Սիսուան

 

26. Ի սուրբն եւ ի սիրելի Ներսէս Լամբրունացի

Այլ ’ ի դեղոյ անտի բազմերանգ նկարուց եւ տառից նիւթական ստացուածին ’ ի գերանիւթն յափշտակեալ մտօք ` ’ ի հանճար եւ ’ ի հոգի ստացողին, սքանչացեալ հիանամ ընդ աստուածուստ շնորհեալ անկողոպուտն գանձ եկեղեցւոյս մերոյ եւ դպրութեան եւ համօրէն յիշատակաց, ընդ ՆԵՐՍԷՍ, որ յատուկ ունի ինքեան զկոչումն ԼԱՄԲՐՈՒՆԱՑԻ, որպէս անուանատու նմին հաւեղբայրն ` զԿԼԱՅԵՑԻՆ. զոյգ մի վեհագոյն համօրէն բնակողաց յերկոսին յայն անմատոյց ամրոցս. որոց ` եթէ եւ սպառսպուռ քանդումն եւ յատակումն հասանիցէ, յիշատակաւ զուգիցս ` անմոռաց մնասցեն ’ ի դիւանս դարուց: Յետ Գրիգորեանց եւ Սահակեանց ` Կլայեցին զկաթողիկոսականն գահ հաւասարէ նոցին. իսկ Լամբրունացին ` յեպիսկոպոսականին բնաւից գեր ’ ի վերոյ գտանի, գէթ ’ ի հարստութեան Կիլիկեցւոց, որպէս եւ յետ այնր ` չերեւի ոք հաւասար նմին կամ մերձաւոր. գուցէ եւ ’ ի համօրէն Հայաստանեայս ոչ ոք զուգիցի նմա ` պարառութեամբ պէսպէս շնորհափայլութեանցն եւ արդեանց [1]. յայնքան կարճատեւ սահմանի քառասուն եւ վեց ամաց կենացն. ըստ ազնուական զարմին եւ վսեմական բարուքն, հարուստ եւ կանուխ հանճարովն, եռանդնաշարժ հոգւոյն եւ սրտին իմաստութեամբ եւ տեսութեամբք, աստուածաբանական եւ ներանձնական գիտութեամբք, հմտութեամբ պէսպէս լեզուաց եւ հրահանգաց, ներկուռ հռետորականաւն կամ ճարտասանութեամբ, փափուկ իմացուածովք որ յերգսն եւ ’ ի շարականս, եւ գերագոյն յիսուսաբուղխ ըղձանօքն եւ մաղթանօք ` յեռլովք ’ ի Մեկնութիւնս Սաղմոսաց եւ Պատարագի, քան զորս չիք թերեւս ազնուագոյն եւ աստուածայնագոյն ասացուած ` ’ ի լեզուս մեր: – Վասն այսոցիկ ամենեցուն, եւ այլոցն եւս բազմազան բարեմասնութեանց ` յոյժ ճահապէս կշռեալ գտանի նմա ’ ի կենդանութեանն իսկ, որպէս Յովհաննու Անտիոքացւոյ ` Ոսկիբերան մակդիր, եւ Կլայեցւոյն ` Շնորհալի, եւ Լամբրունացւոյս այսմիկ ` կոչումն ՍԻՐԵԼԻ. զոր ոչ գիտեմ ո՛ր աստուածազդեցիկ անձն կենակից նմին ` նախ արտասանեաց եւ պատշաճեցոյց. այլ ո ոք եւ իցէ, մի՛ անմասն ելցէ ’ ի վարձուէ ` յԱստուծոյ եւ յազգէս. ընդ նմին եւ կրկնակի գովանին Սամուէլ Սկեւռացի վարդապետ եւ աշակերտ Լամբրունացւոյն. զորոյ ` յամի 1190 ընդօրինակելով զՍաղմոսամեկնիչն ` յիսկագիր օրինակէ հեղինակին, հոգեղէն իմն սրատեսութեամբ ծանուցեալ զնա լինել եւ լինելի այր գերազանց, յաւել ’ ի կռան գրոցն համառօտել եւ զվարսն ` առ կենդանեաւն. որպէս « զի մի՛ մնասցէ յառաջել ժամանակին ` տարակոյս սորին քննողի, ովն եւ ուստն եւ զիարդն ». որպէս անգիտանամք, ասէ, զՄով. Խորենացւոյ, զԴաւթի եւ զՆարեկացւոյն. « յաղագս այսր ` զսորայս մինչեւ ցայս ` որ է կենաց իւրոց ժամանակ երեսուն եւ ութ ամ, ցուցաք համառօտ, եւ մաղթեմք Քրիստոսի՝ տալ զսոյն մեզ եւ երկարութեամբ ամաց ’ ի գլուխ ` բարի հովուութեամբ եւ հանճարեղ այցելութեամբ, խնամիչ սուրբ ուխտիս ( Սկեւռայ ) եւ առաջնորդ ժողովոյս: Եւ … եթէ այլ ինչ ’ ի շնորհացն Աստուծոյ պտղաբերէ ծառս մեր տնկեալ ’ ի գնացս ջուրց սուրբ գրոց, մանկագունից աշակերտաց սորին ` տացէ Աստուած զօրութիւն ` գրչաւ ’ ի տառ գրոց ժողովել, եւ զընթացս յառաջատութեան վարուց սորին ` զկնի եկելոցդ պատմել » ։ – Ըղձալի յոյժ էր եւ մեզ լրումն բաղձանաց կենսագրողին. այլ յաչս կենսատուին ` ’ ի սակաւու անդ լցեալ էր չափ ` եւ մեծ չափ կենաց Ներսիսի. զի յետ ութից եւեթ ամաց այնր թուականի ` լրացաւ ’ ի միջօրեայն հասակի. յորում այնչափ եւ այնպիսիս գործեաց եւ եթող յիշատակս պանծալիս, որչափ սակաւուց ոմանց յաջողեցաւ յ ’ երկարագոյն եւս կեանս իւրեանց։ — Ոչ լոկ Սամուէլ, այլ եւ շատ ոք ծանեան զգերաստիճան շնորհս նորին ` անդստին ’ ի տղայութենէ տիոցն, եւ «’ ի մտի եդեալ բազմաց, Զի՞նչ կամի լինել մանուկս այս, ասէին », ըստ այլոց խորատես կենակցի նորին, Գրիգորի Սկեւռացւոյ. որ լոկ եօթն ամաւ զկնի մահուան Սրբոյն գրելով նմին ներբողեան, վկայէր, եթէ «’ ի մտերմաց եւ ’ ի ջերմագունից նախ քան զմեզ ` առ այս ձեռնարկեալ էր ». եւ չիք ոք ’ ի մերայոցս վեհից ` որոյ այսպէս ’ ի կեանսն եւ ’ ի մահուն ` յինքն ձգեալ իցէ ` ոչ միայն զաչս եւ զսիրտ, այլ եւ զգրիչ: Եւ այնքան ծաւալեալ էր համբաւն եւ հռչակ, մինչ զի ոչ սպուժէր ինքն իսկ ’ ի ջատագովութեանն առ Լեւոն արքայ ` ստիպել ’ ի խոստովանութիւն, եթէ « Բարեհռչակիմ ’ ի Լատինացւոց եկեղեցիսն եւ ’ ի Հելլենացւոց եւ Ասորւոց, եւ կամ ’ի Հայաստանս » [2]:

Քաջ իրաւունք էին սքանչացողացն եւ սիրարկուաց. զի ո՞ ոք իբրեւ զսա վեշտասանամենի արժանաւորապէս քահանայ կատարեցաւ, եւ ’ ի նոյն տիս վեշտասան ամաց սկսաւ գրել զառաջինն մեկնութիւնս Գրոց սրբոց, որք մեծագոյն մասն երկասիրութեանց նորին են. – ո՞ քսանեւերեքամենի կարգեալ հայր եւ տեսուչ, այսինքն է արքեպիսկոպոս մեծի նահանգին Տարսոնի, ’ ի յիշատակագրաց այնր ամի (1175) Տիեզերական վարդապետ դրոշմի. եւ ’ ի միւսումն (1176) զանզուգական հովուականն ’ ի լոյս հանէ, զ Պատարագամեկնիչն ասեմ, որ ոչ միայն իւրայոց գրաւոր երկոց գլուխ եւ նախադաս, այլ թերեւս առ հասարակ հայերէն դպրութեանս, յայնմ սեռի գրուածոց. յորմէ ոչ հեռի գտանի ըստ այլ տեսութեան ` առատաբան եւ ներանձնական Սաղմոսամեկնիչն, գրեալ ` ’ ի 26-8 ամս տիոցն (1178-1180). գործ կատարելագոյն հասակի եւ մեծի փորձոյ եւ հոգեկրութեան. զոր ոչ այլազգ կարէր ըմբռնել ծերունի վանական նորին Սամուէլ, բայց եթէ վստահութեամբ նորին ` յետ Աստուծոյ ` « յանհաս գիտութիւնն եւ յիմաստութիւնն իւր »: – Ո՞ հանգոյն նմին (’ ի նոյն ամս ), գիտաց հիւսել եւ արտասանել զհրաշալի ճառսն ’ ի Համբարձումն Տեառն եւ ’ ի Գալուստ Հոգւոյն Սրբոյ, եւ ’ ի համագումար ժողովի Հարց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ’ ի Հռոմկլայն (1179), զ Ատենաբանութիւնh հռչակապանծ. միւս եւս հրաշակերտ գրաւոր գործոց, եւ անսուտ փաստ ` ոչ միայն քաջարուեստ հռետորութեանն, այլ եւ անարուեստ ` մանաւանդ թէ գերարուեստ շնորհացն աստուածայնոց, որովք առլցեալ ` մանկագոյն ինքն ելով ’ ի Հարս այնր ժողովոյ ` ծերունեացն եւ հնագունից լեզու կայր եւ առաջնորդ, որպէս եւ յետոյ յայլ բազում դէպս: – Որքան քննեն միտք ` այնքան եւ ափշին ընդ յոլովութիւն վաստակոց նորին. յորոց կան մնան կենդանի վկայք յիսնաթիւ գրաւորքն ընդ մեծ եւ ընդ փոքր, է որ հեղինակութեամբ եւ է որ թարգմանութեամբ ` ’ ի յունէ եւ ’ ի լատինէ եւ յասորւոյ. թող զընդօրինակութիւնս պէսպէս մատենից սրբոց, կամ զծանօթութիւնս եւ զլուծմունս ’ ի լուսանցս գրոց, յորոց եհաս եւ մեզ տեսանել զոմանս, եւ մի յայնցանէ է ` այս պատճեն իսկատիպ մատանց նորին գրչութեան [3]:

 

 

Ի խոնարհել արեգական կենաց Շնորհալւոյն ` առաջին գրչի ԺԲ դարու, յերկրորդումն կիսի ` արփիանայր մերս Լամբրունացի. ’ ի քերդողութեան անհաւասար նմին, ’ ի հռետորութեան ` գերազանց, որպէս եւ աստուածաբանական տեսութեամբք, լեզուական հմտութեամբ եւ այլովք եւս մասամբք, որովք միահամուռ ` գլէ կարծեմ զամենայն ծանօթ Հայ որերով. ընդ գրաւորին նկատելով զնա եւ ’ ի գործնականն, իբրեւ ամենահաս ամենուրեք, յապատս եւ յանապատս, ’ ի մենաստանս եւ ’ ի մայրաքաղաքս. ’ ի վաներոյ եւ ’ ի վարժերոյ, յեկեղեցեաց եւ յարքունեաց ` միապէս եւ միակ ընտրեալ եւ կոչեցեալ ’ ի պէսպէս տեսչութիւնս, ’ ի թագաւորէն եւ ’ ի կաթողիկոսաց Գրիգորեանց, մերթ առ ինքնակալն Ալամանաց, առ ոստանիկսն, եւ առ եպիսկոպոսունս Արեւմտեայցն եկելոց յազատութիւն Երուսաղէմի. մերթ ’ ի դուռն արեւելեան կայսեր ’ ի Բիւզանդիոն, եւ մերթ յԱնտիոք առ Բրինձն Փռանկաց. զիւրաքանչիւրոց ազգացս գիտելով զբարբառ. եւ երբեմն ’ ի Հռոմկլայն առաքեալ (1189), երբեմն յԵրուսաղէմ ուղեւորեալ (1179) թերեւս զատ յուխտից՝ յայլ եւս գործ կարեւոր. թող զպարապմունսն ’ ի վանորայսն Հայոց, Յունաց, Ասորւոց եւ Փռանկաց, որք յիշխանութեան Լեւոնի, որք ’ ի Սեաւ լերին, եւ որք ’ ի սահմանս Անտիոքայ եւ Հայոց ծովածոցի. յորոց ` « որպէս գործասէր մեղու, ( ասէ ոմն յիշատակագիր ). ’ ի բազում ծաղկանց զբիւրապատիկ եւ զանազան ժողովեաց զբարեաց նախանձ, յամենայն նախնեաց սրբոցն գերազարդից … իբրու երկրորդ ռաբբի ’ ի յետին ժամանակս յազգիս մերոյ »: – Ո՞ւր թողցի եւ վերատեսչութիւն ուխտիցն Սկեւռայ, Անապատին եւ վանիցն, զոր նախնեաց իւրոց հիմնեալ, եւ հօրն եւ եղբօրն ընդարձակեալ եւ վայելչացուցեալ ` ’ ի նա յանձնեալ էր. ո՞ւր մանաւանդ այցելութիւն մեծի նմա հաւատացեալ աթոռոյ հայրենեացն Պօղոսի, զորոյ ` ամենայն տեսող վկայէր ժառանգեալ եւ զնախանձ հոգեւոր. յոր ` եւ ’ ի բարձանց անտի Սկեւռայ, որպէս ’ ի սենեկէ Սինեայ սրբոյ, « օր ըստ օրէ իջեալ ’ ի ժողով քաղաքին Տարսոնի, մխիթարէր զնոսին վարդապետական բանիւ, եւ հանգուցանէր յինքն զամենայն տեսողս եւ զլսողս, ոչ միայն զոր ’ ի Հայոց ժողովս, այլ եւ Ֆռանգաց ազգ եւ Յունաց. իւրաքանչիւր ազգացն կարգաց եւ կրօնից տեղեակ գոլով, եւ յընտրութիւն ` հաւանեցուցանող կամ հաւանեալ » [4]: Քանզի որպէս եւ ինքնին վկայէր եւ գրէր ընտրեալն այն եւ ընտրող, բաղձայր անխտիր զամենայն ազգ եւ լեզու ’ ի մի ձուլել ` սիրով եւ հաւատով ’ ի Քրիստոս, եւ ասէր. « Է ինձ Հայն որպէս զԼատինացին, եւ Լատինացին որպէս զՀելլենացին, եւ Հելլենացին որպէս զԵգիպտացին, եւ զԵգիպտացին որպէս զԱսորին » [5]: Զայսպիսեաց զիւրոց առանձինն իմացուածոց ` ունիմք ’ ի ձեռին զիսկագիրն բանից, դրոշմեալ ’ ի կակուղ թղթի, յամի 1195, ’ ի յիշատակարանի անդ մեկնութեան աւետարանաց Եփրեմի. յոր դրոշմեալ է եւ զիւր կնիք վաւերականի. զոր մարթ է ասել յանկագոյն դրոշմ սրտին հեզութեան. Գառնն Աստուծոյ. որպէս ցուցցէ պատճէնս այս.

 

 

Արդ յայսքան բազմապատիկ եւ ’ ի բեղնաւոր արգասիս մտաց, ձեռին եւ լեզուին, ըստ իւր իսկ ասից, յառեալ նկատողական աչօք, ոչ կարեմ չհաւանել թէ իցէ ’ ի նա հեղեալ առանձինն իմն ներգործական շնորհաց Հոգւոյն Սրբոյ. որում դարձեալ յինքենէ առնում փաստ ` զասելն վասն նախընծայ եւ նախընտիր երկասիրութեանն, Պատարագամեկնչին, թէ ` թէպէտ եւ իւրոյ ձեռին եւ մտաց սպասաւորութեամբ, այլ « ասացաւ ’ ի Հոգւոյն Սրբոյ … ’ ի ժամանակ կենաց մերոց մինչ էի քսանեւչորս ամաց, եւ կայի ’ ի լռութեան եւ ’ ի միայնութեան ` ’ ի մէջ լերանցն Տաւրոսի »: Արդարեւ դադա՜ր հաճոյական ցօղման շնորհաց Հոգւոյն Աստուծոյ. աղօթանուէր լռութիւնք եւ միայնութիւնք. յորս ` հանգոյն Յովհաննիսեանց յիսուսամերձից ` տաճարանայր եւ եղանիւր առաքինի, բոլոր շարժմամբ հոգւոյ եւ մարմնոյ. գոգջիր հանգոյն նոցին եւ ’ ի մայրենի արգանդէ նուիրեալ: Քանզի մինչչեւ եղեալ ` յաստուածուստ ուխտիւք խնդրեալ էր ’ ի ծնողացն ` ’ ի բարեպաշտն Օշնէ եւ ’ ի շնորհագեղն Շահանդխտոյ, եւ ուխտիւք նուիրեալ Աստուծոյ, յորմէ եթէ առ վայր մի կիսովի գողանալ զնա մտաբերեցին ծնողքն ` հրաշացեալք ’ ի մովսիսանման երեսացն կայտառութիւն, եւ ’ ի փառս եւ ’ ի բարձս աշխարհի փայլեցուցանել, յանկարծահաս հիւանդութիւն եւ մոյն մահու մանկական դիմացն սթափեցոյց զնոսա. եւ փոյթ ընդ փոյթ ընթանայր մայրն մահալլուկ ` առաւել քան զմանկիկն ` յոտս Տիրուհւոյն, ’ ի վանս Սկեւռայ, եւ կրկին անդրժելի ուխտիւք թափէր զոգին խուճապեալ ` ’ ի մօտալուտ ելիցն, եւ յանգիւտ կորստենէ հանդերձելոց արժանեացն եւ համբաւոյ [6]. եւ այնուհետեւ ընդ Աստուած եւ ընդ գիրկ գորովոյ իւրոյ բաժանեալ զնա ` կրթէր եւ մարզէր ’ ի ձեռն սրբակրօնից անձանց, նախ յաստուածայինսն եւ ապա ’ ի մարդկային մտաց հրահանգս. զԱստուծոյն Աստուծոյ տալով լիուլի, եւ զմայրենին անթերի պահելով ինքեան. իբրու զի, թողոյր նմա դեգերել յաղօթանոցս եւ ’ ի սրբարանս, յանապատս եւ ’ ի վանորայս, այլ ոչ ներէր մեկնիլ ’ ի հեռաւոր օտարութիւն. յոր ` թէպէտ բազում անգամ փորձեաց գաղտագողի խուսափել մանուկն ` առաւել աստուածասէր քան ծնողասէր, եւ ընդ զանխուլ ափափայս լերանց ` կոշկոճեալ գարշապարօք եւ քճքճեալ զգեստուք ` երթալ մինչեւ ’ ի գաւառ Սրբոյն Գրիգորի, ’ ի տեղիս ճգնութեան նորին, ’ ի հռչակաւոր եւ յոգնաթիւ վանորայս Դարանաղեաց, այլ աչալրջութիւն մօրն դէտս եւ հետահանս կացուցեալ ` կորզէր եւ դարձուցանէր զնա ’ ի սեփական սահմանս սիրոյն եւ հայրենեաց. եւ այս ոչ միայն ’ ի տղայութեանն ժամանակի, այլ եւ ’ ի քահանայութեան եւ յեպիսկոպոսութեան, բազում անգամ վարէր զնա սէրն վերասլաց ` յանապատս եւ ’ ի զերծ տեղիս, իսկ գութ ընտանեացն ստիպէր ’ ի տուն եւ յեկեղեցին Տարսոնի: Նաեւ ’ ի վերջին իսկ ամս կենացն ` մինչ առաջնորդք ոմանք արեւելեայ Հայոց երկմտէին եւ յաչաղէին զնա, եւ յօժարէր նա տարադէմ երթալ առ նոսա, խօսել, վիճել եւ հաւանեցուցանել, խիթայր տակաւին թէ ընտանիքն գորովեալք խափան լիցին ուղւոյն:

Այսպէս ճշմարտիւ Սիրելի էր Ներսէս եւ Աստուծոյ եւ մարդկան մտացեաց. եւ որքան յաւելոյր ’ ի սէր իմանալեացն, այնքան եւ սիրելագոյն եւ զարմանալի գտանէր յաչս տեսողացն. զոր թէ եւ խափանել իմն ինքն փափագէր, այլ կարողանայր ոչ, զի որպէս յանհնարիցն է խափուցանել զլոյս արեգական միջօրէի, այսպէս եւ զառ յաստուածուստ արտափայլեալն սէր եւ շնորհս: – Իցէ՞ արդեօք մարթ ` եւ յաւելուածոյ իմն շնորհաց ասել զնա ընկալուչ ` ’ ի գգուիլն ’ ի գիրկս յատուկ Շնորհալւոյն, ’ ի գալ սորին երբեմն ’ ի Լամբրուն յետ հաշտեցուցանելոյ զհայր նորա Օշին ընդ հզօրին Թորոսի. կամ յընդունելն զնա ` յետ ամաց ` ’ ի Հռոմկլայ, դարձեալ ’ ի մայրենի գրկաց, եւ ընդ քահանայական շնորհին եւ զհոգւոյն իւրոյ հեղուլ ’ ի նա զօծութիւն, ժառանգեցուցանելով զոյգ եւ զանունն Ներսէս ` փոխանակ Սմբատայ ` որով կնքեալն էր յաւազանէ: Չէ հեռի յայսմ իմացուածոյ եւ խորատես գրիչն հին, որ յետ ասելոյ վասն Կլայեցւոյն, զկնի Լուսաւորչին, Ներսիսի եւ Սահակայ. « յետ յոլովից ` ’ ի վախճան ժամանակիս եւ ’ ի վերջին դարու, յանբարի եւ ’ ի նուաղեալ ժամանակս, իբր ’ ի դրունս ձմերայնոյ ` ’ ի լսնացեալ ճուռ կամ ողկոյզ ինչ ` զարմանալի փայլեաց եւ երեւեցաւ ’ ի զարմէ եւ ’ ի ցեղէ ընտրութեան մեծի Լուսաւորչին, համեմատ առաջնոյն ` երկրորդ գերամաքուրն Ներսէս, որ զհայրենին յաջորդեաց գահ եւ աթոռ հայրապետութեան ’ ի Կլայն Հռոմական, եւ զամենայն նորոգեաց ըստ նախնի հարցն բարեզարդութեան »…, յաւելու եւ ասել. « Որում, ’ ի նորին արեան մերձաւորութենէ ` մանաւանդ յաշակերտութենէ, լուսափայլն բանիւ եւ մաքուրն վարուք ` յետ նորա ծագեաց եւ փայլեաց ` նորին ձեռնասուն եղբօր ծննդոյ որդի ` սուրբ եւ երջանիկ հայրն մեր այս Ներսէս. որ ըստ եռանդնոտ բորբոքման ’ ի սրբագործ հարազատ սէրն, ըստ Զեբեդեայ Որդւոյ, զՍԻՐԵԼԻՆ ունի յստակութիւն մակակոչութեան »: – Ընդ այսոցիկ հարկ է իմաստասիրել, զի ըստ կանուխ ըղձից ծնողացն ` պարգեւեցաւ նմա յաստուածուստ ` հանճար եւ ընդունակութիւն ոչ սովորական, այլ սողոմոնական. եւ կարէր ընդ նմին, եւ որ ըստ նմանէ ` մերոյս Յովհաննու Օձնեցւոյ ` ասել զինքն մանուկ սուր եւ մտավարժ, որ յանկատար տիոց անտի ` « յօժարութեամբ իմացաւ տեսանել յաստուածայինս եւ ’ ի գերաբունս ». եւ ոչ միայն արագ արագ ըմբոշխնէր զընձեռեալսն նմա իմաստս եւ ուսմունս, այլ եւ « ուր տեղեկանայր զիմաստուն հանճարեղ ուսուցչաց ` ’ ի մերձակայս եւ հեռաւորս, վաղվաղակի անդր հասանէր, զօրէն անօսրաթեւ եւ իմաստուն թռչնոյ ` ’ ի վերայ թռչելով մարգաց հին եւ նոր կտակարանաց », եւ այլն: Բարեբաստի՜կք արդարեւ որք այնքանոյ աշակերտի արժանացան լինել վարժապետք եւ դաստիարակք. որպէս ` բազում անգամ յիշեալդ Սամուէլ, Յովհաննէս ` որ յետոյ յիշեսցի, եւ վարդապետն Ստեփանոս Յակոբեցի, յորոյ խնդրոյ արար Ներսէս զՄեկնութիւն ննջմանն Յովհաննու ( Էր ընդ եղբարսն ), եւ հարկ է մի յառաջին երկանց վաղահաս մտացն լինել, զի լոկ Ներսէս կոչէ զինքն, եւ գորովանօք բարբառի առ դաստիարակն, եւ բազում պատուով [7]. որ եւ թուի գոլ մի ’ ի նշանաւոր վարդապետաց ժամանակին եւ ’ ի վանահարց:

Հասարակեալ էր յայնժամ դարն ԺԲ. Կիլիկիա փոխեալ յերկիր Թորոսի եւ Լեւոնի. աշխարհն հանդարտեալ, սահմանք հաստատեալք. բարգաւաճէին յանդորրու եւ մտաւոր եւ հոգեւոր հրահանգք. յայնժամ ` ըստ երգողին ` « զուարթացան ( եւ ) բոյսք եկեղեցւոյ. եւ գեղեցկացան Անապատք մաքուր կուսութեամբ ». գոգջիր իւրաքանչիւր ’ ի Պարոնայց կանգնէր մէն մի ամրոց եւ մէն մենաստան. վանորայք ելեւելս առնէին զիրերօք ’ ի պայծառութեան եւ յուսմունս. յորոց միջի ընդ յառաջադէմս եւ լամբրունեանն հանդիսանայր Սկեւռա. որոյ պտուղք յայտնի են, ( յիշեալքն Սամուէլ եւ Գրիգոր, եւ յիշեալք Ներսէս քեռորդի մերոյս դրուատելոյ, եւ յետոյ Գէորգ մեկնիչն Եսայեայ, եւ այլք ). ապա կարէր եւ մերս Ներսէս գտանել ’ ի սոսին բաւական ինչ ճարակ մտացն, այլ ոչ ցյագուրդ լայնութեան եւ բարձրութեան նորին. զոր ` ընդ բովանդակ կեանսն ցանկորդէր լնուլ ` ուստ ուստեք եւ էր, յազգայնոց եւ յօտարաց. եւ առաջին սա բանայր շաւիղ ուսման լատինականին լեզուի, ’ ի տղայութենէ իսկ խնամօք մօրն վարժեալ գոլով ’ ի հելլէնն ` եւ յերկոցուն եւս լեզուաց ոչ սակաւ են նորա թարգմանութիւնք. եւ աներկբայապէս ` առաւել քան զթարգմանեալսն ընթերցեալքն. բազում հաւանութեամբ երեւի հմուտ գոլ եւ եբրայական լեզուի [8]. այլ եւ ասորւոյն [9]. եւ ահա այսոքիկ եւս միւս այլ աղբիւրք գիտութեան եւ գերազանցութեան Ներսիսի:

Այլ ’ ի վեր քան զայսոսիկ ` ներքսագոյն առիթ եւ օճառ զարգացմանն, առաքինաջան կրթանքն են, գերամաքուր վարքն, աղօթասիրութիւնն, ճնշումն մարմնոյ յամենայն դիւրութեանց, մինչ եւ ’ ի կարեւոր կերակրիկն եւ ’ ի քունն անգամ. յորս ` առանց ինչ առաւելաբանութեան ` մարթ է ասել զնա անքուն եւ անսուաղ. եւ այսու օրինակաւ ` կրկնապատկեալ եւ յերկարեալ զժամանակ կարճատեւ կենացն: Զի, ըստ վկայելոյ ականատեսից, սպասաւորն ` որ տանէր նմա օր ըստ օրէ զոգէպահիկն եւ դնէր ’ ի պատուհան խցկանն, յերկրորդում աւուր անթերի գտանէր զայն, եւ կամ փոքր ինչ մասամբ պակասեալ. քանզի յաճախ սակաւ ինչ ընդով շատանայր: Եւ որպէս չէին նորա սեղանք, այսպէս եւ ոչ մահիճք. « մինչ զի ոչ երբէք մեկնեաց զոտս իւր յանկողինս ` ’ ի տուէ կամ ’ ի գիշերի. այլ զցերեկն պարապէր աղօթից, ընթերցման սուրբ գրոց եւ վարդապետութեան եւ ամենայն բարի գործոց. եւ զգիշերն ` նստեալ գոլով յաթոռ ինչ ` անդ վճարէր զքնոյն պէտսն առ սակաւ մի. եւ վաղվաղակի զարթուցեալ ` կանխէր յաղօթս … ընթեռնոյր եւ ուսանէր միշտ. եւ գրէր անհանգիստ զցայգ եւ զցերեկ » [10]: Ի դէպ է ասել թէ այսպիսի բռնազբօս հնարիւք խաբեաց զմահ. եւ գէթ տասն ամ գողացեալ ’ ի ստուերագիր մահուանէ ` ’ ի թմբրութենէ քնոյ ասեմ, ծախեաց զնոյն ’ ի խոկմունս եւ ’ ի լուծմունս աստուածաշունչ տառից, որոց իբր երկոտասանիցն ծանօթ են մեզ նորայն Մեկնութիւնք [11]. վասն որոյ գեղեցիկս խորհրդածէ ներբողիչն Գրիգոր. « Թէ զայլովքն զամենեքումբք զանց արարից ` ’ ի վերուստ առ ’ ի նա պարգեւ շնորհի, այս միայն բաւական ’ ի հիացումն ածել զլսօղս ». եւ, « եթէ ումեք ըղձալի իցէ անհետազօտելի աստուածային խորոցն լինել հասու, զնա ընթերցցի »:

Այս իսկ էր կէտ ըղձից եւ ջանից երանելւոյն, ոչ միայն լինել հասու ` այլ եւ առնել զայլս, մանաւանդ զդաս քահանայից եւ վանականաց ` աստուածեղէն գրոց եւ կարգաց. յոր սակս եւ գրեաց վասն առաջնոցն ` զ Պատարագամեկնիչն, զ Խորհրդածութիւնս հաւատոց եւ Կարգաց եկեղեցւոյ, որք սովորաբար ’ ի նոյն գիրս յարին. եւ զկանոնս Օրհնութեանց պակասեալս ’ ի Մաշտոցի [12]: Թարգմանեաց ’ ի հռովմայեցւոց զ Գիրս կարգաց լատին եկեղեցւոյ, եւ զ Դատաստան եկեղեցւոյն Հռովմայ [13], եւ զՎիճակագրութիւն կամ Կարգ հնգեցուն պատրիարքական աթոռոց, զարարեալն ’ ի Նիլոսէ ` Դոքսապատիռ անուանելոյ ` յելս ԺԱ դարու, փոխեալ ’ ի հայ յամի 1179 ։ — Վասն երկրորդացն ` ետ հաւաքել եւ պարզել զ Վարս Հարանց. թարգմանեաց զ Տրամախօսութիւնս Ս. Գրիգորի Պապին, զ Կանոնս Ս. Բենեդիկտոսի, եւ զ Սահմանադրութիւնս վանաց նորին զյերիւրեալն ’ ի Վրնջեր ( Պեռանժէ ) վարդապետէ նորին ` կարգի: Այսքան մեծ խնամով հոգայր եւ յարդարէր զկենցաղավարութիւն վանականաց, սիրողն եւ մնչող ’ ի մանկութենէ ’ ի միայնութիւնս Կիլիկեան գահուց, առ կարկաջահոս վտակօք Կիւդնոսի եւ Ժեռակրի. սրտառուչ եւ հազուագիւտ իմն բաղդիւ արժանացեալ, յայսմ դասու ` նուիրել եւ ուխտել Աստուծոյ զիւր իսկ նուիրողն եւ զուխտող, եւ զծնողն իւր ըստ մարմնոյ ` ծնանել հոգեւորապէս, եւ մուծանել ’ ի կուսաստան ` զմայր իւր Շահանդուխտ, հանդերձ երկոքումք քերբքն հարազատօք, Տալիթայիւ եւ Շուշանաւ. հուպ իմն առ իրեար զուգելով զաղաւնիս եւ զտատրակս անապատասէրս. որոց մրմունջք ` առ կենօքն ` առաջի իւրական սրբոյ սեղանոյն, եւ հեծութիւնքն ` յետ մահուն ` հնչէին ’ ի վերայ գերեզմանին, եւ անդրագոյնս։ — Յաւել վասն համօրէն ուխտի եկեղեցւոյն եւ հոգեսիրաց անձանց ` ընդ պէսպէս մեկնութիւնս սուրբ գրոց ` եւ զ Ժամագրոցն [14], եւ զայլ ինչ եկեղեցական աղօթից, զ Լուծմունս դժուարիմաց բանից սրբոց Հարց, որպէս զԴիոնեսիոսի եւ զՆարեկացւոյն, եւ զայլ եւ այլ խնդրոց աստուածաբանականաց, յորս տարակուսին եւ հանճարեղք, զՎարս եւ զվկայաբանութիւնս սրբոց, զլրումն շարականաց [15] եւ տաղից [16]. եւ ճառս կամ քարոզս տօնականս եւ խրատականս [17] ։ — Վասն աթոռակալաց եկեղեցւոյ ` զ Ատենաբանութիւնն, զ Պատճառս Թղթոց միաբանութեան Հայոց եւ Յունաց, եւ զիւր իսկ վասն այնր խնդրոյ յայլում նուագի ` սակաւուք յառաջ քան զվախճանն ` (1197) նուիրակութիւնն ’ ի Կ. Պօլիս. ուր այնքան ճարտարութեամբ եւ ուղիղ սրտիւ եւ մտօք, միանգամայն եւ ազգային ոգւով գիտաց ասել եւ պատասխանել վարդապետաց Յունաց, տեղի տալ խնդրոց նոցին արդարապէս ջատագովութեամբ հայրենի եկեղեցւոյն, եւ միակ միջնորդ միաբանութեան ` խնդրել եւ ’ ի Յունաց պայմանս ինչ, մինչեւ ափիբերան կացոյց զնոսա, որք ոչն հանդուրժէին զիջանել եւ հեռանալ յիւրեանց ինչ աւանդից ` օտարացելոց ոչ միայն ’ ի Հայոցս, այլեւ ’ ի Հռովմայեցւոց. եւ դարձաւ ` թէ ոչ շահու, որ յիւրմէն իսկ ոչ կախէր, այլ յաղթանակաւ արդարակորով տրամաբանութեան, եւ գովութեամբ նոցին իսկ անհաւանիցն [18]. այլ եւ ոչ սակաւ տրտմութեամբ ընդ ամպարհաւաճ բարս նոցին, որպէս նշանակէ ’ ի յիշատակարանի ուրեք, գտեալ զնոսա ասելով ` ոչ միայն անծանօթս վաղընջուց թղթակցութեան երկոցուն ազգացն ` զհաւատոյ խնդրոց, այլ եւ « թանձրաբարբառք եւ հրէական կամօք ընդ նիւթ կապեալք, որք ոչ ախորժեն ծառայել Աստուծոյ ` նորոգութեամբ Հոգւոյն, այլ հնութեամբ գրոյն. եւ ստրջացեալ ’ ի հոգեւոր կամս մեր ` դարձաք յիմաստախոհ յուսոյ սոցա ` ամօթով » ։ — Ի սոյն հոգեւոր պէտս համարեսցի եւ թարգմանութիւն Թղթոց քահանայապետացն Լուսիոսի եւ Կլեմայ Գ առ կաթողիկոսն եւ առ Լեւոն. եւ առ ’ ի լուսաւորել զմիտս եւ զկարծիս տարակուսելոց ոմանց ` Թուղթք իւր առ Ոսկան ճգնաւոր, առ Յակոբ Ասորի, եւ բազում անգամ յիշեալն Թուղթ առ Լեւոն արքայ ` ընդդէմ բաջաղանաց Հաղբատեցւոց, զոր եւ մարթ է կիկերոնական իմն ջատագովութիւն անձին գրել։ — Յայսոսիկ յաւելցին եւ թարգմանութիւնք մնացորդաց սուրբ գրոց եւ մերձաւորաց ’ ի նոսին, որպէս Յայտնութիւն Յովհաննու եւ Մեկնութիւն նորին յԱնդրէէ եպիսկոպոսէ Կրետացւոց, Թուղթն Բառնաբայ առաքելոյ, զոր յայտնէ ինքնագիր յիշատակարան նորին ’ ի ստորին լուսանցս օրինակի միոյ յունական բնագրին [19]. այլ թարգմանութիւնն տակաւին չերեւեցաւ ուրեք։ — Վասն քաղաքական եւ աշխարհական դասուց ` թարգմանութիւնքն Օրինագրոց կայսերաց Յունաց Լէոնի եւ Կոստանդեայ եւ այլոց [20], Քաղաքական եւ Զինուորական օրէնք նոցին, որոց ` պատկառ կալ մարզէր զմարտիկսն Հայոց [21], Կարգ օրհնութեան թագաւորաց եւ կայսեր ’ ի լատին լեզուէ. եւ գիրք Մարդակազմութեան, ըստ վկայութեան համառօտողի ուրուք վարուց նորին, թերեւս մեկնութիւն գրոց Նիւսացւոյն. հանդերձ այլովք, յորոց ` ո՞ գիտէ, որքան տակաւին անծանօթ մնայ առ ’ ի մէնջ:

Ոչ պակաս քան զգրաւորական վաստակսն ` այլ եւ աւելի ` արժան է աներկբայապէս ընդունել ` զվկայեալն ’ ի կենսագրաց նորին, եւ զոր վասն բարեկարգութեան եկեղեցեաց, ոչ բարոյականին միայն, այլ եւ արտաքին շինութեան եւ պայծառութեան ջանս. յոր յաւել եւ զնկարագրութիւն անօրինական եւ խորհրդական պատկերաց, եւ զլրումն պակասութեան սպասուց՝ իւիք իւիք պատճառաւ խափանելոց: Եւ վասն այսոցիկ երկուց գործոց, գրաւորականին ասեմ եւ եկեղեցական յարդարմանց, ծախեաց վասն մէն միոյ ` զատ յայլոց բազմաց ` զերիր մասն 30, 000 ոսկի դահեկանաց ` զոր յառաջին ամսն տուեալ էր նմա հօր իւրոյ Օշնի, աճեցուցանել զսպասս սրբոց տաճարաց, եւ զգիրս ` գնելով կամ տալով ընդօրինակել [22]: Եւ ոչ միայն զսպասս, այլ եւ զթիւ եկեղեցեաց աճեցոյց, եթէ արժան իցէ այսպէս ընդունել զբան հեռաւոր պատմչին Կիրակոսի, եւ թերեւս եւ յայց ելեալ էր կողմանցս եթէ, « Շինեաց եկեղեցիս հրաշազան ’ ի վանքն որ կոչի Սկեւռա, հուպ ’ ի բերդն անառ Լամբրօն »: Իսկ զերրորդ մասն գումարին ` զ ’10, 000 ոսկին ’ ի սիրելագոյն եւս ծախեաց յիր ` առատապէս, յաղքատս, իբրեւ ’ ի հարազատագոյնս իւր եւ Յիսուսին իւրոյ. եւ ոչ այնչափ միայն, այլ եւ որ ինչ յետ այնր անկանէր ’ ի ձեռս իւր. եւ արար սովորութիւն յամենայն չորեքշաբաթի եւ ուրբաթի աւուրս բաժանել ’ ի դրան եկեղեցւոյն Տարսոնի ` 200 եւ 300 այլ եւ 400 աղքատաց ` հաց եւ բակլայ, որպէս ծանուցանեն ինքն յ ’ առ Լեւոն Թղթին եւ այլք:

Արժա՞ն իցէ յետ այսոցիկ վերադառնալ եւ ներամտել ’ ի խորագոյն եւս խորշս հոգւոյն, ’ ի կենդրոն կրակարանի սիրոյն, որ համօրէն իսկ ’ ի գործս եւ ’ ի բան եւ ’ ի գիր եւ ’ ի դեմս նորին արտափայլէր հրաշափառապէս: Պատկառեմ ես մխիլ ` իբրեւ առ ’ ի պէտս ինչ ծանօթութեան ` յայդ սրբազան ասպարէզ. այլ եւ անհնարին իսկ վարկանիմ՝ այնքանոյ առաքինաբար ճգնողի, եւ զմարմին եւ զամենայն աշխարհի հեթեթանս յանձին իւրում ունայնացուցողի, ոչ փոխակերպիլ օր ըստ օրէ ’ ի ճշգրտագոյն պատկեր Աստուծոյ, եւ հոգիանալ եւ հրեշտականալ: Որոյ եւ ապացոյց ( եթէ չիցեն շատ ցայսվայր ասացեալքս ), այլ եւս ոչ սակաւ վկայութիւնք կենսագրացն [23]. զորովք զանց արարաք, մեծարանք օտարազգեաց ` թերեւս առաւել քան զհամազգեացն, որք երկրորդ ոմն Պաւղոս Տարսոնացի համարէին տեսանել ’ ի քաղաքակիցն նորին ’ ի մերս Ներսէս։ Վկայութիւն խորագէտ թագաւորին Լեւոնի, որ արժանի կաթողիկոսական աթոռոյ դատէր զնա. եւ իւր ինքեան ակամայ խոստովանութիւն զվաստակոցն, զվարկէն եւ զհամբաւոյն, ’ ի ջատագովական թղթին առ թագաւորն այն, յորժամ ստիպեցաւ լուծանել գամ մի զլռութիւն, զներողութիւն եւ զաղօթս, զոր պահէրն վասն պակասամիտ յաչաղկոտացն ` Հաղբատացւոց ոմանց եւ Անեցւոց, ’ ի հեռուստ անտի հալածչաց ` բամբասանօք եւ քսութեամբ ` մինչեւ յունկն թագաւորին, եւ հարկաւորէր ’ ի խելամտութիւն սորա նշաւակել ` ոչ միայն զտգիտութիւն նոցա, այլ եւ զարբշիռ բարս [24]: Եւ առաւել քան զայսոսիկ ` նկատողութիւնք իւր եւ զմայլմունք ’ ի յաւէտ մաքրակենցաղ եւ սիրատարփ անձինս, որպէս յաւետարանիչն Յովհաննէս եւ ’ ի Նարեկացին Գրիգոր, իբրեւ նման զնմանիս սիրելով. եւ ոչ ’ ի գործսն միայն, այլ եւ յասացուածս նոցին որոճալով եւ յայտնաբանելով: Եւ եւս առաւել ` իւր իսկ հոգեբուղխ բանք եւ իղձք, որոց ` անդիմակաց եւ վակժոյժ կայլակք լոկ են ցայտեալքն մերձ ընդ մերձ ’ ի գրչէն. եւ միայն սրբոյ ուրուք եւ մեծի սրբոյ մարթ էր ասել եւ գրել համարձակ. « Առ քեզ ծարաւիմ, ( ո՜վ Յիսուս ). քեզ փափագեմ, քեզ տռփամ. ծարաւիմ ըմպել ’ ի կրկին վտակաց կողիդ, որով եւ արբեալ ` սիրով քով զմայլիմ: Տռփամ ակնարկել զդէմսդ … նուաղեցաւ հոգի իմ ’ ի քո անճառդ սիրոյ … թալկացայ ` յորժամ առ քեզ ակնարկեմ … ե՜րբ եկից երեւացոյց քեզ ». եւ որ ըստ այսմ սակի աստուածախօսութիւնք. զորոյ եւ զբազում անգամ կրկնելն հառաչանօք ` լուեալ Սկեւռացւոյն ` գրէր. « Յար աղաղակէր ընդ որս հետեւիւրն, ե՞րբ եկից երեւեցայց քեզ », եւ այլն։ — Ո՜վ հիասքանչ համարձակութեանն, մանաւանդ թէ սաստկութեան սրովբէասարաս սիրոյն. որ եւ ըստ առաքելականն բանի ` կատարեալ սէրն ` մերժէ զերկիւղ. եւ փոխանակ դատաւորի ` միայն զՓրկիչն եւ զփեսայն ցուցանէ, եւ անձկայ եւ մնայ կոչմանն ` գալ երեսանալ նմա: Եւ զի՞նչ գործիցէ ’ ի յամել փեսային, առ առաւել եւս աճեցուցանել զանձուկ եւ զխանդաղատանս հոգւոյն հարսնացելոյ։ — Հառաչէ, կողկողի եւ արտասուէ, արտասուէ ստէպ, արտասուս հեղու հանապազ: Մարգարի՜տք լուսածինք ` որոց ոչ գոյ գին. պարգե՜ւ գերագոյն շնորհեալ աստուածասիրաց վեհագունից, զոր աշխարհս ոչ իմանայ. այլ հոգետեսից ` այնքան մեծ եւ ազդու ծանուցաւ այս շնորհ ( արտասուաց ), զի համբուն իսկ համանունաբար մտաբացութիւն կոչեցին զայն։ — Հուր է հոգիս ’ ի բնէ, որպէս եւ մարմինս յիւր բնէն ` ցուրտ եւ սառն իմն. ’ ի վառիլ եւ բորբոքիլ սիրոյ հոգւոյն ` հարկ է թէ լուծցէ զլծակիցն, հալեսցի սառնն, եւ բղխեսցեն ջերմաջերմն աղբերք ըղձականք: Այսպիսիք էին հանապազահոս վտակք աչաց Ներսիսի Սիրելւոյ. զոր ` սիրողագոյնն զնա թերեւս անձն ` սպասաւոր իւր եւ աշակերտ Խաչատուր ` հեղեղ արցունք, կոչէ, եւ անտանելի հեծ, անցամաքելի աղբիւր: « Եւ ո՞ ` որ յաղբիւրաբար արտասուացն հոսութիւն յառէր ` եւ ոչ վաղվաղակի զառ ’ ի նմանէ զանկապտելի բարեացն պտուղ կթէր. ո՞ որ զզգալի նշանակացն կերպ տեսանէր, եւ ոչ իսկոյն յիմանալեացն տեսիլ փոխարկէր. զի պատկառանք եւ շուք երեսացն ` զաստուածութեանն առաջի կալ յայտնէր. եւ հեզաբար արտասուացն իջումն ` զԿենարարին չարչարանս եւ խաչի իմաստութիւն ` հայեցողացն վարդապետէր » [25]: Եւ որքան վերագոյնս խոյանայր սէրն, այնքան յորդագոյնս իջանէին արտասուացն տարափք. մինչեւ « ասի յոմանց, թէ սովորութիւն էր կտաւ ինչ ’ ի վերայ կրծիցն կապել ` ’ ի ժամ աստուածային պատարագին … զի երկիցս եւ երիցս անգամ սարկաւագն քամէր » [26]: Ո՜վ սխրալի սպունգ սիրոյ: ­ Ինքն իսկ արտասուեղն այն եւ սիրազեղ ` երիցս ’ ի թղթի անդ որ առ Լեւոն ` վկայէ, զկալն առաջի Աստուծոյ « միշտ արտասուաց հոսմամբ ». եւ թէ, « եւ ես լուսաւորեալ ’ ի վայելչութիւնն ` հեղում զարտասուս առաջի Աստուծոյ Հօր »: Քանի՜ սրտառուչ եւ զմայլեցուցիչ անկ էր յայնժամ լինել արտաքին հայելւոյ սրտին, երեսացն ասեմ տեսլեան. եւ քանիօ՛ն « քաղցրահայեացն տիպ ` զսիրոյն ճշմարտի հպաւորութիւնն յայտ առնէր » [27]:

Այլ սէր ` որ այնքան հանգուցիչ է հոգւոյ, նոյնքան եւ կոշկոճիչ մարմնոյ առաքինւոյն. եւ որոյ այսքան սաստիկ էր եռանդն եւ բորբոք ’ ի հոգւոջ, որ էր հնար հողեղէն պահարանին ընդերկար ժուժել նմին. այսպիսի գոլով Ներսիսի Սիրելւոյ ` անմարթ էր ակն ունել ընդերկարութեան ցանկալի կենացն. եւ թէպէտ նա այսքանեօք բարելաւութեամբք, ըստ վսեմական ասացուածոյ Սկեւռացւոյն, օր ըստ օրէ « Բղխէր իբրեւ զաղբիւր, յառաջէր որպէս զգետ, ծաւալէր իբրեւ զծով ». այլ կահաւորէր ընդ հուպ ’ ի հուն եւ յեզր հասանել, եւ բովանդակ էութեամբն ` թնդալ թափել խառնել յանպարագիրն ովկիան աստուածութեան, յոր ` իբրեւ զյառաջընթաց վտակս ` այնքան ամս զայսպիսիս հոսեցուցանէր անձուկս սրտին:

Այսպիսւոյ վեհագունի կեանս վարողի ` ’ ի դէպ էր եւ կատարած ունել վեհաւէտ. որում ` վաղու իսկ իրազգած վկայի գոլ, առ ’ ի վերուստ յայտնութեամբ. ըստ ոմանց ` կանխեալ, եւ ըստ այլոց ` յետոյ հանդիպեալ համառօտ ցաւոյն ` որ սպասաւորապէս ելոյծ զկենացն կապանս: Եւ որպէս բազում իւիք, եռանդեամբ սրտի, աշխուժիւ հոգւոյն, առատութեամբ եւ զօրութեամբ բանի եւ գրոյ, եւ մեկնաբանութեամբք սրբազան մատենից, մեծոգի երկայնութեամբ եւ ներողութեամբ նախատչացն եւ յաչաղկոտաց, նմանեալ եղեւ Ներսէս ` Յովհաննու Ոսկիբերանի, նմանօրինակ իմն եւ կատարեաց ` քան թէ կրեաց զմահուն օրէնս. « Լնոյր, ասէ կենսագիրն, անբերելի խնդութեամբ. եւ զգեստաւորեալ խորհրդական զգեստիւ ` մատուցանէր զփրկագործ պատարագն. եւ հաղորդեալ ’ ի կենարար եւ ’ ի մեղսաքաւիչ խորհրդոյն ` յորմէ ոչ երբէք ’ ի բաց եկաց, յետ այսորիկ յառաջ կոչէր զեղբարսն, եւ զելիցն խօսէր զբանս. սակաւուք երկրորդէր զխրատականսն ` սիրելի որդւոցն. աւանդէր անփոխադրելի մնալ ’ ի նոյն … Եւ ( մինչդեռ ) որք մերձաւորքն էին ` իբրեւ լուան զհրաժարական բանսն, ողբս առեալ կոծէին զանձինս մորմոքելի ոգով ` զբաժանիլն ’ ի նմանէ, ինքն ’ ի վեր զակն կարկառեալ ` յորմէ ոչ երբէք խոնարհեցոյց … զուարճ դիմօք եւ արտասուալից խնդութեամբ ասէ. Ի ձեռս քո աւանդեմ զհոգի իմ։ Եւ իսկոյն փչեաց զմաքրական հոգին ’ ի ձեռս Աստուծոյ ` որում անձկացեալն էր »: … - Եւ ո՞ւր արդեօք ամբարձեալ ժամանեցուցին զնա յարակիրթ հոլաթեւք հոգւոյն։ — Համարձակիցի՞մ ընդ հոգերգողին մերոյ ` որ զՈսկիբերանն ներբողեաց ’ ի շարականի, զնորին համազոյգն վարուք ` նմին եւ համադասել ’ ի հանգստեանն, « Յանճառելին մերձեալ ’ ի լոյս ` հուպ Երրորդութեանն ». այն ` որ, ըստ մերձաւոր կենսագրին, « հանապազ զՔրիստոս ունէր նպատակ եւ նախագաղափար ». եւ զոր, ըստ միւսոյ կենակցի. « Քաջարուեստ կազմիչն ամենից ` հայելի եդ զնա ’ ի միջի »: Չիցէ՞ ճահ աստանօր ընդ միւսոյ եւս ձեռնասուն նորին գրչի եւ համանուան քեռորդւոյ, բացագոչել իրաւամբ. « Ո՜վ հոգւոյն զօրութեան, որ շնչէ ուր կամի, առանց չափոյ ` իւրոցն զիւրսն տալով » ։ — Սոյն սա համբակ քահանայ Ներսէս, արժանապէս կրող անուան եւ ոգւոյ քեռւոյն, որոյ փոխանակ այնուհետեւ աշակերտեցաւ Գրիգորի Սկեւռացւոյ, եւ սա ` որ նորին թախանձանօք գրեաց զներբողական Սրբոյն, վկայեն միաբան, զի ոչ յապաղեցին զգաստքն տօնել « զփառաւոր օր յիշատակի վերափոխման » նորա, որ էր օր 14 յուլիսի, 1198 ամի. եւ սա միայն ’ ի համակարգսն ` նշանակի ընդ թագազարմիցն կատարածս ` յարքունական Յայսմաւուրս. « Յայսմ աւուր հանգեաւ ’ ի Քրիստոս ` Տէր Ներսէս Լամբրունցին, սուրբ հայրն, արքեպիսկոպոսն ». եւ ’ ի յիշատակս վաթսնիւ չափ հանգուցելոց բարեպաշտից ` սմա միայն ընծայեալ է Սուրբն մակդիր։ — Ականատեսիցն այնոցիկ եւ ականջալուր եղելոց այնքան աննախանձ եւ երկիւղած անձանց ` միակ եւ մեծ մխիթարութիւն եւ ուրախութիւն լինէր նոյն ինքն սրբութեանն յիշատակ եւ տօն, որոյ ` եւ առ կենօքն՝ զատ յայլոց նշանակաց ` երեւեալ էր ’ ի նմանէ եւ « զօրութեանց հրաշք, … այսոցն հալածումն եւ ախտից բուժումն », ըստ վկայութեան ժամանակակից կենսագրին եւ Սկեւռացւոյն. ընդ որ եւ մեզ յաւէտ խրախանալ է արժան, եւ տալ փառս փառաւորչաց նորուն եւ փառաւորեցելոյն առ ’ ի նմանէ ամենափառ Աստուածութեանն:

Այլ հարկ է թէ ոչ այսպէս անխառն նկատիւր ուրախութիւն ներկայիցն ` յայնքանոյ հեղինակէ եւ հայրապետէ անջատելոց եւ սրբացելոց: Եւ ո՞ կարասցէ երկբայել ընդ ողորմագին սուգ մերձաւորաց նորին, ազգակցացն եւ աշակերտաց, ընդ որս թերեւս եւ ծնողին իւրոյ ` մօր Շահանդխտոյ, որոյ կենդանութիւն վկայի եւ ութ ամաւ յառաջ քան զփոխումն որդւոյն, այլ յետ այնր լռէ պատմութիւնն. բայց ցաւալի կամ զարմանալի իմն է մեզ, զի գովաբանքն իսկ յոյժ համառօտ բանիւ աւանդեն, մանաւանդ թէ լռեն զյիշատակ եւ զօրինակ թաղմանն եւ յետին հանգստեան. միայն Սկեւռացին այսչափ ինչ ունի. « Զօրինաւոր ( զայն ) գործ վճարէին, սաղմոսիւք եւ քահանայական օրհնութեամբ ’ ի հանգիստ յուղարկէին. զԵրրորդութեանն անձկանօք մաքրութեամբ տաճարացեալն ` ’ ի տաճարին Տեառն մեծափառ պատուով ’ ի դամբարանի դնէին. զՍուրբն ` ’ ի սրբարան սրբոց հանգուցանէին. եւ զյիշատակն ամ յամէ յեօթներորդում ամսեանն ( յուլիս ) ըստ հռոմէականին ` ’ ի ԺԴ օրն աւանդէին »: Ծանուցանէ քեռորդի Սրբոյն, զի տաճարն այն հանգստեան էր ’ ի Սկեւռայն. բայց թերեւս մասն ինչ ’ ի սրբասնեալ մարմնոյն ` տուաւ եւ ’ ի տաճարն Տարսոնի. զի այսպէս առնէին երեւելի եւ սիրելի արանց եւ յերկուս տեղիս բնակելոց, որպէս եւ Լեւոնի թագաւորի։ — Ո՞ յառաջնումն անդ աւուր հանգստեանն կամ յիշատակի ` զդամբանականն արտասանեաց ներբողեան, ոչ գիտեմ. այլ անշուշտ ’ ի նոյն իսկ աւուրս սգոյն ` ոգեաց Խաչատուր սպասաւոր նորին եւ աշակերտ ` զՈղբս չափաբանական բանիւ, ռամիկ բարբառով, այլ կարի խորազգած եւ սրտաշարժ, մանաւանդ սկզբնաւոր բացագանչութեամբն եւ վերջաբան տողիւն. որ եւ միակ եւ աննմանակ բանահիւսութիւն է յայնմ տեսակի ` ’ ի դպրութեան մերում. եւ զոր ոչ երկբայիմ ախորժաբար եւ մտադիւր, այլ եւ կարեկցաբար ընդ մորմոքեցուցիչ բանսն ` ընթեռնուլ ամենեցուն ` որոց ցանկալի իցէ Սիրելին Ներսէս Լամբրունացի. եւ հնա՞ր իցէ չլինել այնմ ` որ ունիցի միտս եւ սիրտ:

 

Ողբք ’ի Տէր Ներսէս Արհին Տարսոնի.

Ասացեալ Խաչատուր պաշտօնէի նորուն աշակերտի.

Ա՜մ. զահ թողում, զամօթ մոռանամ,

Զիմ լուսեղէն Տէրըն մեծարեմ.

Զիր սընընդեան պարտքըն վըճարեմ,

Ածեմ զուշովս ու դառնամ ` ’ ի միտ:

Երբ զիմ ` ճարակ Տէրըն յիշեցի `

Լոյսըս գընաց, ուժըս պակասեաց,

Խելքս ու հոգիս իմ գումարեցաւ:

Յիշեմ զիմ տէրն ’ ի Շիքիրոնին [28].

Յիշեմ զիմ տէրն ’ ի Նարեկացին,

Յիշեմ զիմ տէրն առջեւ կանթեղին.

Յիշեմ զիմ տէրն ’ ի յեկեղեցին,

Յիշեմ զիմ տէրն ’ ի տունն ’ ի զգեստին.

Յիշեմ զիմ տէրն ’ ի բազմախաչին [29],

Յիշեմ զիմ տէրն առջեւ խորանին.

Յիշեմ զիմ տէրն ’ ի պատարագին:

Առ ձեզ խօսիմ, հի՜ն կըտակարանք,

Եկէք որ լանք, զի անպիտացայ:

Ե՛կ Սողոմովն, զի անպիտացար.

Ե՛կ Դանիէլ, որ խոպանեցար.

Ե՛կ Արարածք, լա ' ց, որ փակեցար.

Ար ’ ե՛կ Դաւիթ, որ անպարտեցար:

Առնում լալով վայիս ձայնակից

ԸզՅովհաննէս Որդին Որոտման.

Ե՛կ, ժողովէ զՏեսիլն ու պահէ,

Զի այլ չըկայ տէրըն որ մեկնէ.

Բայց լաց ու վա ' յ տուր ինձ գերելոյս,

Զի քո նըման ` տէր եմ կորուսել:

Դառըն տեսար դու զՏէրն ’ ի խաչին.

Ես դառն տեսայ զիմ տէրն ’ ի տախտին [30].

Դառըն լըւար դու ըզծարաւին,

Եւ դառն լուայ ես զօրն աղմըկին:

Լացողք Թղթոց կաթողիկէից,

Եկէք ու լի՛ք վայիս ձայնակից.

Չունինք այլ տէր ` որ հակըցընէ [31].

Ու ոչ այլ գրող որ նոր նորոգէ:

Ե՛կ Առաքեալըդ Տարսոնեցի

Ու ա՛ռ ամփոփէ զբանքս որ լսեցի:

Ե՛կ Աթանաս, լալոյս ձայնակից,

Բաներըս քո են Պատարագի.

Բայց իմ հսկող տէրըն չերեւի.

Ոչ մեկնըւի ու ոչ բացայայտի.

Ոչ այլ պայծառ Քարոզն ասուի,

Ոչ այլ նըման քեզ տէր գըտանի։

Ոչ ’ ի քո բանք այլ ոք տոչորի.

Ոչ այլ հսկող թեւք քո տարածի.

Ոչ այն անքուն ակըն բոլորի.

Ոչ այլ հեղեղ արցունքն իջանի.

Անտանելի հեծն այլ չլըսուի՜:

Ձայնեմ վանիցն ` որ հովիւ չունի,

Կարօտ եղեւ արթուն հովըւի.

Ու Աստուա՜ծ, ու զայս բանս այլ գըրեցի,

Որ ով լինի ` զերթ զինք չըլինի:

Իմ տէրն արթուն էր յամեն տեղի,

Կիրթ էր ու վարժ ամեն իմաստի.

