Սիսուան

 

35. Կիւդնոսի ակունք եւ Ջրվէժ. Պելճիոյոզոյ Տիկին

Իբր երկու մղոնաւ յարեւմտից կածանին ` եւ յարեւելից Քէսիկ-դաշ լերին (8000 ՛ ), գրեաթէ նոյնչափ եւ ’ ի հարաւոյ բարձանց Ագռաւալերանց ( Գարկա տաղլարը ), եւ մերձ ’ ի ներկահող քարայր անդր, շրջապատեալ 2000 ՛ եւս բարձրագոյն կարմրաժայռ լերամբք ` գոգանայ ձորահովիտ մի ` Տուան? տէրէսի կոչեցեալ, 5000 ՛ բարձր յերեսաց ծովու, յարեւմտից հիւսիսոյ միայն հարթ գոլով, այլ վարագուրեալ յեղեւնեաց եւ ’ ի մայրից: Ի զանխուլ գոգոյ աստի բղխեն ակունք հռչակելոյն Կիւդնոսի ` տարսոնեան գետոյն, Ըրմագ կէօզիւ կոչեցեալ ’ ի Թուրքաց, որ առուակն թարգմանի, ’ ի միջոյ աղուտ կաւային վիմաց. եւ հոսեալ ընդ անձուկ արդեսաքար ծործոր, ախորժալուր խոխոջանօք իջանէ ’ ի ձորակն. եւ ընդ 15 Չ. երկայն ` երկմատնաչափ պատառուած կրային ժայռի ` իբր ’ ի 20 Չ [1]. բարձրութենէ վազեալ ` զեղանի յաւազան 3 <sup>1</sup> / <sub>2</sub> Չ. խոր, եւ յառաջէ յորդախաղաց, զշրջապատ քարաժեռիցն երեսս տամկացուցեալ, եւ պատեալ ձիթագոյն մամռով (Cinclydatus fontalis). են եւ ստորերկրեայ գնացք գետակին, այլ ոչ զամն ողջոյն. յաւուր աշնանամտի ` ( յորում ագաւ անդ Քոչի բնաքնինն յամի 1853), ջուր աւազանին ունէր ջերմութիւն 5° Ռէօմ., եւ չկայր ձուկն ’ ի նմա: Զաղբերակամբն աճեն բոյսք անգիւտք ’ ի կողմանս Տաւրոսի. որպէս, վարդաթուփք, տխկի, կաղնիք, հումել (Houblon), սին, եւ այլն. յորս յաճախ ճարակին քօշք: Աստուստ երագասահ հոսանօք ընդ ձոր անձուկ խաղայ գետակն ընդ հարաւ արեւելախառն, ’ ի նահանգն Լամբրունի, եւ անտի ’ ի Տարսոն, հաւաքելով աստի եւ անտի լեռնավտակս նման իւր երագահոսս: Յիշեալ բնագէտն եւ բուսաբան ` նշանակէ զակամբքս Կիւդնոսի ’ ի սեռս բուսոց, գեղեցիկ ծաղիկ մի յազգէ բարդից, կոչեցեալ Stæblina apiculata [2], որ ունի ցօղուն երկոտնաչափ բարձր եւ աւելի քան զբթաչափ ստուար. Բոխ բարձրաբլիթ (Ferula pachylopa) դեղնագոյն, 3 ՛ բարձր, Սերկեւլիճ լումայատիպ (Cotoneaster Numularia), Հզօրի վայելչագեղ (Potentilla speciosa), նոր տեսակ մի Քարկոտրուկ (Saxifraga), Գաճի կլուլաբեր (Gypsophila pilulifera), զոր յիշէ Չիհաչեֆ ընծայելով եւ զպատկերն. Ճլելեկ ատամնաթերթ (Silene odontopetala), Բզնածարիր կտաւոտ (Hieracium pannosum). Ակրկարհա արծաթագոյն, Եզնախոռն, Եղնճամայր, Ծայթրին ’ ի ծերպս վիմացն, եւ ’ ի յատակս խոռոչին Գառնամանուկ մեծայօնակ (Senecio megalophron), 3 ՛ բարձր, այլ եւ Շրէշ տաւրացի, Իշկորնկան, Ասփուր վայրի, Հազդեղ ֆարֆար (Tussilago Farfara) եւ այլն:

 

 

