30.
Գէորգ
Սկեւռացի
եւ
գրուածք
իւր.
Մովսէս
Թուի
մերձ
’
ի
կէս
ԺԳ
դարու
ընծայեալ
’
ի
Լամբրուն
վերոյիշեալ
երկրորդ
գիտնական
վարդապետն
Գէորգ
Սկեւռացի.
որ
յամի
1267
ընդօրինակելով
զՏօնապատճառ
գիրս
`
յայլ
եւ
այլ
վանորայս
Մեծաց
Հայոց,
ասէ
գրեալ,
«’
ի
ձեռն
տարաշխարհիկ
պատանւոյ
ումեմն
թարմատար
գրչի
`
Գէորգայ,
’
ի
Կիղիկեան
յանմատչելի
ամրոցէն
Ղամբրաւն
կոչեցելոյ,
որ
է
’
ի
ստորոտ
մեծի
լերինն
Տաւրոսի:
Որ
ոչ
եթէ
իբրու
ճարտար
գոլով
յարհեստ
գրչութեան
`
յանձնապաստան
համարձակութեամբ
ձեռնամուխ
եղեւ
…
այլ
’
ի
յոլով
խնամս
վայելեալ
(
Գրիգորի
արքեպիսկոպոսի
Բջնոյ
եւ
ձեռասուն
որդւոց
նորա
տէր
Վարդանայ
եւ
տէր
Գրիգորի
)…
հարկեցուցիչ
հրամանաւ
սոցին
…
սատարութեամբ
նժդեհակցի
պանդխտութեան
իւրոյ
եւ
դաստիարակի
անկատարութեան
`
Յովհաննու
քահանայի
…:
Սակայն
եւ
ոչ
կամակատար
եղեւ
մեզ
դիպել
տեղւոյ
եւ
ժամանակի,
այլ
փոփոխելով
տեղւոջէ
’
ի
տեղի,
գրեթէ
եւ
մեք
եւս
’
ի
բարուց
’
ի
բարս
եւ
խորհրդոց
’
ի
խորհուրդս
լինէաք
յեղափոխեալ
…
նախ
’
ի
տիեզերահռչակ
ուխտն
Վիրապին
…
սակս
կրթութեան
’
ի
մեծ
վարդապետէն
եւ
յաստուածազգեաց
առնէն
Վարդանայ
…
եւ
անտի
փոխեալ
առ
մեծ
իշխանն
Քուրդ,
եւ
մեր
զկնի
նորա
հետեւեալ
`
ժամանակ
ինչ
արարաք
յանուանեալն
Սաղմոսավանք,
ուր
եւ
զառաջինն
աւարտեցաք
հատոր
սրբոյ
մատենիս.
եւ
քանզի
’
ի
դէպ
լինէր
եւ
անտի
եւս
փոխել
նմա
’
ի
գործ
բարւոք
ուսուցչութեան
`
’
ի
տեղի
ուր
Տէր
յաջողեսցէ,
յուղարկեալք
եղեալ
մեր
’
ի
ստացողէ
տառիս
`
’
ի
բուն
տունս
իւրեանց,
’
ի
մեծահռչակ
հրեշտակակրօն
աստուածաբնակ
սուրբ
ուխտս
Թեղենեաց,
ուր
եւ
յանկ
իսկ
հանաք
զառաջարկեալս.
բարւոք
ընկալեալ
զմեզ
բարեբարոյ
եւ
սրբասէր
քահանայի
Սարգսի,
սիրով
եւ
յօժարամիտ
կամօք
սպասաւորելով
»,
եւ
այլն:
Վարդապետն
եւ
ուսուցիչն
Վարդան
`
է
մեծահռչակ
Արեւելցին,
Պատմիչն
եւ
մեկնիչ,
որոյ
արժանաւոր
գտանի
աշակերտ
գրիչս
այս.
որ
եւ
անբաւական
իսկ
ասելով
զինքն
յարհեստ
գրչութեան
`
տայ
նշանակս
ճարտարութեան
[1]
յայնմ
կարեւոր
մակացութեան,
յոր
`
հարկ
է
թէ
քաջափայլ
երեւելով
յայլ
գրութիւնս
իւր,
յետ
դարձին
’
ի
Սկեւռայ
`
աղաչեցաւ
նախ
’
ի
Կոստանդեայ
ումեմնէ
(
թերեւս
որ
յետոյ
կաթողիկոսն
եղեւ,
եւ
յոր
դարձցի
բանս
’
ի
մօտոյ
),
եւ
ապա
’
ի
նախածանօթ
Ստեփանոսէ
Գոյներ
Երիցանց,
եւ
գրեաց
զնոյն
արուեստէ,
ընդարձակելով
եւ
լրացուցանելով
զգրուածն
Արիստակեայ
վարդապետի.
եւ
’
ի
սկզբանն
ասէ.
«
Անպարապ
անձամբ
ձեռնարկեցի
’
ի
գրել
զսա
`
այրս
թշուառ,
եւ
ծաղկաքաղ
արարեալ
զմասն
ինչ
գրելոցն
յԱռիստակիսէ
հռետոր
գրչէ
`
եդի
աստ.
է
ինչ
զոր
լուծեալ
’
ի
նմանէ,
եւ
է
յեդելոցս
աստ
տակաւին
տարակուսիւ
փակեալ.
իսկ
’
ի
ծանօթ
եւ
յերկարեալ
նորոյն
բանից
`
էր
ինչ
յորոց
երկայնութենէն
զանց
արարի,
եւ
էր
զոր
վասն
հաւաստի
գոլոյն
`
թողի.
եւ
զերկրորդն
լռեմ
…:
Այլ
վասն
գրադարձիցն
`
զոր
սոսկ
յիշեաց
միայն
նա
եւ
էանց,
տաց
սակաւիկ
մի
զհանգամանսն
եւ
զպատճառս
եւս
ըստ
կարի
»:
Ասէ
եւ
խնդրող
գործոյս,
թէ
զԽրատս
գրչութեան
«
արարեալ
էր
զսա
յառաջագոյն
Գէորգեայ
վարդապետին
’
ի
խնդրոյ
ուրումն
(
Կոստանդեայ
),
զորոյ
զպակասն
’
ի
նմանէ
`
յետոյ
իմ
’
ի
վարդապետէն
խնդրեալ,
եւ
նա
կատարեաց
զխնդրուածս
իմ,
եդեալ
յառաջ
զԱռիստակիսի
արարեալն,
եւ
զթերին
`
’
ի
նմանէ
կատարեաց
ինքն,
ինձ
նուաստիս
Ստեփանոսի
Գոյներ
երիցանց.
որոց
ողորմեսցի
Տէր,
արարողին
եւ
խնդրողին
»:
Ոչ
է
նշանակեալ
ամ
յօրինման
գրուածոյս.
Գրիգոր
Տաթեւացի
յամի
իբր
1408
մեկնաբանեաց
զայս
գործ
`
իբրեւ
դժուարիմաց,
որպէս
եւ
զԱռիստակիսին
`
որ
էր
«
ծանօթ
եղեալ
անհաս
եւ
ճարտար
գրչի
Գրիգորի
Լամբրօնացւոյ
».
եւ
վասն
որոյ
բանս
է
`
ասէ.
