաւ զաթոռ իշխանութեանն ցառաջին ամս ԺԳ դարու, բազում եւ պէսպէս դիպուածովք. եւ նախ, յետ մահուան աներոյ իւրոյ մեծին Թորոսի, թուի թէ եւ յետ մահուան հօր իւրոյ Օշնի, զի յանկատար հասակին հարկաւորեալ էր յոչ կամս առնուլ զդուստր նորա ’ ի կնութիւն, « եւ ’ ի կենդանութեանն Թորոսի ոչ ինչ իշխէր առնել նմա …, առաքեալ ’ ի բաց եհան յիւրմէ: Յաղագս որոյ զայրացեալ Մլեհն ( եղբայր եւ յաջորդ Թորոսի ) գնաց պաշարեաց զԼամբրունն, եւ բազում նեղութիւնս հասոյց ’ ի բնակիչս նորա. քանզի ’ ի վաղուց հետէ Ռուբինանք եւ Հեթմոնք մախային ընդ միմեանս. եւ այս եղեւ կրկին պատճառ խռովութեան նոցա. վասն որոյ եւ սաստկապէս նեղէր զնոսա պատերազմաւ եւ սովով » [6]: Ըստ սմին օրինակի եւ յաջորդն Մլեհի ` Ռուբէն Բ (1177) « սկսաւ նեղել զԼամբրունն պատերազմաւ եւ սղարիւ ` զամս երեք, եւ յոյժ տառապեցոյց զնոսա, վասն հին մախանացն ` զոր նախկի ունէին ընդ միմեանս. այլ ոչ կարաց առնուլ »: Քանզի Լամբրունացիք հրապուրեցին զԲրինձն Անտիոքայ, որպէս վիպասանէ Վահրամ, դաւաճանել զՌուբէն, որ եւ կալաւ զնա խաբանօք. այլ

« Նորին եղբայրն քաջացեալ,

Լեւոն, եւ զօրքն արիացեալ `

Զիշխանութիւնըն պինդ կալեալ

Եւ ըզԼամրօն յոյժ սըղարեալ »:

Ի վերջին ամս իշխանապետութեանն Ռուբենի եւ յառաջ քան զթագաւորութիւն եղբօր նորա Լեւոնի ` զամս իբրեւ քսան թուի ’ ի խաղաղութեան վայելեալ Լամբրունացւոց եւ ակնածութեամբ մեծարեալ զանդիմակացն Լեւոն, յորոյ եւ ’ ի հանդէս թագադրութեան ` եկն Հեթում եղբարբք իւրովք եւ տերամբք ամրոցին Պապեռօնի: Զիմաստուն վարչութիւն Հեթմոյ յայն միջոց ժամանակի ` աւանդէ յիշատակագիր չքնաղ եւ ամենազարդ Աւետարանին գրելոյ յամի 1193, հրամանաւ եւ ծախուք նորին եւ Սրբոյ հարազատին իւրոյ, սկսանելով ըստ ձեւոյ օրինակի որ երեւի ’ ի հանդէպդ ( յէջ 83), ըստ այսց բանից. « Գրեցաւ տիեզերակեցոյց փրկական սուրբ աւետարանս, յամս Թու. ՈԽԲ, ’ ի հայրապետութեան Հայոց Տեառն Գրիգորի, յեպիսկոպոսութեան Կիւլիկեցւոց նահանգիս Տեառն իմոյ Ներսիսի, որ ստացաւ ’ ի պատիւ եւ ’ ի փառս սուրբ եկեղեցւոյս Ամենափրկչիս զայս աստուածաբան մատեանս, ’ ի վանքս Սկեւռայ, առընթեր անմատոյց բերդիս Լամբրունի, որոյ տիրէ բարեպաշտ Սեբաստաւսս Հեթում ` հարազատ եղբայր սորա … : Քանզի երկոքեան սոքա ’ ի վրդովման աշխարհաց եւ գաւառաց ` որք յայս աւուրքս, հոգեւոր եւ մարմնաւոր անդորրութեամբ անվրդով պահեն զսոսա ` որոց իշխենս »… ։ —

 

 

Այլ յետ մահուան սրբոյ եպիսկոպոսին ` ’ ի պերճանալ Լեւոնի թագաւորական իշխանութեամբն, առ անկասկած եւս լինել, կամ սադրեալ ’ ի պատճառէ իմեքէ ` զոր ապստամբութիւն համարի Կիրակոս Պատմիչ, « խորհէր Լեւոն իմաստութեամբ փետտել զթեւս նոցա ( Լամբրունացեաց ), եւ ցածուցանել զբարձրայօն հպարտութիւն նոցա: Խօսէր ընդ Հեթում … բանս ախորժականս մտաց նորա. Կամք են իմ առնել ընդ քեզ կապակցութիւն սիրոյ, եւ տալ զդուստր եղբօր իմոյ Ռովբենի զՖիլիպն ` ’ ի կնութիւն որդւոյ քո երիցագունի ` Օշնի. եւ Հեթում շնորհակալութեամբ ընկալաւ զբանն եւ ուրախացաւ: Եւ ապա ’ ի քաղաքն Տարսոն պատրաստեցին զպէտս հարսանեացն (1201). եւ Հեթում եկն տամբք եւ զաւակօք եւ ամենայն աղխիւք ’ ի Տարսոն: Եւ թագաւորն Լեւոն կալաւ զնոսա. եւ առաքեալ էառ զԼամբրունն ` առանց մարտի. եւ զՀեթում ` եդ ժամանակս ինչ ’ ի բանտ. եւ ապա հանեալ ’ ի բանտէն ` ետ նմա գեղորայս բազումս, եւ պատուով ընդունէր զնա, եւ նա ծառայէր նմա միամտութեամբ, ըստ իմաստութեան իւրոյ » [7]: Այլ յար ’ ի կասկածի գոլով Լեւոնի ` դարձեալ « յետ ամաց ինչ կալեալ զնա եդ ’ ի բանտի ». յայնմհետէ տաղտկացեալ Հեթմոյ եւ զզուեալ յաշխարհական շքոյ, որ յար ’ ի սաղապման եւ ’ ի վրդովի կացուցանէր զխաղաղասէր բարս իւր, կամովի հրաժարեաց յամենայնէ. եւ անդէն ’ ի նմին բանտի « զգեցաւ զգեստ կրօնաւորութեան »: Զոր լուեալ քեռւոյ նորին՝ Գրիգորի Ապիրատի կաթողիկոսի ` եկն ’ ի Հռոմկլայէ առ թագաւորն, յաղերս հաշտութեան. « եւ գնաց թագաւորն առ նա ’ ի բանտն, ’ ի Վահկայն. եւ խնդրեցին թողութիւն յիրերաց. եւ ազատեաց զնա թագաւորն, եւ ետ նմա զսուրբ ուխտն Թրազարկն. եւ անդ եկաց մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ. եւ ’ ի ժամ կրօնաւորութեանն փոխեցաւ անուն նորա, եւ անուանեցաւ Հեղի » [8]: Մահ նորա հանդիպեալ է ’ ի միջոցի 1212-1218 ամաց. — քանզի յամի 1210 գնաց դեսպանութեամբ ’ ի Լեւոնէ առ Իննովկ. Գ պապ եւ առ Օթոն կայսր, խնդրել թագ վասն Ռուբինի թոռին Լեւոնի, զոր խորհէր նա յայնժամ ժառանգ գահուն իւրոյ կացուցանել. եւ մինչ նաւագնաց լինելով քերէր զափամբք Իտալիոյ, թարգմանէր ’ ի վերայ ծովուն ’ ի լատին լեզուէ զ Շարադրութիւն ` այսինքն զյաջորդութիւն ինքնակալացն եւ զ հայրապետաց Հռովմայ. եւ եկաց, որպէս եւ ինքնին գրէ, « առ ոտս նորա ( կայսեր ) ամ մի եւ ամիս երեք. ( որ եւ ) դարձոյց զմեզ հարկօք առ թագաւոր մեր ( Լեւոն ), արձակելով ընդ մեզ եւ թագ արքայական բազմածախ եւ բազմագին ` յականց պատուականաց եւ ’ ի մեծագին մարգարտից ընդելուզեալ. զոր բերեալ մեր ` մեծաւ ուրախութեամբ ընկալաւ թագաւորն մեր, եւ պսակեաց ընդիր պսակաւն գեղեցիկ զՌոբէն ` որդի դստեր եղբօրն իւրոյ եւ որդին Բրնձին Անտիոքայ Ռէմնդին. ’ ի թու. Հայոց ՈԿ (1211), ’ ի տօն Սուրբ Աստուածածնին, յաւգոստոսի ԺԵ <sup>ին</sup>. եւ թագաւորէ ընդ իւր Հայոց ` ’ ի կամս Աստուծոյ ». — իսկ ’ ի սկիզբն 1219 ամի Լեւոն ետ Յովհ. կաթողիկոսի փոխանակ Հռոմկլայի ` զվանս Դրազարկի. « զի Հեղի վախճանեալ էր յառաջ ». ասէ Պատմիչն: Այսպէս փոխանակէր նա զնախապատիւն ամրոցաց աշխարհին Կիլիկեցւոց ` ընդ նախապատիւ վանորէից նորուն ( Դրազարկ ), եւ զիշխանական մեծավայելուչ փառսն ` ընդ քրիստոսական հեզութեան. զուգակից եւ երիցագոյն գոլով Հեթումս այս տէր Լամբրունի ` յերիս եւս համանուանսն եւ գոգջիր համապատիւս, որք զնոյն օրինակ կրօնաւորական կատարած կենաց ընտրեցին, այլ եւ այլ կարգօք եւ կոչմամբք. չորեքին սոքա Հեթումք երկանուանք, հանճարեղք եւ իմաստասէրք, զօրաւորք եւ բարեպաշտօնք, հռչակաւորք եւ հռչակելիք [9]:

 

 

Ի նուաճեալ Լեւոնի զԼամբրուն, « գրեաց նզովս, ( եթէ արժան իցէ պարզապէս ընդունել զբանս Կիրակոսի պատմչի ), ոչ եւս այլ տալ զնա իշխանի ումեք, բայց միայն արքունի լիցի. զի հանապազ, ասէ, տեարք նորա ապստամբ լեալ են վասն ամրութեանն … Եւ նորա առեալ եդ ’ ի նմա զմայրն իւր ( Ռիթա ) զՏիկնաց տիկին »: Մի ’ ի մերձաւորաց պայազատի տեղւոյն ` Ներսէս քահանայ ` քեռորդի մեծի Լամբրունացւոյն, ողբալով գրէ. « Ի չորրորդումն ամի (1205) զրկելոյ եղբօր սորա Հեթմոյ ` աստուածասէր եւ բարեպաշտ իշխանի, եւ մեր եւ բովանդակ զարմից մերոց ` ’ ի սեպհական բնակութենէ մերմէ, ’ ի դղեկէն Լամբրօնի կոչեցելոյ, եւ ’ ի միաբանեկեցաց եւ հրեշտակաբնակ ուխտէ ` յՍկեւռայ վերաձայնելոյ ». ապա «’ ի մխիթարութիւն վշտագնեալ եւ թշուառական ոգւոյ » իւրոյ ` ասէ ընդօրինակել յայնմ ամի զչքնաղն ’ ի գրաւոր գործս քեռւոյն ` զՊատարագամեկնիչն։ — Ի կրօնաւորութեան հօր իւրեանց Հեթմոյ ` յայտ է թէ որդիք նորա բաժանեցին զժառանգութիւնն զոր թողեալ էր նոցա Լեւոնի. բայց անդրանիկ նորա Օշին՝ ոչ յիշի ’ ի պատմութեան, եւ թուի վաղավախճան եղեալ. եղբայր նորա Կոստանդին կռուելով երբեմն ընդ զօրս սուլտանին Իկոնիոնի (1217) գերի վարեցաւ, եւ ազատեցաւ փրկանօք թագաւորին Լեւոնի: Յետ մահուան սորա ` պայլ եւ խնամակալ թագաւորութեան կացեալ համանուան իւրոյ եւ քեռառն ` Պապեռօնեանն այն Կոստանդնի ` ( փեսայացելոյն ’ ի Տամավիծի ), վասն խնամութեանն եւ հարկի աներոյ իւրոյ, միանգամայն եւ առ անկասկած « թիկունս օգնականութեան իւր առնել զորդին Հեթմոյ զԿոստանդին համանուն իւր … ( Պայլն դարձուցեալ ) տայ ’ ի նա զԼամբրօնն, զսեփականն իւրեանց. եւ եդ զնա թագադիր որդւոյ իւրոյ ( Հեթմոյ Ա ): Իսկ նա յետ աւուրց ինչ ` ըստ հայրենի սովորութեան իւրեանց ` ապստամբեաց ’ ի քուերորդւոյ իւրոյ յարքայէ Հեթմոյ. եւ թէպէտ շատ ջանաց Կոստանդին հայր արքային, եւ ինքն իսկ արքայ, ոչ կարաց ածել զնա ’ ի հաւանութիւն հնազանդութեան. զի ձեռն ետ նա ’ ի սուլտանն Հոռոմոց. եւ այսպէս կայր նա ապստամբ: Իբրեւ փախեաւ սուլտանն ’ ի Թաթարէն, արքայն զամենայն գիւղս եւ զանդաստանս Լամբրօնին ` արար ’ ի ներքոյ հրամանաց իւրոց. եւ միայն մնաց նմա բերդն ` որ ապստամբեալ էր: Ապա յղեաց Կոստանդին դեսպանս առ արքայն ` խնդրել զհաշտութիւն եւ տալ զորդիս իւր արքայի ’ ի ծառայութիւն, եւ ինքն մնալ ’ ի բերդին, եւ արքայն ոչ կամեցաւ. երկիցս եւ երիցս յղեաց, իսկ արքայն եւ հայրն ոչ կամեցան: Ապա գնացեալ Կոստանդնի ’ ի Կօնն, եւ առեալ զօրս սուլտանին Հոռոմոց, որք յայնժամ թշնամիք էին