Ջրվէժքս այս Կիւնդոսի հռչակեալ են ’ ի կողմանս Տարսոնի, եւ զբազումս հրաւիրեն ’ ի տես եւ ’ ի զբօսանս. յորոց սակի եւ համբաւեալն զկիսով այսր դարու ազնուազարմն Պելճիոյոզոյ տիկին իտալացի [3], ’ ի հայրենեացն տարագիր ` շրջելով յօտար սահմանս, եկեալ եւ ’ ի Տարսոն ` յայց ել տեղւոյս, յամին 1852, յութ նոյեմբերի, բազում եւրոպացի ուղէկցօք. յորոց մի ոմն Փռանկ երիտասարդ ` Եդմոնդ Բերոն (Edmond Peyron), գրեաց անդէն ափ յափոյ զքերդուածս զայս, զուգախառնելով զյիշատակս մեծի քաղաքին Տարսոնի ` ընդ սահանաց ջուրցն Կիւդնոսի, որոյ եւ թարգմանութիւն հայերէն ` ոչ քաջ հաւատարիմ կարգի ’ ի ստորեւդ [4].

Ruines de ta splendeur antique,

Restes d'un temps plus fortuné,

Tarsous! ô cité prophétique,

Où l’apôtre Saint Paul est né;

Il ne reste plus de ta gloire

Que des tombeaux ensevelis;

Tu ne connais pas la mémoire

De tes héros du temps jadis!

Et le temps, de sa main cruelle

Chaque jour à tes monuments

Arrache une pierre nouvelle,

Attache une plante à tes flancs:

Ainsi la nature envieuse

Détruit les travaux des humains,

Pour s’établir insoucieuse

Sur les chefs-d’œuvre de leurs mains.

Elle seule ici peut nous rendre

Le souvenir des jours fameux,

Où l’on vit le jeune Alexandre

Arrêté sur ces bords ombreux:

Quand le Cydnus aux eaux cachées

Par sa fraîcheur sut l’attirer;

Toujours ses deux rives penchées

Dans son cristal vont se mirer!

Sur ces bords les lauriers-roses,

Les orangers aux doux parfum,

Mêlant leurs fleurs fraîches écloses

Donnent un sourire à chacun;

Et plus loin son onde écumante

Roulant sur les rochers fameux,

Se précipite frémissante

À travers l’horizon brumeux!

Un palmier surgit dans la plaine,

Pour achever ce beau tableau;

Et le Taurus étend sa chaîne

Formant un superbe rideau:

C’est un spectacle magnifique

Qui s’ offre à nos yeux enchantés,

Et des ombres du temps antique

Ces lieux sont encore fréquentés!

 

Այլ ինձ ախորժալուր եւ ազդողագոյն եւս են մերոյս Սիրելւոյ Լամբրունեցւոյ խորհրդածութիւնք, զոր ` աներկբայապէս համարիմ ականատես գոլ վայրացս, եւ թերեւս զնոյնս յիշել ` ’ ի գրելն զմեկնութիւն ԺԱ տան ՃԳ Սաղմոսի, ’ ի սահմանս յայսոսիկ, առ կարկաջաձայն հոսանօք Ժեռակրի. « Առաքեցեր զաղբիւրս ’ ի ծործորս. ’ ի միջոյ լերանց գնասցին ջուրք: Աղբիւրս ` աստ ոչ թէ միայն զփոքր ակունս ջրոց ասէ, այլ եւ զմեծամեծ աղբիւրս, որք բազմանալովն ` գետ լինին. զսոսա ` ամենազօր հրամանն Աստուծոյ առաքեաց ընդ ծործորս քարանձաւաց եւ ընդ մէջ լերանց: Եւ այս ոչ փոքր սքանչելիք, այլ մեծի հիացման արժանի. քանզի հայիմք եւ տեսանեմք, վասն սակաւ ինչ ջրոյ գնացից ` զայսքան մեծամեծ եւ բարձրացեալ լերինս պատառեալս, եւ ընդ մէջ իւրեանց ճանապարհ նոցին տուեալ. որով յայտնի ցուցանի ` թէ արարած է աշխարհս եւ ոչ ինքնեղ. զի թէ ոչ էր արարեալ, իւրովի ` ե՞րբ պատշաճէր ընդ այսպիսի լերանցս մէջ ճանապարհ ջուրց. այլ որ ստեղծ ` նոյն եւ պատառեաց զլերինս, եւ ընդ ծործորս սոցա հորդեաց ճանապարհ ջուրց սքանչելապէս. զի հռչակեսցի Նախախնամութիւնն »:

 

 

[1]             Տէվիս անգղիացի զբացատ բարձրութեան ջրվիժին՝ հազիւ թէ կիսով այսր չափու համարի, այսինքն իբր 30 ոտնաչափ։

[2]             Քոչի, 273 ։ Ի ցանկի բուսացուցակիս մերոյ ( յէջ 24) վրիպակ տպագրեալ է Stochlina, Ստոկլինա, փոխանակ Ստեհլինա ։