«
Գէորգ
վարդապետն
’
ի
Սիս
մայրաքաղաքի
»,
գրեալ
զայս
արհեստ:
—
Ծանօթագոյն
եւ
նախադասական
գործ
Սկեւռացւոյ
Գէորգայ
`
է
Մեկնութիւն
Եսայեայ
մարգարէի.
զորմէ,
քանզի
ոչ
գտանի
բան
նորա
եւ
ստոյգ
թուական
յօրինման,
ոչ
’
ի
յառաջաբանի
եւ
ոչ
’
ի
վերջաբանի
գրոցն,
կարգեսցուք
զընդօրինակողացն
առ
կենդանեաւ
հեղինակին.
յորոց
մի
ոմն
`
Երեմիա
քահանայ
`
գրէ
յամի
1295,
եթէ
Հեթմոյ
Բ
արքայի
(1289-1307)
«
տեսեալ
զմեկնութիւն
համարձակախօս
աստուածատես
մարգարէին
Եսայեայ,
եւ
զի
մեծն
Եփրեմ
կարճ
եւ
համառօտ
քաջոլորակ
բանիւք
էր
անցեալ
ընդ
նա,
իսկ
աստուածաշնորհ
Յովհան
Ոսկեբերան
…
ճոխաբար
խօսեցեալ.
արդ
բարգաւաճս
այս
վսեմս
Հեթում՝
’
ի
մտի
եդեալ
զսոսա
’
ի
մի
ժողովել
…
խնդրեաց
զայս
առնել
հարկեցուցիչ
հրամանաւ
`
’
ի
յերրերջանիկ
եւ
’
ի
լուսաբան
Րաբունապետէն
Գէորգեայ,
որ
ընդ
այսու
ժամանակաւ
առաքինութեամբ
յանձին
ներգործութեամբ
փարթամացեալ,
որ
այժմս
քրտնաջան
երկամբք
հրահանգէ
զհամբակս
`
որ
բանի
են
հետեւեալ
`
զյոլովս:
Իսկ
սա
իբրեւ
քարոզ
ճշմարիտ
`
հնազանդեալ
հարկեցուցանող
հրամանին,
եւ
զի
էր
Սարգսի
վարդապետի
հոգացեալ,
առեալ
եւ
զայն,
եւ
զայլ
բանս
սրբոց
մեկնչացն
`
համառօտ
զուգեաց
առ
իրեարս
…
եւ
գրեալ
ձեռամբ
իւրով
ետ
նմա:
Արդ
ես
զայս
տեսեալ
վերջինս
’
ի
բնաւիցս,
փցնամիտ
աշակերտս
սորին
Գէորգեայ,
անարժան
քահանայ,
պիտակագործ
անուանեալ
Երեմիայ
յորջորջեալ,
հետիոտն
աշխատեալ
երկու
անգամ
առ
թագաւորն
իմ
երթեալ,
խնդրեցի
զարարեալ
օրինակն.
եւ
վասն
սիրոյ
նորին
ետու
գրել
զսա
Լեւոնի
դպրի
լաւարհեստի
գրչի,
’
ի
յիշատակ
բարի
մեղուցեալ
հոգւոյ
իմոյ
Երեմիայի,
եւ
ծնողին
իմոյ
Շահայի,
որ
բազումս
է
աշխատեալ
զհետ
մեր,
եւ
հօրն
իմոյ
Կիրակոսի
եւ
քաւրն
իմոյ
Հեմեքտւոյ,
որ
ետ
դրամ
խ՟
’
ի
գրող
սորին,
եւ
Սարգսի
քահանայի
որ
պատրաստեաց
զնիւթ
սորին
»:
—
Ի
բանից
Երեմիայի
յայտ
լինի
յառաջ
քան
զամն
1295
յօրինեալ
Գէորգեայ
զգործդ.
բայց
է
’
ի
ձեռին
մերում
հնագոյն
եւս
օրինակ,
յորմէ
յայտնի
`
զի
թէ
բնագիրն
առ
թագաւորին
կայր,
սակայն
վաղագոյն
եւս
ընդօրինակեալ
էր
յայլոց.
եւ
հարկ
ուրեմն
է
զի
շարադրեալ
իցէ
յառաջին
ամս
պայազատութեան
Հեթմոյ,
’
ի
միջոց
1289-92
ամաց.
քանզի
յօրինակիս
մերում
գրէ
ոմն
ընտանեբար.
«
Ով
եղբայր
Սիմէոն,
պիղծ
գիր
գրեցեր,
ապա
սիրուն
ես
թաթախել.
թուիս
ՉԽԱ.
դեկտեմբեր
ԺԷ
»,
որ
է
1292
ամին
[2]:
—
Յառաջին
գլուխս
մարգարէութեանն
`
առնու
Գէորգ
եւ
զմեկնութիւնս
Ս.
Կիւրղի,
իսկ
զԵփրեմին
եւ
զՈսկեբերանի
ընդ
բովանդակ
գործն,
ընդ
որս
եւ
զՍարգսին
`
նախ
քան
զինքն
հաւաքողի,
որ
թէ
ո՛վ
ոք
էր
`
ոչ
գիտեմ.
եւ
’
ի
հասանել
մեկնութեանն
’
ի
բանն
Եսայեայ
`
Տէր,
ո՞
հաւատաց,
անդ
առատօրէն
հիւսէ
զբանս
նախնոյն
իւրոյ
Գրիգորի
վարդապետի
`
’
ի
կարգս
բանից
երկոցուն
սրբոց
հարցն.
դուն
ուրեք
առեալ
վկայութիւնս
եւ
’
ի
Գրիգորէ
Աստուածաբանէ,
նուազագոյնս
եւս
’
ի
Բարսղէ
եւ
յԱթանասէ:
—
Ի
գրաւոր
վաստակոց
Գէորգեայ
երկոքին
այսոքիկ
աշխարհածանօթ
են
դպրագիտաց
մերոց,
Արուեստն
գրչութեան
եւ
Մեկնութիւն
Եսայեայ.
այլ
վկայի
յաշակերտէ
միոյ
նորին,
եթէ
արար
նա
եւ
Գանձս
տէրունականաց
եւ
տօնից
Սրբոց,
եւ
են
անշուշտ
որոց
տնատառք
կապեն
զԳէորգ
անուն.
այլ
յայտ
է
թէ
ոչ
ամենեքին,
զի
են
հնագունի
ուրումն
Գէորգեայ
այդպիսի
Գանձք,
գտեալք
յօրինակի
գրելոյ
յամի
1241,
մինչ
թերեւս
ծնեալ
իսկ
չէր
Սկեւռացիս:
Աշակերտն
այն
նորա,
Մովսէս
վարդապետ
`
ասէ.
«
Գծէր
եւ
Կանոնս
կարգաւորս,
եւ
բանս
խրատականս
վասն
Խոստովանութեան
առ
’
ի
յօգուտ
տգիտաց
քահանայից.
առնէր
Համարս
գլխոց
եւ
Ցանկք
եւ
Նախադրութիւնս
Աստուածաշնչից
տառից.
գրէր
եւ
Ճառս
ներբողականս
’
ի
պատիւ
Սրբոց.