Կենօքըն սուրբ էր ու ոչ քուպիտի.

Վարուքն ամբիծ նըման Մովսէսի.

Սրտիւն ողորմ նըման Պաւղոսի.

Աղքատասէր նըման Յիսուսի:

Ներսէս ` պըսակ էր յեկեղեցի,

Զարթուցանէր զամենն ’ ի բարի.

Ներսէս ` ոչ առ ծուլիցն ’ ի տեղի.

Հեզ եւ հանդարտ արթնոցն ’ ի բարի:

Ներսէս ` արթուն էր դէմ գիշերի,

Հանէր ’ ի գլուխ ըզցայգն ’ ի կարգի.

Հետ սահմանէր ըզկարգն ’ ի տեղի,

Հետ խոկալով ` գըրէր գրուի.

Երբ առաւօտ լինէր ցորեկի `

Սկիզբն դնէր նա պատարագի։

Ներսէս ` ցասումն էր ընդդէմ ախտից,

Չար խորհրդոց չունէր նա տեղի.

Բայց զըւարթուն էր ’ ի պատարագի,

Հեշտ եւ կամակ եղբարցն ամենի։

Ներսէս ` աղբեր անցամաքելի

Ունէր ’ ի գլուխն ’ ի յիւր գովելի.

Հետ տոչորէր յաղագս ամենի,

Հետ արտասուէր ’ ի պատարագի։

Ներսէս ` վստահ էր ’ ի սէրն Յիսուսի,

Մեղաւորաց տայր զեկեղեցի.

Յիշէր ըզբանըն մեծ տէրունի,

Թէ ` Ես եկի վանց մեղաւորի.

Ներսէս ` այրեաց էր խնամածու

Որբոցըն հետ տեղի խօսելու.

Ունեւորացն օրինակ բարւոյ,

Չունեւորացն էր տուն կենալոյ:

Աւա՜ղ մըտացն ` որ դադարեցաւ.

Աւա՜ղ գըրչին ` որ խոպանացաւ.

Աւա՜ղ բանին ` որ պակասեցաւ.

Աւա՜ղ տեսիցն ` որ թառամեցաւ.

Աւա՜ղ բառին ` որ աւաղեցաւ.

Աւա՜ղ գերեացս ` որ որբ մընացաք։

Դու, Տէր, գըտար որում ցանկացար.

Դու, Տէր, հասար ում կարօտացար.

Դու, Տէր, առեր որ վաստակեցեր.

Դու, Տէր, տեսար որում ջանացար.

Դու Տէր, տուար ում անուանեցար.

Դու, Տէր, հանգեար ` զի աշխատեցար:

Ես աղաչեմ զիմ Տէրըդ բարի,

Ձեռասընունդ ծառայս քո գերի,

Որ զայս լալոյ բանըս գըրեցի.

Գիտեմ որ մերձ կաս այժմ Յիսուսի,

Ծունըր կրկնեա վասն իմ ցանկալի.

Տուր աղաչանս ինձ աղերսալի,

Դառնալ ’ ի հող. ինձ կեանք չըպիտի՜ »:

 

 

[1]             Ընտանեգոյն եւ խորագոյն ծանօթ նորա եւ ձերբասուն սպասաւոր, Խաչատուր, իշխէ երդնուլ յԱստուած, թէ յայնմ հետէ որպիսի եւ ոք գայցէ՝ ոչ կարիցէ հաւասարել Ներսիսի. եւ արդարանայ ցարդ.

« Ու Աստուա՜ծ … Որ ով լինի՝ զերթ զինք չըլինի » ։

[2]             Գրեաթէ ’ ի նոյն աւուրս խորհրդածութեանս իմոյ ’ ի Ներսէս, գրէր զնմանէ եւ ոմն ’ ի Փռանկաց գիտնոց անցից Խաչակրացն ժամանակաց, զայսպիսի բան. Ce Prélat est une des plus grandes figures, si non la plus considérable, de l'histoire religieuse des principautés latines d'Orient, par le rôle qu'il remplit et se faisant, parmi les Arméniens, le propagateur des doctrines, institutions, coutumes et idées importées en Syrie par les Francs, en même temps qu'il travaillait, de tout son pouvoir, à amener l'union des diverses Églises d'Orient. Devenu, à vingt-trois ans, archevêque de Tarse, sa charité et sa tolérance en firent le médiateur entre les diverses Églises Orientalés: Grecs, Latins, Syriens écoutèrent sa parole avec avidité, et tous lui témoignèrent, non moins que ses compatriotes, la plus vive admiration, ainsi qu'un profond respect, et, par allusion au siège qu'il occupait, l'avaient surnommé le Nouveau Saint Paul. Une Lettre adressée par lui au roi Léon II nous est parvenue; c'est un des documents les plus curieux et les plus propres à bien faire juger la situation religieuse, des Arméniens en face des Francs, en même temps que la rénovation religieuse, sociale et politique qui s'opérait, parmi eux, sous l'influence de ces derniers. — E. Rey, Les Colonies Franques en Syrie, (1883), page 85.

[3]             Յայսպիսեաց սակի են, Ս. Եփրեմի Մեկնութիւն համաբարբառ աւետարանաց, բովանդակն ձեռնագիր Լամբրունացւոյս՝ յամի 1195 ։ – Պարապմունք Կիւրղի եւ Ս. Դիոնիսիոսի Արիսպագացւոյ. Ճառք ինչ Ս. Աթանասի, եւ այլ ինչ մատեան հաւանօրէն նորին մատանց գիր։ Պահի եւ ’ ի մեծի մատենադարանին Բարիզու մատեան նորոց Կտակարանաց յունարէն, որոյ հանդէպ ’ ի միւսում իջի հայերէնն է գրեալ ’ ի սմանէ, հանդերձ այսպիսի յիշատակարանաւ. « Ներսէս նուաստ եպիսկոպոս Տարսոնի, սիրով վաստակաւոր ’ ի սուրբ մատեանս, զոր ծերացեալ գտի ըստ հելլենացւոյդ, եւ նորոգեցի ըստ հայւոյդ. շնորհի աղաւթից լինիմ ’ ի վայելողացդ արժանի » ։ Երիցագոյն ’ ի սոսա է գրչութիւն գրոցն Կիւրղի հանդերձ ծանօթաբանութեամբք ’ ի լուսանցսն, յամի 1175, օրինակաւ եւ ձեւով որ տեսանի ’ ի վերդ։

 

 

[4]             Գրիգոր Սկեւռացի, ’ ի Ներբողենին։

[5]             Թուղթ առ Լեւոն արքայ։

[6]             Երախտահատոյց լինէր Տիրամօրն եւ ինքն մանուկն՝ այն ինչ հասեալ յաստիճան եկեղեցական, ներբողելով զնա յաւուր տօնի Վերափոխմանն. « Իբր զտնկեալ ’ ի նմանէ որթ ’ ի մէջ բիւրաւոր ստեղանց յաստուածատունկ սուրբ այս տաճարի », որպէս ասէրն իսկ. եւս, « Հանգոյն Սամուելի եմ ես ընծայած Մօրս Աստուծոյ, ’ ի ծնողաց նուիրած՝ կրկնոցաւ՝ ’ ի պաշտօն տաճարիս սնեալ ». եւ նախաբարբառ շրթամբքն հրաւիրէր զժողովուրդն « լսել զխորհրդածութիւն՝ յաւուրս մեծի, իբր ’ ի սեփական եւ ընտոծին ծառայէ սուրբ եւ ամենօրհնեալ Կուսի » ։

[7]             « Գիր քո պատուականութեանդ՝ միանգամ եւ երկիցս, Հայր սուրբ, եհաս առ իս, փութացուցանող առ ’ ի խնդիր քննութեան աստուածաբան Առաքելոյն Յովհաննու աղօթից », եւ այլն … « Որ ամենայնիւ ես ճշմարտասէր եւ իմաստասէր. մինչ զի ոչ քոյովդ բաւականացեալ, այլ եւ զմեզ ձգեցեր հաւանութեամբս ’ ի յանդգնութիւն, ո՜ հայր պատուական Ստեփանոս. զորոյ ’ ի գլուխ ած շնորհն Աստուծոյ՝ զխնդրելիս, ’ ի ձեռն տառապեալս գործարանի, ’ ի փառս իւր եւ ’ ի վայելս քումդ հաւատոց եւ ճշմարիտ առ Աստուածաբանս սիրոյ … փութացեալ միայն հնազանդութեամբ որդիականս հպատակութեամբ՝ պատճառ նիւթել իմաստնոյդ՝ առ եւ սորին իմաստութիւն բարձրանալ », եւ այլն։

[8]             Ի մեկնութեան գրոց ԺԲ Մարգարէիցն, զոր թուի արարեալ յառաջին ամս գրչութեանցն, ստէպ ( իբրեւ 50 անգամ ) յիշէ զբնագիրն եբրայեցի զանազանեալ ’ ի հայ թարգմանութենէս. եւ զի ոչ երեւեցուցանէ յայլմէ մեկնչէ առեալ, այն զի եւ սակաւք են մեկնիչք այսոցիկ գրոց Փոքր մարգարէից, աներկբայ թուի ինձ ընդ բուն բնագրին բաղդատեալ զնախնեացն մերոց թարգմանութիւն։

[9]             Ծանուցանէ ինքն ’ ի յիշատակարանի թարգմանութեան Օրինագրոց, զի յամի 1193 խնդիր առնելով Գրիգորի Տղայոյ եւ ոչ գտանելով գիրս օրինաց ’ ի հայ լեզու, « պատահեալ անդ (’ ի Հռոմկլայ ) յԱսորւոց Թէոդոս անուն՝ կիրթ յիմաստութեան՝ քահանայ, յայտնեաց Տեառնն՝ զոր գոյր առ ինքն այս համառօտ Քաղաքական օրինադրութիւնս. եւ հրաման տուեալ ինձ … յեղաշրջեցի ’ի Հայս … յետ որոյ ապա եւ ’ ի Հելլենացւոց գրոց արարի թարգմանութիւնն Մովսիսական օրինացդ, եւ Լէոնի եւ Կոստանդեայ օրինացդ », եւ այլն. յետին բանքդ կրկին հաստատեն զի գտեալն առ Թէոդոսի չէր ուրեմն հելլենարէն, այլ ասորերէն, որպէս եւ ցարդ գտանի այն։ Ի դէպ է կարծել, եթէ ’ ի դեգերել իւրում ’ ի վանորայս Սեաւ լերին՝ ուր եւ Ասորւոց վանքն էին, հմտացաւ Ներսէս եւ սեմականացն լեզուաց, թէ ոչ յատուկ շնորհիւ Ս. Հոգւոյն։