[3]             Cristina Trivulzio, Principessa di Belgijoso, Ծն. ’ ի 1808, † ’ ի Միլան, 1871 ։ Հաւասար անուանի գտաւ ’ ի գրագիտութեան ( բազում եւ պէսպէս գրուածովք յաւէտ ’ ի փռանկ բարբառ ), եւ յազատասիրութեան, ’ ի ժամանակի անդ ապստամբութեանն Իտալացւոց յԱւստրիոյ, (1848-49), մինչեւ կազմել ինքնին եւ գլուխ կալ գնդի կամաւոր զինուորելոց. ’ ի նուաճման Լոմպարտիոյ՝ խոյս ետ եւ շրջեցաւ յարեւելս, ’ ի Կ. Պօլիս, ’ ի Փոքր Ասիա եւ յԱսորիս, հաստատեալ զբնակութիւն իւր ’ ի կողմանս Վիրանշէհրի, ’ ի հարաւոյ Անկիւրիոյ, զորոց եւ գրեաց ծանօթութիւնս. եւ ’ ի խաղաղելն Իտալիոյ՝ վերադարձաւ ’ ի հայրենիսն, ոչ դադարեալ ’ ի քաղաքագիտական գրաւոր վաստակոց. յորոց՝ դոյզն ինչ նիւթ մերս հաւաքման ընծայէ՝ Յիշատակարան ուղեւորութեանց նորին, Asie Mineure et Syrie. Souvenirs de voyage, երկիցս տպագրեալ ’ ի 1859, 1861.

[4]             Հրատարակեալ է քերդուածս ’ ի Մասեաց Աղաւնի Օրագրի, Ա, ամ, (1855), յէջ 211-212 ։

Ո՜վ վաղափուլըն մեծութեանց աւերակք,

Երջանկաւէտ դարուց նշխարք պատուական,

Մեծըդ Տարսոն, տեսանողաց սուրբ քաղաք,

Առաքելոյն Պօղոսի վայր ծընընդեան.

Պատառք միայն քո պերճ փառաց վաղեմի՝

Թաղեալք ’ ի հող եւ կիսաթաղք երեւին.

Քեզ անծանօթ են յիշատակք անձկալի

Քաջաց բազմաց՝ որ վաղ ’ ի քեզըն կեցին։

Եւ ժամանակ իւրով անգութըն ձեռօք

Զօր հանապազ ’ ի շինուածոցդ հոյակապ

Քանցեալ կորզէ մէն մի քարինըս նորոգ,

Տընկէ ’ ի կողսըդ նոր զոպայ ծնգակապ։

Զայս օրինակ ահա բնութիւն նախանձոտ

Յաւեր դընէ զմարդկան վաստակս յանխընայ,

Եւ ինքն անցեալ բազմի անհոգ եւ անքոյթ

Ի հրաշակերտ նոցին արդեանցըն վերայ։

Նորա միայն է աստ ածել ’ ի հանդէս

Ըզյիշատակ ժամանակացն այն շըքեղ,

Յորս դեռաբոյսն Աղեքսանդրոս արքայ վէս՝

Եկըն եկաց զափամքս այսու վարսագեղ.

Եւ գաղտաջուրն յայնժամ Կիւդնոս գեղածուփ՝

Ի զով ալիսն ըզնա ձըգեաց ’ ի հրապոյր.

Եւ ցանկ երկուց եզերց նորին տունկ եւ թուփ՝

Ի սառնորակն անձնանըկատ գան ’ ի ջուր։

Աստ դափնեվարդքըն բարձրուղէշ բոցավառ

Եւ քաղցրահոտ նարընջենիք խուռնախիտ՝

Դեռաբողբոջ խառնեալ ծաղկունս ընդ իրեար,

Վառեն ըզդէմս տեսողացն ’ ի ժըպիտ.

Իսկ ’ ի բացէ ալիք նորին փըրփրադէզ՝

Թաւալգլոր ընդ թուխ պարեխս արաստոյ,

Ի վայր հոսեն քըստմընելով սոսկապէս

Մառախլապատ հորիզոնին ’ ի ներքոյ։

Ամբարձաձիգ արմաւենին ’ ի դաշտի՝

Յայն ’ ի պատկեր յաւելու գեղ բարեբաստ,

Եւ Տօրոսի տարածեալ զիւրըն գօտի՝

Չըքնաղատիպ անդ յօրինէ առագաստ։

Բա՜բէ. քանի՜ վըսեմ են այս տեսարանք

Որ հիացեալ աչաց մերոց հարկանին.

Եւ վաղընջուց ժամանակացն ուրուականք

Դեռ ըզվայրեօքըս թափառեալ տատանին։