46.
Ձորափոր
Գօրգունի.
Լերինք.
Պէրէքէթլի
աւան
եւ
մետաղք.
—
Իջեվանք
Վերջին
յարեւմտեայ
օժանդակաց
Սարոսի
է
Գօրգուն
գետ
`
արեւելագոյն
բնաւից
նախայիշելոց,
եւ
կոչի
յոմանց
Գարա-սու
[1],
յայլոց
Գարա-պունար
[2],
իբրու
զի
բղխէ
յայն
անուն
կամ
’
ի
Գըրգ
պունար
տաղ
կոչեցեալ
լերանց,
’
ի
1690
Չ.
բարձու,
որք
նոյն
կամ
զուգահեռական
են
Իւչ
գափու
լերանց,
եւ
ձգին
մօտագոյն
’
ի
հարաւոյ
արեւելից
վիճակին
Տիանեայ,
անջրպետ
կալով
ընդ
Լիկայոնիա
եւ
ընդ
Կիլիկիա.
’
ի
լերինս
յայսոսիկ
յարեալք
են,
թէ
եւ
ոչ
անընդմէջ
կցորդութեամբ
`
’
ի
հարաւոյ
կուսէ,
Արմուտ
պէլի,
Քիւրտ
սիվրի
տաղ,
Գարընճա
տաղ,
Գզըլ
տաղ,
եւ
անջրպետեն
յարեւմտից
կողմանէ
զձորահովիտ
Գօրգունի
`
’
ի
Գըրգ
-
կէչիտէ.
իսկ
յարեւելից
`
անջրպետք
նորին
եւ
արեւելեայ
զուգակ
առաջից
Սարոսի
`
են
բարձրաբերձ
եւ
պարսպաձեւ
անուանի
լերինքն
Ալա-տաղ
կամ
Ալլահ
տաղի.
յորս
են
առանձնակ
անուամբք
`
(’
ի
հարաւոյ
ընդ
հիւսիս
գնալով
),
Պօզ
տաղ
`
սակաւուք
հեռի
յարեւելից
Գզըլ
տաղ
լերին,
Գարէնֆիլ
տաղ,
Մասմենոյ
կամ
Մէսմէնի
կամ
Մասամէնտ
տաղ,
ապա
բնիկ
Ալատաղ
լեառն,
Էմլիկ
տաղ,
եւ
հիւսիսագոյն
բնաւից
սրակատարն
Ապիշ
կամ
Ապուշ
քար,
որք
եւ
սկիզբն
համարին
յոմանց
`
մեծի
Անտիտաւրոս
լեռնապարուն:
—
Լերինք
փոքունք
եւ
բարձրաւանդակք
ընդմիջեն
զհովիտ
Գօրգունի
յերկուս.
գլխաւորն
եւ
արեւմտեան
`
սեփականագոյն
է
նմին,
արեւելեանն
`
օժանդակի
նորուն
Էօճէմիշ
կամ
Աճէմիշ
կոչեցելոյ.
զեզերբ
սորին
ճանապարհն
տանի
ընդ
Հս.
Ել.
’
ի
Կեսարիա,
իսկ
Գօրգունին
`
’
ի
Տիանա
`
ընդ
հիւսիս,
եւ
ընդ
հարաւ
արեւմտախառն
`
մխի
’
ի
հովիտ
Գըրգ
-
կէչիտի,
եւ
հանէ
յուղի
կապանին
առ
Փայտեայ
կամրջաւն:
Զերկոքումբք
եւս
ճանապարհօք
`
զորս
’
ի
դէպ
է
կածանս
կոչել,
են
իջեվանատունք
(
խանք
),
աղբերք
եւ
ջրաղացք:
—
Առաջին
յիջեվանացս,
’
ի
հարաւոյ
սկսեալ,
’
ի
ստորոտս
Գարընճա
լերին
`
է
Եօսունլու
խան,
յորմէ
եւ
’
ի
վեր
ուղին
գնայ
զաջակողմամբ
գետոյն,
որ
է
ընդ
արեւմուտս,
մինչեւ
’
ի
Մէլէմէնճի
խան
[3]
կամ
Գամըշլը
[4],
վեց
կամ
եօթն
մղոնօք
վերագոյն,
յարեւելեան
ստորոտս
Գզըլ
տաղ
լերին.