առնէր
եւ
Համառօտ
մեկնութիւն
Գործոց
Առաքելոցն,
’
ի
խնդրոց
Արքայեղբօրն
`
Տեառն
Յովհաննու
…
Բազում
բանս
պիտանիս
հաւաքէր
’
ի
գանձուց
աստուածայնոց,
առ
’
ի
վարժումն
մանկանց
նորագունից
»:
—
Երկրորդ
’
ի
կարգի
կարեւոր
գործ
գրաւորական
Գէորգեայ
`
արժան
է
դասել
զՀամառօտ
մեկնութիւնն
Գործոց
առաքելոց,
զոր
ուղղէ
առ
հարազատն
Հեթմոյ
թագաւորի,
«
առ
խնդրօղն
համառօտին
`
տէր
Յովհաննէս
»
Արքայեղբայր
եպիսկոպոս,
ասելով.
«
Ահա,
ո՜վ
աստուածասէր
հայր
իմ
եւ
տէր,
հարկեցուցիչ
խնդիրքս
քո
եւ
պատկառելի
շուք
երեսացդ
`
դարձեալ
գրաւեաց
զիս
ահիւ
…
քանզի
հրամայեցեր
ինձ
դէմ
յանդիման
`
տալով
հանգամանս
օրինակի,
’
ի
լայն
եւ
’
ի
հարուստ
մեկնութենէ
(
Եփրեմի
եւ
Յովհ.
Ոսկիբերանի
)
Գործոց
Առաքելոցն
`
հաւասար
իմացուածով
զսպել
զերկարութիւն
բանիցն
`
համառօտ
կարգաւ
…:
Զորոց
սրբոց
երկնընթաց
ոտիցն
բուռն
հարեալ,
ահիւ
`
նախ
անտեսութիւն
յանդգնութեանս
իմոյ
աղերսիւ
հայցեմ
…
առ
’
ի
բաւական
լինել
ինձ
զխորիմաց
եւ
զպայծառափայլ
նոցին
բանս
…
զառանձնացեալսն
երբէք
եւ
զհամաձայնեալսն
ուրեք
`
ընդելուզել
հիւսմամբ,
իբրեւ
զականս
պատուականս,
կամ
իբրեւ
զանթառամելի
զանուշահոտ
ծաղիկս
`
բոլորելով
կազմել
պսակ
յուսոյ
աստուածասէր
գլխոյ
խնդրողիդ
…
եւ
զդոյզն
իմ
զաշխատութիւնս՝
թողութեան
մեղաց
յԱստուծոյ
հայցմամբ
վարձատրել
»:
—
Պատուական
է
այս
վաստակ
քաջահիւս
յեռմամբ
բանից
մեկնչացն,
եւ
այնքան
առաւել
`
որքան
զի
չկան
արդ
’
ի
ձեռին
մերում
բանք
«
բուն
եւ
ընդարձակ
մեկնութեանց
սրբոց
`
Տեառն
Եփրեմի
եւ
երանելւոյն
Յովհաննու
»,
որպէս
ասէ
համառօտիչդ.
զմին
`
«
աստուածուսոյց
հանճարեղ
»
կոչելով,
զմիւսն
«
քրիստոսածաւալ
աղբիւր
իմաստից
ամենահռչակն
Ոսկեբերան
».
եւ
ըստ
օրինակի
Մեկնութեանն
Եսայեայ
նշանակէ
զանուանս
նոցին
’
ի
լուսանցս
գրոցն,
որպէս
եւ
սակաւ
ուրեք
զմերոյս
Ներսիսի
Լամբրունեցւոյ,
զԱստուածաբանին,
զերկոցուն
Կիւրղեանց,
զՇնորհալւոյ
եւ
զԿիրակոսի
ուրումն.
’
ի
55
գլուխս
կամ
ճառս
տրոհեալ,
եւ
’
ի
վերջ
նոցին
կարգեալ
յորդորակս
համառօտս:
—
Հայցմամբ
նորին
արքայեղբօր
բանասիրի
`
յամի
1283
գրեաց
եւս
Գէորգ
`
«
Դրուատ
ներբողական
բանի
յաստուածաբան
աւետարանիչն
Յովհաննէս,
’
ի
պատկառեցուցիչ
խնդրոյ
Յովհաննու
եպիսկոպոսի
եղբօր
բարեպաշտ
արքային
Հեթմոյ,
’
ի
թուականին
ՉԼԲ.
Գէորգեայ
վարդապետի
երջանկի
Սկեւռացւոյ
ասացեալ
»,
որպէս
ծանուցանէ
խորագիր
դրուատին,
զոր
իմ
չէ
տեսեալ:
—
Այս
ամենայն
ծանօթ
երկասիրութիւնք
բաւականասցին
’
ի
հաստատութիւն
եւ
’
ի
յաւելուած
համբաւոյ
եւ
մտաւորական
զարգացմանն
Գէորգեայ,
յոր
անդստին
’
ի
մանկութենէն
խնամով
մարզէր
զնա
քեռին
իւր
Գրիգոր
`
դիտապետ
Ուխտին.
«
յորում
եւ
քան
զյոգունս
առաւելեալ
գտանէր.
եւ
յորժամ
յարբունս
հասանէր
հասակի,
ընթանայր
նա
եւ
յելս
արեւու.
որ
եւ
դարձեալ
լինէր
անտի
բազում
բարգաւաճեալ
փառօք,
եւ
եկեալ
դադարէր
’
ի
տեղի
իւր.
եւ
բնաւ
ոչ
այլ
իմիք
փափագէր
`
բայց
վերծանութեան
աստուածային
տառից.
որով
եւ
զյոլովս
վարժէր
`
եւ
կրթէր
…
եւ
հրամանաւ
հաստատէր,
եւ
գաւազանաւ
ջահաւորէր.
’
ի
խոնարհութիւն
կրթէր
եւ
յերկիւղածութիւն
յորդորէր
…
։
Եւ
այսոցիկ
ամենեցուն
նախ
զանձն
տայր
օրինակ.
զի
զոր
բանիւ
ուսուցանէր
`
զնոյն
եւ
գործով
կատարէր
»:
—
Մեծի
համբաւոյ
նորա
եւ
վարկի
նշան
է
եւ
այն,
զի
ընդ
սակաւուց
ոմանց
վեհից
արանց
`
նշանակի
ամ
մահուան
իւրոյ
’
ի
շարայարութեան
ժամանակագրութեան
Սամուելի,
եթէ
«
Ի
սոյն
ամի
(
ՉԾ
)
փոխեցաւ
’
ի
Քրիստոս
սուրբ
եւ
առաքինի
վարդապետն
Գէորգ
Սկեւռացի
»:
Իսկ
աշակերտ
նորին
Մովսէս
որ
գրեաց
Դրուատ
բանի
սուղ
ինչ
պատմագրաբար
յերջանիկ
Րաբունապետն
եւ
’
ի
քաղցրաբարբառ
վարդապետն
Գէորգ
Լամբրունեցի
»,
նշանակէ
յաւարտ
բանին
ստուգիւ
եւ
զժամանակ
մահուանն.
«
Ճշմարտութեամբ
քաղաքավարեալ
’
ի
կենցաղումս
`
հանգեաւ
խաղաղութեամբ
’
ի
Քրիստոս
յամսեանն
յունվարի,
որ
օր
մետասան
էր
ամսոյն,
յաւուր
չորեքշաբաթի
».