արքային, զի ետ զմայր սուլտանին ’ ի Թաթարն, գայ յեղակարծում ժամու, մինչդեռ ցրուեալ էին զօրքն արքունի յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ մտեալ յաշխարհն՝ աւերեաց զբազում աւանս եւ զագարակս այրմամբ եւ սպանմամբ եւ գերութեամբ, զբազում քրիստոնեայս կոտորեալ. եւ այսպէս բազում չարիս անցուցեալ ընդ աշխարհն քինահանութեամբ: Իսկ արքայն իբրեւ ետես զայն չարիս ` ժողովեալ զզօրս իւր ` արիութեամբ հասեալ ’ ի վերայ բազմութեանն, սրոյ ճարակ ետ զամենեսեան. եւ փախեաւ միայն ապստամբ իշխանն եւ սակաւք ընդ նմա. այսպէս եօթն անգամ հարաւ ’ ի նմանէ, ապա եմուտ յամրոցն իւր եւ ոչ իշխէր համարձակիլ յաջ կամ յահեակ » [10] ։ — Մեծ պատիւ էր թագադիրն լինել արքայի, եւ այսպէս ստորագրէր Կոստանդին ’ ի պաշտօնական թուղթսն, յորոց դոյզն մի նշմար մնայ ’ ի պարգեւագրէն, որով յամի 1233 տուեալ է Հիւրընկալ ասպետաց զաւանն եւ զբերդ Կովառայ, որ թուի հարուստ միջոցաւ հեռի ’ ի սահմանաց Լամբրունի ` ընդ արեւելս, ’ ի հովտին Ջահանայ. ’ ի փռանկ լեզու գրեալ էր բանն, «Constantin seigneur de Lambruns et sers de Deus, et meteor de la Couronne des Ermines» [11]: – Ի ժամանակի բռնակալութեան սուլտանին, մինչ չեւ էր հաստատեալ թագաւորութեանն Հեթմոյ, եւ տայր իբրեւ հարկ երեք հարիւր նիզակաւորս, նոյնպէս եւ տէրն Լամբրօնի տայր սուլտանին ` քսանեւինն նիզակաւորս. երբ եւ խնդրէր նա [12]: Մարթի ’ ի համեմատութենէ թուոցս, տասնապատիկ աւելի մեծ եւ ընդարձակ համարել զերկիր եւ զզօրութիւն թագաւորին Հայոց քան զկալուածս Լամբրունացւոյն, եթէ արժան իցէ ստոյգ համարել զբաղդատութիւնս: Սորին Կոստանդեայ առաջնորդութեամբ իջին հրոսք սուլտանին յամի 1245 « ընդ Պապառօնին լեառն ’ ի վայր », եւ յայրեաց յաւեր դարձուցեալ զսահմանսն ` եկին պաշարել զՏարսոն. այլ հալածեցան ’ ի Հեթմոյ արքայէ եւ յեղբօրէ նորա Սմբատայ. նոյնպէս եւ յերկրորդում ամին: Թերեւս այս եւս ասպատակք են ’ ի թիւ եօթանցն արշաւանաց Կոստանդնի ` յիշեցելոց ’ ի Կիրակոսէ: Չեն յայտ պատճառք այսքան ոխութեան դորա ընդ արեանառու ազգակցաց իւրոց. բայց զի թերեւս ինքն թեկն ածէր արքայութեան Հայոց. զի ոչ եւս է կարծել ` թէ ըստ հարցն օրինի հաւատարմութիւն ունէր առ կայսրն Բիւզանդիոյ, որոյ վաղ ուրեմն յուսակտուր լեալ էր ’ ի տիրութենէ երկրին Կիլիկիոյ, թէ եւ գուցէ աւելի քան յայլ կողմանս միջնաշխարհին ` ’ ի սահմանս Լամբրունի գոյին Յոյնք եւ կիսայոյնք ըստ ծիսի. — յորոց սակի իցէ արդեօք Յուշապ ոմն ստրատելատ, որ յամի 1233` « հոգւոյ չափ օժանդակ եղեւ » պանդխտացելոյ ումեմն կրօնաւորի ընդօրինակողի աւետարան մի, « յանմատոյց դղեակս Լամբրուն, ’ ի փոքրիկ ագարակիս ` որ Յովանի կոչի », վասն Կարապետի աստուածաբնակ քահանայի եւ եղբօրորդւոյ նորա « սրբասնունդ պատանւոյն Ատոմայ », զերծելոց ’ ի Միջագետաց ` յահէ Թաթարաց: – Իսկ ինքն Կոստանդին յետ այնքան հարուածոց զոր ետ եւ ընկալաւ, ելոյծ ’ ի սպառ զվրէժ արեանցն, զի « սպանաւ սրով » յամի 1250, որպէս նշանակէ ժամանակագիրն. այլ զիարդն ոչ գիտեմ, զի պակասի աստանօր առ մեզ մասն մի գրոց պատմութեան տանն Կիլիկիոյ, յորմէ թուի եւ ժամանակագրին առեալ զայս կարեւոր յիշատակ. եւ մարթ է կարծել թէ անկաւ ’ ի ձեռս Պայլին եւ իւրայոցն, եւ իբրեւ մատնիչ ’ ի մահ վարեցաւ: Արեամբ նորա թուի շիջեալ եւ քինու մախանաց երկոցուն կողմանցն, եւ կարգեալ յիշխանութիւն հօրն ` համշիրակ թագաւորին ` Հեթում ( չորրորդ, ըստ պայազատութեան դղեկին ), հաւանութեամբ նորին, որոյ եւ դուստր ` Աննա` Կիռ Աննա ( եւ սղելով եւս ) Կեռան կոչեցեալ, ընտրեցաւ ’ ի հարսնութիւն ծիրանածինն Լեւոնի անդրանկան Հեթմոյ Ա: Միւս եւս դուստր այսր Հեթմոյ տեառն Լամբրունի ` Ալիծ անուն ` եղեւ սինէջալէս Կիպրոսի, այսինքն կին սենեսկալի թագաւորութեանն Կիպրոսի ( Փիլիպպոսի Իպլինեան ), եւ տայր գրել յամս 1310 եւ 1312 մատեանս սուրբս ’ ի Կիպրոս կղզւոջ, ’ ի ձեռն ճարտար քահանայի Ստեփանոսի Գոյներ Երիցանց կոչեցելոյ, մինչ քոյր նորա թագուհին Կեռան, ( որ յետ Զապելի դստեր մեծին Լեւոնի, վեհագոյն ամենայն թագուհեաց դրուատի ), վաղավախճան լեալ էր, յամի 1285: – Էր Հեթմոյ եւ եղբայր մի Օշին անուն, տէր բերդին Մառնիշոյ, եւ մարաջախտ կարգեալ թագաւորութեան Հայոց, անդստին ’ ի 1277 ամէ, եւ մեռաւ յամի 1294. փոխանակեաց զնա նորին որդին Հեթում յայնմ պաշտաման, ցօր մահուան իւրոյ յամի 1307. յաջորդեաց զսա ’ ի մարաջախտութեան եղբայր իւր Սմբատ, տէր Պինակին եւ Ասկուռսոյ, եւ մեռաւ յամի 1314: Իսկ Հեթմոյ տեառն Լամբրունի ` աներոյ թագաւորին Հայոց ` ոչ յիշի կատարածն, այլ թուի յառաջ քան զեղբայր իւր Օշին վախճանեալ. քանզի յամին 1285 տէր « աստուածապահ բերդիս Լամբրունի » ասի ’ ի ժամանակակից յիշատակագրէ ` անդրանիկն թագաւորին Լեւոնի Հեթում ( Բ ). ’ ի մօրէ թոռն Կոստանդեանն Հեթմոյ տեառն Լամբրունի. եւ զի յետնոյս ոչ յիշի զաւակ արու ` թերեւս իրաւամբ մայրենի ժառանգութեան իսկ ստացաւ Հեթում Բ զբերդն բազմայիշատակ, որ այնուհետեւ անհակառակ եղեւ արքունական ստացուած. որպէս համարելի էր անդստին ’ի սպանմանէն Կոստանդեայ, եւ որդւոյ նորա Հեթմոյ` իբրեւ լիճ ճորտի` տուեալ ’ի կալուած: Առ սովաւ յիշի յամի 1263 գալ քեռ արքային Հեթմոյ` Կեռա Մարի (Մարիամ) կոչեցելոյ` կոմսուհւոյ Յոպպէի` առ հարազատ իւր, ’ի մխիթարութիւն, եւ հասանել նմա վախճան մահու անդ ’ի Լամբրուն բերդի, առ որով եւ թաղեցաւն` ’ի Սկեւռայն: – Ի սկիզբն թագաւորութեանն Հեթում Բ ’ի գահընկէցն առնել զԿոստանդին Բ կաթողիկոս, այսր ’ի Լամբրուն եդ զնա առ վայր մի ’ի դիպահոջ, - այլ ո՞ էր յայնժամ բերդատէրն, ոչ յիշի. թուի մի յեղբարց իւրոց, որպէս յետոյ կրսերն` Ալինախ, որ ’ի ժողովս Սսոյ եւ Ատանայ յամս 1307 եւ 1316 ստորագրի Տէր Լամբրունի [13]: – Առ սովաւ Ենրիկ թագաւոր Կիպրոսի` զամս հինգ (1306-10) արգելաւ ’ի դիպահոջ բանտի ’ի Լամբրուն, զի եղբայր նորա Ամաւրի` քեռայրն Օշնի եւ Այինախի (փեսայացեալն ’ի Զապլուն) նենգաւ կալեալ էր զաթոռ իշխանութեան նորա, եւ Հայք զխնամւոյ իւրեանց զկողմն ունէին: – Յետ Ալինախի յետին ծանօթ տէր Լամբրունի` է սպարապետն Հայոց ժամանակին` Կոստանդին, որդի Հեթմոյ Պատմչի` տեառն Կոռիկոսոյ, հօրեղբօրորդւոյ Լեւոնի թագաւորի Բ, ընդ եղբօր իւրոյ Օշնի սպանեալ յամի 1329, հրամանաւ Լեւոնի Դ: – Ըստ այսմ` յառաջնոյ անտի Օշնէ Գանձակեցւոյ` ցերկուս եւ կէս դարս ժամանակի` ինն միայն գտանին յիշատակեալ տեարք իշխողք Լամբրունի. որոյ` յետ այսորիկ անյայտ մնայ յիշատակն եւ օրհաս, այսինքն է աւերած նորին եւ ամայութիւն. այլ թուի հանդիպեալ մերձ ’ի կէս ԺԴ դարու, յորում ստէպ արշաւանք լինէին Եգիպտացւոց եւ Թուրքմանաց կամ Գարամանից յերկիրս Լեւոնեանց, մինչչեւ իսպառ խցեալ նաւահանգստին Այասոյ եւ գրաւեալ ’ ի սուլտանէն Եգիպտոսի. քանզի զդժնդակ աղէտս Լամբրունի յիշատակէ, առանց թուականի, կին մի մեծոգի, եւ որպէս թուի ազնուազգի, ծանուցանելով՝ ընդ բերդին եւ զաւարումն որ ’ ի նմայն չքնաղ աւետարանի Լամբրունեանց, այսպէս տալով գրել ’ ի վերջին էջ գտելոյ մատենին, ’ ի կռան հին յիշատակարանին ( որ յամի 1193). « Զվերջին ստացող սուրբ Աւետարանիս ` Ֆիմիս Այասցի, կին Վահրամի, ’ ի դառնութեան ժամանակի աւարումն եղաւ Լամրոն բեթի, եւ գերի բերին զսուրբ աւետարանս յԱյաս քաղաքի. նայ ես Ֆիմիս վասն սիրոյն Քրիստոսի գնեցի », եւ այլն: – Բաղդաւոր ըստ նմին համարիմ եւ ես, որ զյիշատակ Լամբրունի ծայրաքաղ առնելով, ’ ի պահու յոր գրեմս ` ունիմ ’ ի ձեռին զնոյն զայն չքնաղ մատեան, զաչաց եւ զսրտի զբօսանս աննմանոյն Ներսիսի եւ հարազատին իւրոյ սեբաստոսին Հեթմոյ. եւ համբուրելով զնոյն ` կնքեմ զդէպս անցից դղեկին, ընծայելով ’ ի տես յարգողաց ` եւ զպատճեն մի նմանահան երփնազարդ խորանաց այնր սոփերի:

 

 

[1]             Լանկլուա գրէ Manaz, Ֆաւռ եւ Մանտռոյ՝ Manas.

[2]             … Des sarcophages creusés dans le roc, avec couvercles prismatiques à oreillettes, indiquent que Manaz est d'origine romaine ou byzantine. — Langlois, p. 358.

[3]             Հեղինակք կամ աղբերք ազգաբանութեանն Հեթմեանց՝ առ մեզ են, երկար Յիշատակարան մեկնութեան Սաղմոսաց Ս. Լամբրունեցւոյն՝ ’ ի Սամուէլէ վարդապետէ, եւ այլ նման յիշատակարան Ճաշոց գրոց՝ գրեալ յաւուրս Լեւոնի Բ, Ժամանակագրութիւն Մաղաքիայ Դպրի այլ եւ այլ յիշատակութիւնք պատմչաց կամ գրչագրաց, եւ հակիրճ մահագրութիւնք յարքունական Յայսմաւուրս Օշնի թագաւորի, զոր եւ ունիմք ’ ի ձեռին։ Բայց ճոխագոյն գտանի ազգաբանութիւն եւ ազգակցութիւն Ռուբինեանց եւ Հեթմեանց աւանդեալ ’ ի փռանկ լեզու՝ յանծանօթ հեղինակէ, յելս ԺԳ դարու կամ սկիզբն ԺԴին, ’ ի կարեւոր յայնմ մատենկան՝ որ կոչի Lignages d'Outremer. յորում մի ըստ միոջէ կարգէ նա զտոհմս եւ զսերունդս Փռանկաց եղելոց յայս կոյս ծովու ( յարեւելս ), եւ տիրացելոց այլ եւ այլ կողմանց, քաղաքաց եւ բերդից յԱսորիս եւ ’ ի Պաղեստին. եւ զատ յայլ եւ այլ գլխոց՝ յորս խառն յիշէ եւ զմերազնեայցս ընդ նոսին ազգախառնութիւն, գլուխ մի եւս ( Դ ) առանձինն կարգէ զՀայոցս, սկսեալ ’ ի քաջայաղթն Թորոսէ Բ, մինչեւ ցմանուկն Լեւոն Գ։ Ի սկզբանն սխալէ, փոխանակ Ստեփանէի զՄլեհ ասելով հայր Ռուբինի Բ եւ Լեւոնի թագաւորի, այլ հետեւորդն ուղիղ է։ Մատեանս այս Ազգաբանութեանց թարգմանեալ է՝ ոչ հեռի ժամանակաւ ’ ի հեղինակէն՝ եւ ’ ի հայ լեզուս, որպէս եւ ցուցաք ուրեք հատուածով միով բանի ( յէջ 48), այլ զայսր հայկական տոհմիս շարագրութեան մասն ոչ ունելով արդ ’ ի ձեռին, զփռանկ բնագիրն ընծայեմք, որ է այսպէս.

CI DIT DES ROIS D'ERMENIE

Thoros de la Montaigne fu sire d'Ermenie, et moru sans heir, et escheut Ermenie au Melih son frère: lequel Melih ot deus fis, Rupin et Sanon(1). Rupin esposa Isabeau, la fille Hanffroy dou Thoron, et orent deus filles, Aalis et Phelippe. Aalis esposa le prince Beimont et orent un fis qui ot nom Rupin, que l'on appelait le Prince Rupin, et esposa Helvis, la fille dou roy Emeri de Chipre, si com est dit, et orent deus filles, Eschive et Marie. Eschive moru; Marie esposa Phelippe de Monfort, sire de Sur. Phelippe, l'autre fille Rupin de la Montaigne, esposa Pacre(2), et orent un fils Constans, qui moru.

Puis la mort de Rupin de la Montaigne, Livon son frère se saisit de la terre et se fit coroner à roy, et fu le premier roy d'Ermenie et esposa Sebille, la fille dou roi Eimeri de Chipre et de la royne Isabeau, et orent une fille qui ot nom Isabeau. — Après la mort du roy Livon, la dite Isabeau espousa Phelippe, le fis dou prince Borgne, lequel valut mout poi, et le tuerent li baron d'Armenie; puis esposa la royne Ysabeau d'Ermenie Heïton, le fis Constans, qui estoit conestable et bail d'Ermenie, et orent deus fis et cinq filles: Livon, Thoros, Sebille, Femie, Ritta, Isabeau, Marie. Sebille esposa le prince Beimont d'Antioche, Femie esposa Julien le sire de Saïette, Ritta esposa le sire de la Roche, Marie esposa Gui de Ibelin, Ysabeau moru, Thoros fu occis de Sarrasins.

Livon fu roy après la mort de son pere, et esposa Guiran, la fille au seignour dou Lambron, et orent sept fis et trois filles(3): Heïton, Thoros, Semblat, Constans, Horses(4), Rupin que il nomerent Alinah, Oïsim, Ysabeau, Ritta et Jefanon(5).

Puis la mort du roy Livon, Heïton son fis ot la seignorie et ne se vost coroner, ains vesti abit de Menours, et dona la seignorie a Thoros son frere; puis li toli et la dona a Semblant, son autre frere et fu coroné du royaume d'Ermenie.