[10]           Նոյն կենսագիր ասէ եւ այլուր. « Յամենայն երեկոյի մինչեւ այրէին մոմեղէնք ՝ գրէր. եւ ապա անդէն յաթոռն իւր նստեալ՝ սակաւ մի ննջէր. եւ իսկոյն յարուցեալ երթայր յեկեղեցին, ուր սահմանեաց ’ ի ներքս պաշտել զամենայն աղօթս. եւ զառաջին պաշտօնն. ’ ի ձայն պաշտել տայր » ։ Յիշէ եւ ձերբասուն իւր Խաչատուր զՏէրն Ներսէս՝ առջեւ կանթեղին ։

[11]           Այսոքիկ են ծանօթքն մեզ. Մեկնութիւնք գրոց Արարածոց, Սողոմոնի, այսինքն Առակացն, Ժողովողին, Իմաստութեանն եւ Երգոց երգոյն, ԺԲ Մարգարէից, Դանիէլի եւ Սաղմոսաց. եւ ’ ի Նորոց Կտակարանաց՝ Մեկնութիւն Մատթէի քաղուածոյ, որպէս եւ Թղթոց կաթողիկէից, Տէրունական առակաց, եւ մերձաւորին ’ ի սուրբ գիրս՝ Ննջմանն Յովհաննու, որ եւ կոչի Էր ընդ եղբարսն. առանձինն կամ ’ ի Պատարագամեկնչին գրելով եւ զՄեկնութիւն Տէրունական աղօթից եւ զՀաւատոյ հանգանակին։

[12]           Որպիսիք են, Կանոն ինչ ջուր օրհնելոյ, Պղծեալ ջրհոր օրհնելոյ, եւ Ձեռնադրութեան կարգաց լրմունք։

[13]           Ոչ գիտեմ ստուգիւ որպիսի՛ ինչ են երկոքին այսոքիկ թարգմանութիւնք, թերեւս առաջինն նշանակիցէ զկարգս Օրհնութեան կայսեր եւ թագաւորի։

[14]           Յայսմաւուրք ասեն. « Մեկնեաց եւ զՔարոզս եկեղեցւոյ եւ զԱղօթնին » ։

[15]           Կանոնն Յարութեանն, Այսօր Յարեաւ. ­ Նոր կիւրակէին, Նորոգեալ կղզիք. ­ Թոռանց Ս. Գրիգորի, Որ զլոյս ։

[16]           Տաղքն կամ երգք ծանօթք, են ա. ’ ի Սիրելին իւր Յովհ. Աւետարանիչ փափուկ իմաստիւք. ­ բ. ’ ի Հրեշտակապետս. ­ գ. ’ ի Ս. Գէորգ. ­ դ. ’ ի Թաղումն Տեառն, ազնիւ եւ խորազգած. ­ ե. մեղեդի հակիրճ ’ ի Ս. Աստուածածին ( Քերովբէից գերագոյն ) ։

[17]           Զատ ’ ի նախայիշեցելոցն՝ որ ’ ի Համբարձումն եւ ’ ի Հոգեգալուստն, ծանօթք են ’ ի Վերափոխումն Ս. Կուսին, ’ ի խորհուրդս Անառակին, եւ Տնտեսին ։

[18]           Ի լուծանել ժողովոյն, ըստ աւանդելոյ ուրուք ’ ի մերայոցս, « Եկն ոմն իմաստասէր կրօնաւոր առ Ս. Ներսէս, եւ ասէ. թէ, առանձինն առեր գովութիւն ’ ի մետրապօլտացն եւ ’ ի կղերիկոսացն եւ յիշխանացն, եւ առհասարակ յամենայն ժողովրդոցն. զի որ ’ ի մարտ մտանէ, թէ եւ ինքն գիտէ զիւր ըռըմբին թափ տալն, բայց հայեցողք առաւել եւս տեսանեն. այսպէս եւ մեք զքո յաղթութիւնդ՝ հակառակամարտին։ Նոյնպէս եւ իշխանքն գային եւ ասէին զարմացմամբ, թէ Մին մարդ՝ զայսքան մեծ ժողովս յոտին կացոյց » ։

[19]           Ի մեծի Վատիկանեան գրատան պահի ձեռագիր մատեանն, թիւ 859 յունական գրենոյն, յորում գրեալս ’ ի Ներսիսէ բան՝ հաւանօրէն եղեւ ’ ի վերոյիշեալ երթն ’ ի Կ. Պօլիս (1197) ։

 

 

[20]           « Զայս ծայրաքաղ Օրինադրութիւնքս ( գրէ Ներսէս ), տառապեալ եպիսկոպոս Տարսոնի, թարգմանեցի ’ ի ծերացեալ հելլենացի մատենէ, ’ ի թվ. ՈԽԵ (1196), ’ ի նորաշէն ամուրն Լուլուայ » ։

[21]           Քանզի գրէ ինքնին յաւարտ օրինացն. « Ներսէս տառապեալ թարգմանիչ եւ Օրինադրիչ զինուորական սահմանադրութեանն, զգուշացուցանեմ սովաւ զզօրս » ։

[22]           Ի թիւ գրոց ընդօրինակելոց վասն Ներսիսի, զատ ’ ի նախ յիշեցելոցն՝ ճանաչի եւ հաւաքումն 34 ճառից Ս. Յովհ. Ոսկիբերանի, որ պահի արդ յԷջմիածին, ( թիւ 887) ։

[23]           Թերթաչափ մի վարուց գրիչն՝ որ եւ թուի մի յականատեսից կամ ’ ի մերձաւորաց նորին, զորոյ եւ զբանս կրկնեմ ուրեք ուրեք՝ Կենսագիրն կոչելով, այսպէս կարգէ զխորագիր բանին. « Ներբողեան եւ յիշատակ Սուրբ եւ երիցս երանեալ տիեզերալոյս հօրն մերոյ սրբոյն Ներսիսի, ամենիմաստ վարդապետի եւ արհիեպիսկոպոսին Տարսոնի ». եւ գտաւ ’ ի Յայսմաւուրս ուրեք. իսկ ’ ի սովորական Յայսմաւուրս համառօտ ինչ բանք են վարուցն, ըստ այլոց սրբոց յիշատակի. այլ չափաւորապէս գլխաւորեալ վասն բարուցն, թէ. « Էր ինքն խոնարհ եւ հեզ, անպաճոյճ, ողորմած, անապատասէր, աղօթական, արտասուեղ » ։ — Գր. Տաթեւացի, որոյ տեսութիւնք ’ ի բազում ինչ իրս օտարք էին ’ ի Սրբոյս, հանգոյն Պարթեւին կոչէ եւ զսա « Մեծն Ներսէս ՝ ’ ի Մեկնութեան Սաղմոսին », յորմէ առնու վկայութիւն ինչ ’ ի պէտս իւրումն Քաղուածոյ Մեկնութեան Մատթէի » ։

[24]           Ծանր արդեօք թուիցին ոմանց այսպիսի բանք եւ երգիծանք Լամբրունացւոյն՝ ընդդէմ Տուտէորդւոյն եւ Բարսղի եպիսկոպոսի Անւոյ եւ նմանեացն. այլ յուշ նոցին եւ նախատչաց մերոյս Սրբոյ, Կենարարին Յիսուսի քաղցրութիւն. որ ամենայնի համբերեաց եւ հեզաբանեաց, այլ ոչ եւ կեղծաւորացն եւ նախանձու կերպարանօք զպարզամիտս խաբողաց, գառնազգեստիցն գայլոց, եւ ահագին վայիւք դատափետեաց. եւ զոր գեհենական սպառնալեօք արգելեալ էր՝ զասելն յիմար եւ ռակայ, նովիմբ մորոսս եւ կոյրս զնոսա կնքեաց։ Շատ իսկ ծանօթ է մեզ, եւ ծանուսցի եւ եւս, սրբութիւն եւ հեզութիւն Ներսիսի. այլ ոչ ըստ բաւականին՝ լրբութիւն հակառակողացն. յորոց զմիոյն ( Տուտէորդւոյ ) չափ՝ փոքր մի եւս յայտնաբանեալ էր յառաջագոյն՝ կաթողիկոսն Գրիգոր Տղայ, ’ ի թղթին առ Հաղբատացիս. եւ պարզագոյն եւս յետոյ Կիրակոս Պատմիչ՝ զյանդուգն ձեռներիցութիւն նորա եւ զպնդագլխութիւն, վասն որոյ փախստեամբ միայն կարաց զերծանել ’ ի պատուհասէ Սպասալարին Զաքարիայ։ Իսկ « Անեցւոյն պտուղն՝ յայտնի է », ասէր Լամբրունացին. եւ թուի զատ ’ ի ռամիկ բարուցն՝ որով թուրքաց կթղայընկեր լինէր, թեկնածութիւնն կաթողիկոսական աթոռոյ, որպէս համանուն իւր երբեմն եպիսկոպոս նոյն քաղաքին Անւոյ։ Որքան ամօթալի սոցա գործք եւ բանք ընդդէմ Լամբրունացւոյս, այսքան եւ յաճախիչք փառաց նորին, մանաւանդ թէ կատարումն. զի առանց հալածանաց եւ վշտաց՝ թուի թերի իմն ոչ փոքր ’ ի կեանս սրբոց եւ քրիստոսասէր անձանց։

[25]           Գրիգոր Սկեւռացի։

[26]           Կենսագիրն վերոյիշեալ, յէջ 92, ծանօթ. 1 ։

[27]           Նոյն Գրիգոր Սկեւռացի։

[28]           Փափագեմ ուսանել զիմաստ բառիս՝ զոր ոչ կարացի հաւաստել։

[29]           Այսինքն է եպիսկոպոսական նափորան կամ շուրջառ։

[30]           Թուի բազմոցն՝ յորում վախճանեալ իցէ Տէր Ներսէս։

[31]           Թուի հասկըցընէ, թէ ոչ հագցընել՝ իբրու զարդարել։