յ
’
ՉԾ
թուին,
այն
է
վերջին
ամ
ԺԳ
դարու
(1300).
որով
մարթ
է
ասել
կնքեալ
սորա
եւ
զշարս
ընտիր
մատենագրաց
մերոց,
զկնի
իւր
թողլով
միայն
զԵրզնկացին
եւ
զՄաշկեւորցին
`
քաջընթաց
հետեւողս:
Առատանայ
Մովսէս
’
ի
դրուատն.
զկէսն
`
որ
է
ողջոյն
էջ
մի
բանի
`
հարիւրաթիւ
գովասանական
մակադրութեամբք.
«
Արին
եւ
վեհն
եւ
հռչակաւորն
յամենայնի.
առաքինին,
հեզն,
հանդարտն,
խոհեմն,
ողջախոհն
…
անհամեմատն
յարդեան
ժամանակիս,
աննմանն,
անհանգունակն
…
պատուական
պարծանքն
ազգիս
յաբեթական,
քաղցրաբարբառն
ստոյգ
յաւէտ
»,
եւ
այլն:
Եւ
ոչ
այսոքիւք
շատացեալ
`
յաւելու
եւ
Ողբս
չափական
բանիւ,
լաւագոյն
քան
զարձակ
բանն,
թէ
եւ
անժաման
յանարուեստ
եւ
գերարուեստ
Ողբս
Խաչատրոյ
`
’
ի
վեհագոյնն
Լամբրունեցեաց.
եւ
ընդհատեալ
զչափականն
`
դարձեալ
հետեւակէ
տողս
ինչ
աւաղականըս.
«
Աւա՜ղ
ինձ
յետնելոյս,
թէ
որպիսի՜
հայր
կորուսի.
զորպիսի՜
դաստիարակ.
զորպիսի՜
յորդորիչ
եւ
մխիթարիչ
…
Ո՜
հայր
պատուական,
ա
'
յլ
ո՞չ
գրես
առ
իս
զբան
եւ
զգիր
քո
պատուական.
ա
'
յլ
ո՞չ
լսեմ
զբերկրական
լուր
քո
’
ի
հեռաստանէ
»…:
Եւ
միւսանգամ
’
ի
չափականն
արշաւէ.
եւ
հուսկ
զայս
կարգէ
վերջաբան.
«
Այս
գծածք
հանդիսի
վասն
երջանիկ
առն
Րաբունապետի
Գէորգ
անուն
կոչեցելոյ,
ոչ
սուտակասպասութիւն
կամ
կեղակարծ
բանից
յօդումն,
այլ
ճշմարտիւ
ստուգութիւն,
առ
’
ի
յորդորումն
զկնի
եկելոց,
’
ի
փառս
օրհնելոյն
Աստուծոյ
յաւիտեանս.
ամէն
»:
—
Զողբսն
չափականս
կարգեմք
’
ի
ծանօթութեան
`
’
ի
պարապումն
բանասիրաց
[3],
յորս
նկատելի
են
բանքն,
«
Իբրեւ
զհօրանս
հօտից
այծից
Միշտ
յօրինէր
զշարս
տողից
»,
եւ
որ
զհետ
այնր
`
տողք:
—
Մոռանայ
դրուատիչն
կամ
ոչ
պարզապէս
յիշէ
զմիւս
եւս
յոյժ
պիտանի
հասարակաց
գործ,
որ
եւ
յայտարար
ստուգասէր
եւ
չափագիտակ
հանճարոյ
Գէորգայ.
այն
է
ընտրութիւն
եւ
հաստատութիւն
բանից
եւ
եղանակաց
Շարականաց
մերոց:
Ծանօթ
է
բանասիրաց,
զի
’
ի
ձեռագիր
յիշատակարանս
երգարանիս,
անդստին
’
ի
սկզբանէ
ԺԴ
դարու
`
’
ի
յոլովս
նշանակի
`
գրեալ
ըստ
լաւ
եւ
ընտիր
կամ
ստոյգ
օրինակին
`
որ
կոչի
Խլկցի.
եւ
յոմանս
վկայի
զի
ընտրողն
այն
էր
Գրիգոր`
առաջին
վարժապետ
Սսայ
եւ
քաջ
քարտուղար,
մականուանեալ
Խուլ:
Արդ,
Առաքէլ
Սիւնեաց
եպիսկոպոս
’
ի
Լուծմունս
Սահմանաց
Դաւթի
Անյաղթի,
ասէ,
ճշմարտեալ
բանք
երգոցս
`
«
Խլկու
օրինակն
է
`
’
ի
Շարականացն,
զոր
մեծ
վարդապետն
Գէորգ
ուղղեաց,
այն
`
որ
զԵսայի
մարգարէն
մեկնեաց
’
ի
խնդրոյ
Հեթում
թագաւորին
’
ի
Սիս
…
զի
արհեստն
առոգանութեան
խառնեալ
լիցի
’
ի
յերգսն,
որպէս
նոյն
Խլոյն
օրինակն
է,
զոր
սահմանեաց
վարդապետն
Գէորգ
»:
Որպէս
գուշակի
Խուլն
զեղանակսն
ճշգրտեաց,
իսկ
Գէորգ
զբանսն
եւ
զեղանակսն,
միաբա՞ն
վաստակելով
ընդ
Գրիգորի,
թէ
յետ
նորա,
ոչ
գիտեմ.
զի
չիք
այլ
ինչ
յիշատակ
զսմանէ
[4]:
—
Այս
յիշատակ
եւ
բանքն
Մովսիսի
եւ
այլք
եւս
`
ցուցանեն,
զի
ոչ
միայն
քերականական
շարակարգութեան
բանից
եւ
վայելուչ
գրութեան,
այլ
եւ
ուղղագրութեան
եւ
պատշաճ
տրոհութեան
նոցին
եւ
կէտադրութեանց
`
քաջ
հմուտ
եւ
հմտացուցիչ
էր
Գէորգ,
մանաւանդ
յընդօրինակութիւնս
Ս.
Գրոց,
որպէս
թէ
ոչ
այլ
ոք
’
ի
ծանօթից
մերոց
մատենագրաց,
բայց
’
ի
բազմահանճարն
Սարկաւագ
վարդապետէ:
Գտանի
առ
մեզ
Աստուածաշունչ
գիրք
մի
ըստ
այսմ
քերականական
արուեստի
գրեալ,
յոյժ
ճարտար
եւ
գեղեցիկ,
իբր
20
ամաւ
եւեթ
զկնի
մահուան
Գէորգեայ
(1319),
եւ
’
ի
նորուն
իսկ
ճշգրտագիծ
օրինակէ,
որպէս
ծանուցանէ
գաղափարողն,
ասելով.
«
Ես
մեղաւորս
Յոհանէս
ըստ
կարի
զփափագս
իմ
լցի
`
յանկ
ելանելովս.