ուրանօր
էին
իբր
երկոտասան
փայտաշէն
տնկունք
ընդ
հովանեօք
ընկուզենեաց
եւ
սօսեաց,
բնակութիւն
գլխաւորի
(
գայմագամ
)
Աֆշար
տոհմին
Մէլէմէնճի
օղլու
կոչեցելոյ,
իբր
1500
վրանաց,
ըստ
Չիհաչէֆի,
զատ
յայնոցիկ
որք
ճարակին
’
ի
կողմանս
Քուզան
լերանց:
Նորագոյն
ուղեւոր,
յամի
1875,
ասէ,
մեծատան
միոյ
Հայոյ
Ատանացւոյ
հաստատեալ
անդ
բնակարանս
կամ
գործարանս
(settlement).
եւ
մերձ
նմին
’
ի
ձորակի
միում
յաջմէ
կողմանէ
`
եկեղեցի
մի
ուխտատեղի
Հայոց
[5]:
—
Մերձ
յիջեվանս
յայս
է
կամուրջ
որով
դառնայ
ուղին
յարեւելս
կոյս,
յահեակ
գետեզրն,
ուր
Սօլալըգ
գիւղ.
եւ
սակաւուք
’
ի
վերոյ
`
վտակ
մի
իջեալ
’
ի
Քուրտ-սիվրի
լեռնէ
թափի
’
ի
գետն,
ուր
եւ
ջրաղացք
են
’
ի
գողաձեւ
վայրի.
եւ
մերձ
նմին
Ալճի-պէքիր
գեօղ,
ունելով
եւ
հանգրուան
’
ի
Հս.
կուսէ
`
’
ի
ստորոտս
յիշեալ
լերինն:
—
Ի
խառնրդոց
վտակին
երիւք
մղոնօք
չափ
վերագոյն՝
’
ի
նմին
ձախակողման
գետոյն
է
իջեվանն
Մահմուտ
խան,
առ
որով
եւ
ջրաղաց.
եւ
նոյնքան
վերագոյն
’
ի
սմանէ
`
Ճէնկլի
խան:
Փոխան
երկոցուն
իջեվանացս,
նորագոյն
ոմն
տեղաքնին
(
Պերալ
)
մի
միայն
նշանակէ
`
Թօփուզ
օղլու
խան
անուն
’
ի
հարաւ
-
արեւմտեան
ստորոտս
բնիկ
Ալա
լերին:
Աստի
իբրեւ
ընդ
հինգ
մղոն
ճանապարհի,
աւելի
կամ
պակաս,
յոյժ
անձկանայ
ուղին
եւ
խոտորնակի.
վասն
որոյ
եւ
սակաւուք
’
ի
վերոյ
յետին
յիշեալ
իջեվանին
`
կոչի
Պաշ-տէրպէնտ,
(
Գլխաւոր
կամ
Գլուխ
կապանի
),
սակաւ
մի
վերագոյն
ունելով
իջեվան
մի
եւս
`
հանդէպ
Մահմուտ
գեղջ՝
որ
յաջմէ
գետոյն,
մղոնաւ
բացագոյն
’
ի
լեռնոտին.
եւ
’
ի
մտից
նորին
միւս
եւս
գեօղ
իբր
կիսով
փարսախաւ
հեռագոյն
’
ի
նմին
լեռնոտին
`
Գըզլաքճի?
(
թերեւս
Գզըլ
-
աղաճ
)
կոչեցեալ:
—
Յելս
անձկագոյն
վայրի
կածանին
ընդունի
գետն
յաջմէն
վտակ
մի՝
եկեալ
յԱրմուտ
-
պէլի
լեռնէ,
առ
որով
յաջմէն
(
յարեւմտից
)
Պէքչիճի?
գիւղ.
յարեւելից
`
մղոնաւ
’
ի
բացեայ
`
Չարտաճըգ
գիւղ
(Tschardatschak).
եւ
’
ի
ստորեւ
Կէլադիմ?
գիւղ:
—
Առ
խառնրդովք
վտակիս
ուղին
դառնայ
յարեւմտակողմն
(
յաջ
)
գետոյն,
որ
երկու
կամ
երեք
մղոնօք
վերագոյն
ընդունի
յահեկէն
զօժանդակ
իւր
Էօճէմիշ
`
առ
օթեւանաւ
միով,
եւ
սակաւ
մի
եւս
վերագոյն
յաջմէն
այլ
վտակ
փոքրիկ,
առ
որով
Ճէլալար
գիւղ.
եւ
’
ի
ստորեւ
`
մղոնաւ
հեռի
’
ի
խառնորդոցն
`
Փուշլար
կամ
Պուրճ
գիւղիկ
[6],
թերեւս
Բուրգն
`
կամ
աշտարակ
մի
’
ի
վաղնջուց
գոլով
’
ի
տեղւոջն,
եւ
խոնարհագոյն
եւս
Մահամէլլի
գիւղ
[7]:
Երկու
մղոնաւ
յարեւելից
հիւսիսոյ
Պուրճի
եւ
յահեկէ
գետոյն
`
կայ
Պէրէքէթլի
մեծ
աւան,
’
ի
1270
Չ.