Thoros esposa Marguerite, la fille dou roi Hugue de Chipre, et ot un fis, Livon; Isabeau esposa Amauri le fils dou roy Hugue de Chipre, si com vous avez oy(6); Ritta esposa le fis de l'empereur de Constantinople; Jefanon morut.

Le dessusdit Semblat fit tuer Thoros son frere, puis Heïton le fit prendre, et dona la seignorie a Constans, son frere; puis fit il prendre Constans, et manda Semblat et Constans en Constantinople; là morut Constans, et il dona la seignorie a Livon son neveu, qui fu fis Thoros et de Marguerite, la fille dou roy Hugue de Chypre, come a esté dessus dit.

(1) Ընթերցիր Livon.

(2) Ընթեռնլի Lascre, այն է Թէոդոր Լասկարիո կայսր Նիկիոյ։

(3) Ոչ տասն միայն այլ եւ հնգետասան զաւակք եղեն Լեւոնի, յորս երիցս խեղեփք, այսինքն երկուորեակ, որպէս է տեսանել ’ ի շարս ազգացուցակ պատկերիդ։

(4) Ընթեռնլի Nerses.

(5) Ընթեռնլի Thefaon. Թեֆանոյ կամ Թեֆանաւ ըստ գրչութեան ժամանակակցաց ազգայնոց։

(6) Ի սոցանէ սերեցան Լիւզինեան թագաւորքն Հայոց։

[4]             Օշէր Էլուա որ ’ ի կէս ապրիլի 1834 ամի յայց ել տեղւոյս Nebrod կոչելով, այսպէս համառօտէ. «Le village est situé sur le plateau élevé entouré de montagnes qui conservent la neige une partie de l'année: au milieu du village est un monticule que l'on dirait fait de main d'homme: à la sommité, on voit de vieilles tours déjà paraissant être du moyen âge. Ce point devait être important; car il parait qu' autrefois c' était la seule route pour se rendre à Constantinople». — Aucher Eloy, II ^e partie, p. 78.

[5]             Ի ստորեւ յիշեալ Աւետարանն, գրեալ վասն եկեղեցւոյ Ս. Փրկչին Սկեւռայ վանաց, եւ ազնուաբար ընծայեալ վանացս Ս. Ղազարու՝ ’ ի Նիկողայոսէ Հովուեանց կոստանդնուպօլսեցւոյ։

[6]             Յիշատակագիր համառօտ Պատմութեանն Ռուբինեանց։

[7]             Այս ըստ պատմութեան Կիրակոսի, ԼԵ։

[8]             Եւ զայս ծանուցանէ մեզ Պատմիչն Ռուբինեանց։

[9]             Հեթում – Հեղի, Լամբրունացիս այս.

               Հեթում Ա թագաւոր – Մակար †1270.

               Հեթում Բ – Յովհաննէս, Փրանկիսկեան †1308.

               Հեթում Տէր Կոռիկոսի – Անտոն, Պրեմոնստրատեան։

[10]           Կիր. գլ. ԼԶ։ – Ժամանակագիրն յաջորդ Սամ. Անեցւոյ համառօտիւ ասէ զիրացս. « Ապստամբեաց Լամբրոնեցի Կոստանդին ’ ի թագաւորէն Հեթմոյ, եւ ել առ Խիաթատին սուլտանն, եւ առեալ զօր՝ գայ ’ ի Կիլիկէ, եւ յաղթեալ լինի » ։

[11]           Cartulaire, 140.

[12]           Աւանդեն Վինգենտ. Բելլովակ. եւ Ս. Անտոնին եպիսկոպոս Փլորենտիայ, առ Կոստանդինս այս տէր Լամբրունի ասացեալ մտերմի նորա Սուլտանին, եթէ կամէր անձամբ երթալ առ Քահանայապետն Հռովմայ եւ յանձնել նմա զամենայն երկիր իշխանութեան իւրոյ, բերդ մի միայն պահելով ինքեան. այլ զանգիտէր, զի մի՛ վտանգ ինչ հասանիցէ բարեկամին իւրոյ. իսկ տէրն Լամբրունի խորհուրդ տայր նմա, մի՛ անձամբ երթալ, այլ առաքել դեսպան առ Քահանայապետն. սակայն չել ’ ի գլուխ այնպիսի գործ։ - Vincent, Bellovac. Specul. XXX, 145.

[13]           Այսպէս գրի եւ ’ ի Դիւանս Վենետկոյ, ’ ի շարի անուանց թագաւորաց եւ իշխանաց Հայոց՝ այնր ժամանակի. – Patti, III, 79, 81.