եւ
այս
եղեւ
ներելովն
Աստուծոյ
…
եւ
զայս
ոչ
ասեմ
վասն
գեղապաճոյճ
շարագրութեանցս,
այլ
վասն
ազնիւ
օրինակիս,
զոր
սուրբ
եւ
երանեալ
վարդապետին
Գէորգեա
ձեռացն
շարահիւսեալք
[5]
էին
»
։
Բազում
անգամ
կոչեցեալ
է
Գէորգ
`
րաբունապետ
եւ
ուսուցիչ
[6]
եւ
խրատիչ,
այլ
ոչ
յայտնի
պարզապէս
թէ
է՞ր
կարգեալ
եւ
առաջնորդ
վանացն,
եւ
կարծեմ
թէ
ոչ.
մի
`
զի
ոչ
գտանի
գրեալ.
եւ
երկրորդ
`
զի
յամի
1285
զայլ
ոք
կոչէ
առաջնորդ
`
ծանօթ
բազմագիրն
Ստեփանոս
Գոյներ
Երիցանց
[7],
ընդօրինակելով
զԱստուածաշունչ
գիրսն
վասն
Աստուածատրոյ
քահանայի
եւ
Խաչատրոյ
պատանւոյ,
«
յաստուածապահ
սրբարանս
մեծի
ուխտիս
Սկեւռայի,
ընդ
շքով
թեւոց
աստուածազօր
սուրբ
Նշանիս
եւ
սրբոյ
Փրկչիս,
յառաջնորդութեան
Տեառն
Մինասայ
»:
Եւ
դարձեալ
յետ
սակաւ
ամաց
առաջնորդ
կարգեալ
Սկեւռայ
վկայէ
զանձնէ
Կոստանդին
Բ
Հռոմկլայեցին,
հրաժարեալն
կամ
հրաժարեցուցեալ
’
ի
կաթողիկոսութենէ
(1290).
զոր
`
Ստեփանոս
Ուռպելեան
ասէ,
Հեթմոյ
թագաւորի
համախոհիւքն
`
ոչ
միայն
մերժեալ
’
ի
գահէն,
այլ
եւ
կապանօք
արգելեալ
’
ի
բանտի
’
ի
Լամբրուն
`
բովանդակ
ամս.
իսկ
Կոստանդին
մտերմաբար
եւ
գովութեամբ
արձանագրէ
զՀեթմոյ,
յամի
1293,
յարծաթի
տախտակս,
մինչ
կայր
’
ի
գլուխ
տեսչութեան
վանիցն
եւ
նահանգին:
Աստ
լուեալ
զգոյժ
գերութեան
եւ
աւերանաց
կաթողիկոսական
աթոռոյն
Հռոմկլայ,
եւ
զսրբութեանցն
յաղարտ
վարել,
’
ի
սփոփանս
իմն
հոգւոյն,
կամ
յապահովել
զմասն
ինչ
սրբութեանցն
`
որ
գտանէր
առ
ինքեան,
ետ
կազմել
մեծ
քառակուսի
Պահարան
արծաթի
նշխարաց
սրբոց
իբրեւ
վաթսնից
կամ
աւելի,
դրոշմելով
զիւրաքանչիւր
անուն
խորհրդական
բանիւք,
եւ
երկայն
չափարան
յիշատակարանաւ.
զորմէ
կարեւոր
համարիմ
ընդարձակօրէն
տալ
ծանօթս
ուրոյն
դրուագաւ,
յաւարտ
գիտելեացն
զվանաց
եւ
զվանականաց
Սկեւռայ:
—
Մեծոգի
եւ
մեծահաւատ
շինող
Պահարանի
նշխարացն
զոր
եւ
Սրբարան
անուանէ
ինքն,
յետ
Գրիգորի
Անաւարզեցւոյ
վերադարձաւ
’
ի
գահն
կաթողիկոսական,
եւ
կալաւ
յամէ
1307
ցամն
1323:
Յաջորդ
նորա
եւ
համանուն
Կոստանդին
Գ՝
էր
հայրենեօքն
Լամբրունեցի,
եւ
կացութեամբն
`
Դրազարկեցի:
—
Իսկ
’
ի
յիշատակեալս
’
ի
Սկեւռայ
`
առ
նախագրեալն
Կոստանդեաւ
`
գտանի
եւ
տէր
Ստեփանոս
Սկեւռացի,
վարժեալ
եւ
սնեալ
յաթոռն
Սիւնեաց,
որպէս
ասէ
Պատմիչ
աշխարհին,
Ուռպելեանն.
ուր
դարձեալ
առաքեալ
էր
`
վասն
հրաւիրելոյ
զարեւելեայս
յընտրութիւն
կաթողիկոսի
`
յաթոռանկութեանն
Կոստանդեայ
Բ.
եւ
էր
հաւանօրէն
ինքն
Ստեփանոս
յայնժամ
առաջնորդ
ուխտին
եւ
թեմին
Սկեւռայ:
—
Ի
նոյն
ամս,
1296,
գրէ
Պետրոս
ոմն
քահանայ
եղբօրորդի
եւ
սան
Ստեփանոսի
քահանայի,
որ
էր
«
յաշխարհէն
Լիկոնացւոց,
’
ի
նշանաւոր
մայրաքաղաքէն
Իկոնիոյ.
’
ի
պարկեշտ
աշխարհավարութենէ
զեւս
լաւագոյնն
ընտրեալ,
ասեմ
`
զխաղաղականն
կենցաղ.
եկն
եւ
զետեղեցաւ
’
ի
խումբս
սրբազան
միաբանելոց,
յուխտս
սուրբ.
յոլովս
ժամանակս
վարեալ
եւ
ծերացեալ
’
ի
պաշտօն
եւ
’
ի
սպասաւորութիւն
եկեղեցւոյս
…
Որ
եւ
զիս
զփցուն
գրիչս
Պետրոս
`
որբ
’
ի
ծնողաց
ընկալեալ
`
սնոյց
եւ
ուսոյց
…
Որոյ
զկնի
մահուանն,
որք
հոգաբարձուքն
էին
կտակին
`
Կոստանդին
Փակակալ
եւ
միւս
Կոստանդին
եւ
Թորոս,
’
ի
մնացելոց
գոյից
նորա
պատրաստեցին
նիւթ
եւ
զծախս
պիտոյից
գրոյս,
եւ
հրամայեցին
ինձ
Պետրոսի
գրել
զսուրբ
գիրս
(
Եսայեայ
մարգարէի,
եւ
զԹղթոց
Պօղոսի.
ընդ
որս
աղաչէ
յիշել
)
եւ
զ
Սիմոն
քահանայ,
որ
բազում
խնամօք
սպասաւորէր
մեզ
’
ի
գրութեան
գրոցս
»:
—
Գտանեմ
եւ
յերկրորդում
ամին
(1297)
աւետարան
մի
գրեալ
«’
ի
մեծ
ժողովարանս
Սկեւռայ,
ընդ
հովանեաւ
սուրբ
Փրկչի
եւ
մօր
իւր
Աստուածածնի,
եւ
կենսունակ
սուրբ
Նշանի,
մերձ
յանմատոյց
դղեակս
Լամբրունի
»:
Սոցին
ժամանակակից
է
Մարկոս
վարդապետ
Սկեւռացի,
որ
եւ
գտաւ
’
ի
ժողովին
Սսոյ
յամի
1307.
եւ
հուսկ
յիշատակեալ
’
ի
տեղւոջս,
յամի
1324,
Ս.