բարձու,
Մէտէմ
քաղաք
կոչեցեալ
’
ի
Պելճիոյոզոյ
տիկնոջէ,
որ
էանց
ընդ
այն
յամի
1852,
եւ
ագաւ
առ
ոստիկանի
բովուցն
[8]:
Մերձ
յաւանն
յաջմէ
գետոյն
եւ
ճանապարհին
են
համանուն
հալոցք
կապարահատիցն
Պէրէքէրլի
-
մատէն
կամ
Էսկի
Մատէն,
15
ժամուց
ճանապարհաւ
կամ
64
բնամղոն
հեռի
’
ի
Պուլղար
տաղ
մետաղաց.
յանուն
սոցին
եւ
վտակ
մի
գետոյն
Պէրէքէթլի
սու
կոչի,
այլ
եւ
Էօնլի
սու
[9].
բայց
քանք
կապարոյն
հեռագոյն
են
քսան
բնամղոնաւ
չափ
’
ի
ձորափորի
Էօճէմիշայ,
ուր
ընդ
հուպ
հանդիպեսցուք:
Ի
սահմանաց
աստի
եւ
անդր
ընդ
հիւսիս
ցաղբերականս
գետոյն
`
որ
յոյժ
անձուկք
են,
յարեւմտից
մերձ
ունելով
զԳըրգ
-
պունար
եւ
յարեւելից
զայլ
լերինս,
ոչ
նշանակի
շէն
տեղի.
այլ
միայն
իբրեւ
վեց
մղոնաւ
’
ի
հիւսիսոյ
Պէրէքէթլեայ
`
աւերակքն
Քէչի
գալէսի
(
Այծից
բերդ
),
փափաքելի
’
ի
քննութիւն:
[1]
Էտիպ
եւ
Չիհաչէֆ։
[2]
Էտիպ
եւ
Չիհաչէֆ։
[3]
Ըստ
Ֆիշէրի։
[4]
Ըստ
Պերալի։
[5]
Տէվիս,
201
։
Բայց
դիրք
տեղւոյս
Մէլէմէնճեայ՝
ըստ
երկոցուն
ճանապարհագրաց՝
ոչ
համեմատին
իրերաց,
զի
մին
’
ի
հիւսիսակողմն
Կապանին
Կուկլակայ
նշանակէ
’
ի
քարտին,
միւսն
’
ի
հարաւոյ.
եթէ
չիցեն
երկու
որիշ
տեղիք։
[6]
Պերալ
Pouchlar
գրէ,
Ֆիշէր
Purtsch.
[7]
Ըստ
Ռուս
աշխարհացուցի։
[8]
«Medem,
ville
bien
connue
dans
l’empire
turc
pour
ses
mines
de
plomb.
Je
logeai
chez
le
directeur
des
mines,
qui
en
est
en
même
temps
l’entrepreneur,
et
qui
m'accompagna
dans
ma
visite
à
ses
fourneaux.
C’étaient
des
fourneaux
primitifs
s’il
en
fut
jamais.
Le
minerai
était
jeté
dans
de
grands
trous
au
milieu
d’un
feu
d’enfer,
d’où
le
plomb
liquéfié
sortait
par
de
petits
canaux
creusés
dans
la
terre,
et
venait
tomber
et
se
refroidir
dans
une
cavité
pratiquée
au
dessous
du
fourneau.
Il
y
a
plusieurs
mines
çà
et
là
dans
la
montagne,
et
la
plus
grande
partie
n’en
est
pas
exploitée.
En
voyant
la
quantité
de
plomb
que
les
fours
vomissaient
perpétuellement,
le
petit
nombre
d'hommes
occupés
à
l'en
tirer,
et
la
simplicité
extrème
des
moyens
employés,
je
me
dis
que
la
spéculation
devait
être
bonne
pour
l'entrepreneur»,
etc.
—
Belgiojoso,
Asie
Mineure.
[9]
Չիհաչէֆ,
Ա.
298.
բայց
’
ի
տեղացոյց
քարտի
սորա
Կէօքլիւ
սու
գրի
վերին
մասն
Գօրգունի,
եւ
ոչ
նշանակի
’
ի
նմին
առանձինն
Պէրէքէթլի
գետ
կամ
ջուր։