Ստեփանոս
ոմն
դպիր,
որ
գրէր
զվարս
սրբոց
ոմանց
վասն
աստուածահաճոյ,
գերերջանիկ,
անբիծ,
աստուածապատիւ,
եւ
այլն,
ծերունւոյ
Աբրահամ
միակեցի
«
յԱնապատ
Սկեւռայ,
ընդ
հովանեաւ
սուրբ
եւ
փրկագործ
Նշանիս,
եւ
սուրբ
Աստուածածնիս
»:
Յորոց
յայտ
է
զի
շէն
եւ
բարգաւաճ
է
ուխտս,
թէ
եւ
յամի
1279-80,
«
Հոռոմոց
Թուրքն
այրեաց
զհռչակաւոր
մենաստանն
զՍկեւռայն
»,
որպէս
նշանակէ
շարունակող
ժամանակագրութեան
Սամուէլի
Անեցւոյ:
Յայսոցիկ
ամենայն
յիշատակաց
մենաստանիս,
եւ
յայլոցն
զանխուլ
մնալոյ,
կամ
դուզնաքէիւ
իւիք
ծանուցելոց
առ
’
ի
մէնջ,
արդ
համօրէն
վանորէից
Սիսուանայ
գերագոյն
հանդիսանայ
Սկեւռայս.
որպէս
եւ
արժանն
պահանջէր
այնմ
`
որ
պաշտպան
ունէր
զՍեբաստոսսն
Լամբրունեցիս,
եւ
առաջնորդ
`
զնոյն
ինքն
զծաղիկ
տոհմին
`
զամենաջողն
Ներսէս,
եւ
օժանդակս
նմին
`
զականաւոր
վարդապետսն
Գրիգորեանս
եւ
Գէորգեանս:
[1]
Ոչ
միայն
յարձակ
բանի՝
այլ
եւ
’
ի
չափական
ճարտարութեան՝
անդստին
յայնմ
ժամանակի,
ցոյց
ընծայէ
եւ
այս
յիշատակարան
գրեալ
’
ի
նմին
մատենի.
որոյ
սկզբնատառք
տանց
կապեն
ԳԵՈՐԳ
ՊԱՏԱՆԻՆ
Ե
ԳՐԵԱՑ.
իսկ
վերջնատառք՝
ԳՐԻԳՈՐԻ
ՎԱՐԴԱՊԵՏԻՆ.
Գ
րութեան
տառիս
ներցուցողի
զփաստըս
տաւնից՝
Եղեւ
նըպաստ
ոմն
’
ի
գրչաց
’
ի
բնաւս
անար
Գ.
Ե
կեալ
յերկրէ
հեռաստանէ
’
ի
գիւտ
բանի,
Եւ
պատահեալ
քաջն
ուսուցչի,
յորում
բաղձայ
Ր.
Ո
ւր
իսկեւիսկ
ապա
հարկի
յոմն
եղբաւրէ,
Այն
ինչ
յաւարտ
գրեթէ
հասեալ
վարժից
բան
Ի.
Ր
աբունական
անուանն
’
ի
ճահ
գոլ
արժանի,
Սակըս
սիրով
խոկման
յօրէնըս
Տեառն
ցան
Գ.
Գ
որովական
խանդիւ
տառիս
այսմիկ
բաղձայր,
Լինել
նռըպաստ
եւ
ձեռնտու
իւրըն
փութ
Ո
։
Պ
ատանեկին
ապա
մաղթել
ոչ
հրաժարէ.
Թէպէտ
եւ
չէր
նա
բաւական
առ
այն
խնդի
Ր.
Ա
յլ
հայելով
առ
յոյժ
նորա
փափագ
սիրոյ՝
Եւ
հրամանին
փորձի
լըցող
գոլ
ըստ
կար
Ի.
Տ
ագնապ
հասեալ
ապա
եւ
այլ
իմըն
հարկի՝
Յայսըր
փութոյ
վրիպէր
պաշտել
զնա
պարապո
Վ.
Ա
յլ
եւ
խրճիթն
ոչ
պատշաճեալ
ըստ
պատշաճի,
Եւ
եւս
գործիքն
որ
արհեստիս
այս
ձեռն
տ
Ա.
Ն
եղասրտեալ
յոլով
անգամ
կրթիւր
յապուշ,
Տինա
յաւէտ
’
ի
զինչ
առնել
տարակուսէ
Ր
։
Ի
վեհագոյն
վեհին
խնամոց
կարողացեալ
Առ
այս
նըւագ
գլխաւորել
զառեալս
յաւան
Դ.
Ն
երբողական
ձայնիւ
դրուատ
փառատրութեան
Իբըր
տրիտուր
վայելչապէս
ձաւնէ
նըմ
Ա
։
Ե
թէ
իցէ
հաճոյ
կամ
ոչ
տեսողաց՝
Նա
’
ի
յիւրոյն
փութոյ
չեղեւ
գըտեալ
վըրէ
Պ.
Գ
երազանցեալ
էր
խնդրողին
տենչ
բաղձանաց,
Յորմէ
տուողըն
յաղթեցաւ
իբր
’
ի
վեհ
Է.
Ր
ոպէական
իմըն
մասամբ
զկամս
ընձեռեալ
Իբրու
զլումայսն
երկու
զոր
արկ
այրին
աղքա
Տ.
Ե
ղեալ
ստացող
տառիս
առ
գրողըն
մեծախոհ,
Եւ
զսըխալանսըն
ներելով՝
զերկ
ընկալց
Ի.
Ա
րժանաւոր
լինել
եւ
ինքն
’
ի
Քրիստոսէ
Գտանել
ներեալ
եւ
ողորմեալ
յօրըն
վերջի
Ն.
Ց
նծալ
պարել
ընդ
բազմելոցն
յառագաստին,
Երրորդութեանն
երգել
ըզփառս
միշտ
ընդ
նոսին։
Մինչ
յայսպիսիս
դեգերէր
Գէորգ
գրուածս
եւ
քերդուածս՝
յօտարութեան
անդ,
լուաւ
զաղէտս
բնիկ
աշխարհին,
զասպատակ
Եգիպտացւոց,
զողորմ
պատերազմն
Մառեայ,
հանդերձ
այլովքն,
եւ
յաւել
’
ի
յիշատակարանն.
«
Այլ
նա՜,
բռնադատէ
զիս
աստանօր
թախիծ
սրտիս՝
յողորմելիս
յամել
պատմութիւն.
զի
յանցելում
ամի
(1266)
ներգրութեան
այսր
մատենիս,
սուլտանն
Մսրայ
բազմաձեռն
զօրու
պատրաստութեամբ
…
սպայիւ,
իբր
’
ի
ցասմանէ
Աստուծոյ
ածեալ,
եմուտ
յերկիրն
Կիղիկիոյ
»,
եւ
այլն.
եւ
յայլ
եւս
ընգետասան
տողս
համառօտէ
զդէպս
իրացն։
[2]
Այս
եւս
օրինակ
գաղափարեալ
է
’
ի
բնագրէ
հեղինակին,
որպէս
տայ
իմանալ
յիշատակ
մի
գրչին.
«
Ո՜վ
երանեալ
սուրբ
ընթերցօղք,
ծառայակիցք
եւ
եղբարք
իմ
’
ի
Քրիստոս,
’
ի
տեսանելն
զանհեդեդ
եւ
զանարհեստ
գրիչս՝
աղաչեմ
մի՛
մեղադրէք,
զի
թէ
եկ
գոյր
կարողութիւն
փոքր
մի
այլ
լաւ
գրել,
սակայն
ոչ
կարացի.
զի
կարի
ստիպով
յարտորք
էի
վասն
օրինակին,
եւ
միայն
յաւարտ
ելանելոյն
էր
փոյթն
եւ
ոչ
արուեստ
գրոցն.
զի
թէ
եւ
գիրս
յոռի
է,
բայց
օրինակիս
ընտրութիւնն
մեծարգոյ
է.
որոյ
աշխատողին
’
ի
սա՝
Տէրն
տերանց
վարձս
տացէ,
եւ
ինձ
մեղուցելոյս.
ամէն
»
։
—
Միւս
եւս
ընդօրինակող
յամի
1320,
յիշեալ
զընդարձակ
մեկնութիւնս
Եփրեմի,
Կիւրղի
եւ
զՈսկիբերանի,
ասէ.
«
Թէպէտ
սոքա
իւրաքանչիւր
ասացուածովքն
կատարեալք
էին
յիւրաքանչիւր
գիրս,
եւ
օգտակարք,
բայց
գրչաց
մեծագունի
կարօտէին
եւ
լայն
մեծատար
մտաց.
յաղագս
որոյ
օգտէին,
այլ
գրեթէ
ոչ
ամենեքին։
Զայսոսիկ
տեսեալ
մեծիմաստ
արքայն
Հայոց
Հեթում՝
Միակեցն
կոչեցեալ,
եւ
խնդրեալ
’
ի
հռետոր
վարդապետէն
Սկեւռացոյ
Գէորգ
կոչեցելոյ,
որպէս
զի
ըստ
յօժարութեանն
իւրում
աշխատեսցի
’
ի
սմա,
եւ
ըստ
իմաստութեանն
համառօտեսցէ
եւ
’
ի
մի
վայր
հաւաքեսցէ.
որպէս
զի
հանդիպեալքն
սմին՝
առանց
աշխատանաց
եւ
ամենեքեան
վայելեսցեն
’
ի
սոցանէ։
Իսկ
նորա
’
ի
յանձն
առեալ
եւ
կատարեալ
զխնդիրս
նորա
գեղեցիկ
յօրինուածով,
որոյ
օրինակն՝
ահա
առաջի
կայ
տեսօղացդ
»
։
Յայտ
լինի
’
ի
յիշատակարանացս՝
վաղվաղ
ծաւալումն
գրոցն՝
բազմաց
ընդօրինակութեամբ,
յորմէ
եւ
մեծ
վարկ
հեղինակին։
[3]
«
Աւա՜ղ
իմոյս
թշուառութեան,
Անմխիթար
սըգոյս
դիպման։
Ըզբաղձալին
իմ
կորուսի
Զրաբունապետըն
գովելի.
Գէորգ
անուն
հռչակաւոր
Ամենեցուն
գոլ
հրաշաւոր։
Բազում
որդիս
’
ի
փառս
ածեալ,
Յոլով
բերմամբ
բարգաւաճեալ.
Ծնանէր
ծնունդ
միշտ
հոգեւոր
Զարդիւնարարն
եւ
շնորհաւոր.
Մակեռակի
տառիւք
պճնէր,
Հրաշիւք
բանիցըն
զարդարէր.
Գրախեցիս
հմտաւորէր,
Դարձմամբ
ըզնոյն
ծանուցանէր.
Բարի
բաշխմամբ
զբանն
ողորկէր,
Կարգաւ
ըզնոյն
ուսուցանէր։
Թելադրութիւն
տայր
արհեստի,
Գրոյ
եւ
բանի
յամենայնի։
Երկամբք
միշտ
գայր
զաշակերտօք
Պաճուճազարդ
գործէր
շնորհօք.
Ահարկո՜ւ
գոլով
հեղգոց,
Միշտ
յորդորօղ
փութացելոց։
Մօտակայից
էր
խրախութիւն,
Հեռագունիցըն
տրտմութիւն։
Ականատեսքըն
բերկրէին.
Որք
վրիպէինըն՝
տրտմէին։
Զի
բանքն՝
օրէնք
էր
տիրապէս,
Առ
ընկալուչսըն
ստուգապէս։
Սուր
երկսայրի՝
որպէս
ասի,
Միշտ
հատանօղ
գոլ
անուղղի.
Հրով
Հոգւոյն
միշտ
հրազինէր,
Զխռուագոյնսըն
տոչորէր։
Բեղնաւոր
բուսոց
բարեաց,
Թելադրութիւն
տայր
աւետեաց։
Ձեռամբ
գրեալ
բանիւ
պատմեալ՝
Զամենեսեան
Տեառն
աւանդեալ,
Ըստ
հրամանի
Տեառն
Յիսուսի
Եւ
մեր
Փրկչին
ամենայնի.
Զորըս
բանիւ
վարդապետէր,
Գործով
ըզնոյն
օրինակէր։
Դաստիարակ
գոլ
աղքատաց,
Եւ
արբանեակ
միշտ
օտարաց։
Հիւրոց
հնազանդ
գոլ
եւ
հըլու,
Ըստ
մեծի
հաւրն
Աբրահամու.
Սպասաւոր
եւ
պաշտօնեայ,
Եւ
արբանեակ
որպէս
ծառայ։
Ոչ
հրամայէր
կամ
պատուիրէր,
Այլ
զնոյն
անձամբ
միշտ
վճարէր.
Մխիթարէր
զվշտագնեալսն,
Ուրախ
առնէր
զտխրացեալսն։
Ճանապարհ
յաւէտ
հորդէր,
Եւ
ժողովուրդ
Տեառըն
կազմէր։
Պարիսպ
գոլ
պըղնձի,
Իմանալի
սիւն
երկաթի.
Զանձըն
մատնէր
’
ի
մահ
վըշտի
Վասն
աղքատի
եւ
օտարի։
Պետրոսաբար
’
ի
մահ
դիմէր,
Եւ
զՅիսուսին
պատկեր
բերէր.
Զսէր
աշխարհիս
մեռուցանէր,
Ինքըն
սիրոյ
սմին
մեռանէր։
Վիշտըս
յոլով
յաւէտ
կրէր,
Ճշմարտութեան
վասըն
ճգնէր։
Զանձն
իւր
’
ի
մեծ
վշտէ
պահէր,
Միշտ
’
ի
բարին
մեզ
թելադրէր։
Տիւ
ըզգիշեր
յաւէտ
գործէր,
Եւ
զտիւն
անդոյլ
անցուցանէր.
Զաչերս
յառէր
յաւէտ
’
ի
լոյս,
Զմատունս
շարժէր
’
ի
գործ
պիտոյս.
Իբր
զհօրանս
հօտից
այծից
Միշտ
յօրինէր
զշարըս
տողից.
Եռակի՜
կերպիւ
կազմէր,
Գեղապաճոյճ
յաւէտ
գործէր.
Բոլորակ
եւ
աղիւսակ
Եւ
զվերջագի՛ր
տառս
հրեշտակ.
Գեղեցիկ
եւ
հրաշալի
Եւ
պճնազարդ
յամենայնի։
Զի
ոչ
յարդեանըս
ժամանակ
Ոք
գտանէր
նմին
հանգունակ,
Արուեստաւոր
եւ
գործունեայ
Պըւետիկոս
որպէս
պիտայ։
Խոհեմ
եւ
հեզ
հոգւովըն
լի,
Ըստ
Անօթին
ընտրականի։
Մշտամռունչ
հեծեծանօք,
Զցայգն
հսկէր
միշտ
արտասուօք.
Անդո՜յլ
եւ
անդադար՝
Որպէս
մեղու
’
ի
գործ
յօժար.
Պահօք
պնդէր
զանձն
եւ
ճնշէր,
Զպատրողական
մարմինն
խաբէր։
Զպէտս
իւր
յաղքատսըն
նըւիրէր,
Յաւէտ
զնոսին
մխիթարէր։
Եկին
հասին
ամքըն
սովոյ,
Որ
զամենայն
մարմին
կասու.
Նա
արտասուէր
եւ
հառաչէր,
Զինքն
ընդ
նոսին
յաւէտ
մաշէր.
Պատուիրէր
խոհարարին՝
Խնամ
տանել
միշտ
աղքատին.
Ինքն
ոգորէր
ընդդէմ
սովին,
Սպանանելով
զիւրըն
մարմին.
Պատառ
հացիւ
զինքըն
պնդէր,
Կամ
դուզնաքեա
պիտոյք
զինչ
էր։
Խուցն
իւր
մարտի
տեղի
լինէր,
Հանգիստն
արտաքս
թէ
դիպէր.
Նա
եւս
երկօք
յայն
գտանէր,
Ի
սպաս
հիւրոցն
ոչ
դադարէր.
Եւ
թէ
տնօրէնըն
տրտնջէր,
Ինքըն
պատրաստ
զինքեան
ասէր.
Զտրտունջ
նոցին
միշտ
նըհանջէր,
Եւ
զյորդորման
բանըս
խօսէր.
Որովք
յաւէտ
պատկառէին
Եւ
’
ի
նոյն
գործըն
ժրանային։
Ինքըն
բնակէր
յանապատի,
Գործըն
պատմէր
’
ի
յաշխարհի։
Զօրէն
ճպռան
ազդողական,
Համբաւ
հնչէր
միշտ
հիական։
Այսպիսի՜
նախանձ
բերէք
Որ
յաշխարհի
սէր
վկայէք։
Այսպիսի՜
գործս
ստացիք
Որք
զկենցաղս
յաւէտ
ունիք։
Այսպիսի՜
անուն
բարի
Ստացիք
յաւէտ
’
ի
յաշխարհի
»
։
[4]
Հնագոյն
Շարական
Խլկցի
ծանօթ
ինձ՝
գրեալ
է
’
ի
թուին
ՉԾԸ
(1309)
։
Կոչի
յօրինակի
միում
եւ
Խլու
Պապու
շարական։
[5]
Ճարտար
են
եւ
ընդօրինակողին
Յովհաննու
ոչ
միայն
գիծք
ձեռաց՝
այլ
եւ
քերական
եւ
չափաբան
յիշատակքն.
յորոց՝
քանզի
պակասէ
բուն
յիշատակարանն,
ոչ
կարեմ
հաւաստել՝
զոր
կարծեմս՝
թէ
աստէն
իսկ
’
ի
Սկեւռայս
գրեալ
իցէ
մատեանն.
իսկ
գեղապաճոյճ
շարագիր՝
իմանամ
զնկարիչն
Սարգիս,
որոյ
ճարտարութիւն
տեսցի
յետոյ
’
ի
ստորագրութեան
վանաց
Դրազարկի.
բայց
գրեալ
է
մատեանս
վասն
վանաց
Խորվիրապին,
ուր
զառաջինն
աշակերտեալ
տեսաք
զԳէորգ.
քանզի
այսպէս
տողէ
Յոհանէս,
մաղթելով
առ
Տէր՝
վասն
գրոցն.
«
Ժառանգեցո
Լուսաւորչին
պայազատից,
Դայեկաբար՝
ջամբեցողա՛ց
զկաթն
իմաստից։
Որոց
նստին՝
ասե՞մ
յաշխա՛րհն
արեւելից,
Ուր
ապրեցաւ
Սուրբն
անվնա՛ս
’
ի
մէջ
աւձից
»
։
Զայս
արուեստ
քերականական
գրչութեան
խնամով
պատուեալ
Մովսիսի՝
ոչ
միայն
բանք
դրուատիցն
եւ
ողբոց
ցուցանեն,
այլ
եւ
ասացեալն
’
ի
յառաջաբանի
իւրոյ
Մեկնութեանն
ժամագրոց.
«
Կրթութեան
յոյժ
պէտք
են
գրոց
սրբոց
եւ
ներկուռ
վերծանութեան,
այլ
եւ
արտաքնոց
եւս
տեղեկութեան
զրուցատրութեանցն,
եւ
բայիցն
եւ
բառից,
եւ
ճանաչող
միտս
ունել,
զի
կարող
լինիցի
ընտրութիւն
առնել
խորթատեսակ
բանիցն
».
եւ
այլն։
Եւ
ոչ
միայն
ներակրթեալ
յայսմ
առ
ոտս
Գէորգեայ,
այլ
եւ
ինքնին
զայլս
երեւի
կրթեալ,
որում
հաւաստիս
ընծայէ
մեզ
նորին
իսկ
Մովսիսի
աշակերտ՝
վարդապետն
Գրիգորիս
Խարբերդցի,
գեղեցկագիծ
մատենիւ
միով,
գրեալ
յամի
1314,
սատարութեամբ
եւ
իւր
յատուկ
աշակերտի.
յորում
եւ
ասեն.
«
Ի
գալ
վարդապետին
Մովսիսի
’
ի
Կիլիկիոյ
բազում
գրենօք,
յորդորեալ
եւ
առեալ
զմեզ՝
բնակեցաք
’
ի
Դարանաղեաց
գաւառն,
’
ի
լեառն
սուրբ
եւ
մեծ
Լուսաւորչին
մերոյ,
ամս
վեց
»
։
Արժան
համարեցայ
յերկարել
զբանքս՝
’
ի
շնորհս
Գէորգեայ
եւ
գրաւոր
արուեստին,
եւ
արուեստագէտ
վարժապետացն
եւ
աշակերտաց,
յորս
մի
ըստ
միոջէ
աւանդեալ
գտանեմ
զարուեստն
ցամս
125,
այսու
կարգաւ.
Գէորգ
(
Ա
)
հետեւող
Ս.
Լամբրունեցւոյն
Առիստակէս
Գրիչն
Գէորգ
(
Բ
)
Սկեւռացիս
Մովսէս
Վ.
Երզնկացի
Գրիգորիս
Վ.
Խարբերդցի
Մխիթար
կրօնաւոր։
[6]
Յաշակերտս
նորա
յիշի
եւ
Մարտիրոս
վարդապետ
յամի
1303
։
[7]
Որոյ
ձեռնագիր
Երգարան
մի
եւս
պահի
’
ի
մատենադարանս
աթոռոյն
Էջմիածնի
(
Թիւ
667)
։
