Սիսուան

48. Սահմանք Ալատաղ լերանց. Գարսանտ օղլու

Միջին պար կիլիկեան լերանց ծանեաք ’ ի բնագրութեանս զանուանեալն Ալա-տաղ ( իբրեւ մեծ կամ գունագոյն ծաղկերանգ ), եւ ըստ ոմանց Ալլահ-տաղ, որ ’ ի Հր. Մ. ձգի ընդ Հս Ել. անընդհատ եւ իբրու միապաղաղ պարիսպ եւ անջրպետ ` ընդ արեւմտեան օժանդակս Սարոսի, ցքառասուն մղոն. իսկ ընդ լայնն ` հասարակօրէն հինգ կամ վեց մղոնաւ չափ. այլ Հս. Ել. կողմն լայնանիստ է կրկին քան զմէջն, մինչ Հր. Մտ. անձկագոյն եւս քան զհասարակն: Բայց են եւ կողմնական թեւք լերանց, մանաւանդ յարեւելից կուսէ, որք խափանեն ’ ի մօտոյ կշռել զբարձրութիւն բնիկ պարուն, (’ ի հեռուստ ’ ի ծածկել կողմնականացն ` վեհագոյն յոյժ երեւեալք ). եւ դարաձեւ խոնարհին ’ ի կողմն Զամանդեայ: Ըստ ական կշռելոյ ` ոմանք ’ ի տեսողաց հաւասար ասեն Պուլղար լերանց, եւ այլք սուղ ինչ նուազ, բայց յ Ապիշքար սրակատար ` որ ’ ի Հս. Ել. ծայրս պարուն ` հաւասար համարին բարձրագոյն կատարաց համօրէն Տաւրոսի, 11, 000 ՛: Արդ ` այսու իսկ կարծեօք յայտ լինի ` զի յոյժ անծանօթ մնան լերինքս եւ սահմանք նոցին ` քան զհարաւային արեւմտեան պարակիցսն, որ են բնիկ Կիլիկեան Գահք. եւ մնայ մեզ եւ որ զհետ մեր ` սպասել յաջողակ քննողաց, եւ ակն ունել նման առաջնոցն եւ ’ ի սոսին ` գիւտս բնական բերոց, պէսպէս բուսոց եւ մետաղաց, եւ կարեւոր եւս ծանօթութեան դրից հովտաց եւ ձորոց, եւ որ ’ ի նոսին ջուրցն հոսանաց երկուստեք: Ծանօթ բուսախնդիրն Պուլղարեան լերանց ( Քոչի, յամի 1859), ասէ միայն զարեւմտեայ լեպրակս Ալա լերանց ծածկեալս սրատերեւ մայրեօք, լարեկ - փիճեօք, եւ լիբանանեան մայրիւք. իսկ զարօտս նոցին ծանուցանեն հօրանք հովուաց Թուրքմանիկ տոհմից դեգերելոց զվայրեօքն: Հասարակն լեռնագօտւոյն, յորում բազում ցցուեալ խութք են, ոչ ուրեք զիջանի քան զ ’7000 ՛ բարձրութեան. այլ «’ ի շարս սուր եւ ժանեձեւ կերպարանացն ` բազում ուրեք միջամուխ լինին բրգաձեւ եւ գմբեթաձեւ բարձրագոյն կատարք. գեղեցկագոյն է մանաւանդ հիւսիսայինն մասն, որ կանոնաւոր կերպարանօք վերամբառնայ ’ ի չափ վսեմականն լերանց. ըստ բուսաբերութեան հարկ է լեռնագօտւոյս կարի այլազան լինել ’ ի Պուլղար լերանց » [1]: Այսպէս գրէր բազում անգամ յիշեալ բուսաքնինն յամի 1853, եւ ցաւէր զի սահմանեալ կարգ ուղեւորութեանն ոչ ներեաց նմա քննել, « զամենեւին նոր զայս սահման Փլորայ » ( ծաղկանց ): Հարուստ նորութեամբք համարէր եւ զարեւելեայ կողմն Գարսանտ օղլու վիճակի, որպէս եւ զարեւմտեայն Պէրէքէթլի մատէնի: Յարեւմտակողմն պարուն անձուկ եւ երկայնաձիգ ձորահովիտք են, եւ նկարագեղ լեռնաբլուրք փոքրիկ ձորակօք, որք անջրպետեն ընդ հովիտն Գօրգունի. ընդարձակագոյն է արեւելակողմնն, ցածուն լեռնական շարիւ զատուցեալ ’ ի ձորահովտէն Զամանդեայ. զորոց արեւմտեան դիմօք քերելով վտակաց ջուրց ` իջելոց յարեւելեան կողից անտի բարձրաբերձ լերանց Ալա - տաղի, ընդ կողմն հարաւոյ հուն գործեն ’ ի Զամանդի գետ: — Սակաւուց շինից լսին անուանք. միայն մերձ ’ ի խառնուրդս հարաւագոյն վտակին ` նշանակի ’ ի քարտիսի ուրեք Ահմէտ գիւղ: Առ այլով եւս վտակաւ ` ’ ի ձորամիջի ցրուեալ են գեօղք Աֆշարաց եւ ագարակաց նոցին, որոց յիշի իբր գլխաւոր Գարսանտ օղլու 30 կամ 40 տամբք, յարեւելեան ոստ մի լերանցն. շատք ’ ի տոհմէ աստի Աֆշարաց կամ Թուրքմանաց ` զինեալք էին եւ բռունք. գլխաւոր նոցա կալաւ զՉիհաչէֆ ` յանցանել նորա ընդ սահմանսն (20 յուլ. 1853), այլ ակն ածեալ ’ ի հրովարտակացն եւ յաղաչանաց ` եթող. ’ ի նմին ամի ուղեւորելով եւ Լանկլուայ ’ ի Կիլիկիա, 1300 վրանս գրէ Գարսանտլը տոհմիս, եւ աւելի քան զ ’90, 000 գլուխս օդեաց, այծեայց եւ արջառոց, եւ 350 ուղտուց: — Ժամաւ վերագոյն ’ ի հիւսիսոյ գեղջս ` առ օժանդակաւ միով գետակին կայ յունաբնակ այգեւէտ գեօղն Կեավուր-քէօյ, առ երի դժուարակոխ ուղւոյ վասն փրթածոյ եւ վիժման քարանց յարեւելից կուսէ. բնակութիւն Յունաց [2] յայտ առնէ մետաղաց լինել ’ ի սահմանքս. զոր աներկբայ եւս առնէ շիկագոյն եւ երկաթախառն խառնաձոյլ գետինն ` սակաւ ժամուք վերագոյն ընդ հիւսիսի, յայնկոյս Քիլէրճի վտակի ` հոսեցելոյ սակաւուք հեռի ’ ի նախընթացէն, նման նմին անձուկ ձորակաւ: — Ըստ հիւսիսոյ սորա միւս եւս ձորակ է Չալթունճի [3] կոչեցեալ, եւ ապառաժուտ եւ մայրեւորք լեառն, ընդ որոյ մէջ եւ ընդ Ալա պարու ` հոսի գետակն երագ երագ, ոչ աւելի քան զ ’15 քայլ ունելով լայնութեան: Աստի երկժամու վերագոյն է ձորակն Հաճիման, որ հանգոյն առաջնոյն ’ ի Հս. Մ. ձգի ընդ Հր. Ել., ունելով առ եզերն զհանգրուանս Հաճիման-եայլասի, որ են հովոցք Գարսանտլը Աֆշարաց: Դժուարագնացք են եւ կողմանք ձորակիս, լերինքն անտառացեալք ուղղաբերձ փիճեօք կամ լարեկօք, յորոց միջի ուրեք ուրեք եւ սօսիք երեւին, բայց մայրք ոչ, եւ ’ ի բարձրաւանդակս ` բարձրաձաղկ գիհիք (Juniperus excelsa): — Աստի եւ ’ ի վեր անձկանայ հովիտն որ ընդ մէջ Ալատաղ պարու եւ սեւակարմիր քարուտ անջրպետաց Զամանդեայ. յորոյ յաջմէն սակաւուք հեռի եւ երկժամաւ ’ ի Հս. Հաճիմանայ ` կայ միւս եւս հանգրուան Աֆշարաց ` եւ արօտք Պարզամա կոչեցեալ, յոր անուն եւ գեօղ վերագոյն եւս իբր երեք ժամուք, ’ ի խաղս սօսաւէտ վտակին: — Աստի ժամաւ եւ կիսով վերագոյն ` կամուրջ մի է քարաշէն ’ ի վերայ վտակի, որ հիւսիսագոյն է ’ ի ծանուցեալսն յայսմ կողման Ալա լերանց, ուր եւ աւարտ պարու սոցին ’ ի բարձրակատարն Ապիշ, եւ յելից նոցին բացագոյն ` լիճն Պինկիւլ-կէօլ [4]. յելից հիւսիսոյ ` յոստ մի լերանց Տէլիք-դաշ ( Ծակքար ) անուանեալ հանգրուան, որ իբրեւ հինգ կամ վեց մղոնաւ եւեթ յարեւելից կայ նախագրեալ Էսկի - մատէն կապարահանից, եւ է ’ ի ձորակի իբր եօթն կամ ութ մղոնաւ երկայնութեամբ, ’ ի միջի իւրանման սրակատար բարձանց, առ որով են եւ մետաղահանք արծաթախառն, զոր Չիհաչէֆ համարի բարձր 2500 Չ. եւ աւելի: Սուղ ինչ անդրագոյն ընդ հիւսիս ` համարի սպառուած պարու Ալա լերանց, ընդ մէջ որոց եւ Անտիտաւրեան հռչակաւոր եւ մեծագոյն պարու ` որ նովին դրիւք ( Հր. Մ. ընդ Հս. Ել. ) երկայնաձգի, կայ Քէրմէզ լեառն եւ այլք մերձաւորք ` հորիզոնական իմն դրիւք, այս ինքն ’ ի Մ. ընդ Ել., ’ ի սահմանս Ֆառաշայ եւ Հաճինայ, ուր ոչ միայն բնիկ լերանցն ` այլ եւ ողջոյն իսկ աշխարհին Կիլիկիոյ անջրպետք են ’ ի նահանգաց Կապպադովկիոյ եւ Մարաշայ:

Բայց արդ քննեսցուք եւ զհայրենի դիւանս մեր, ’ ի գիւտ կամ յորոշումն գաւառի ` որում վիճակեալ թուիցին կողմանքս ` որք ’ ի Լամբրունէ եւ ’ ի Կուկլակայ ցայս վայր:

[1]             In der Reihc der Kantingen und zackigen Formen tritt mehrmalls die Pyramiden und Kegelform in den mächtigsten Spitzen hervor. Besonders schön ist der nördliche Theil, welcher in regelmässigeren Formen sich zu einem imposanten Gebirge erhebt. Dieser Gebirgzug dürfte in seinen Vegetationsverhältnissen von jenen des Bulgar Dagh sich bedeutend unterscheiden, etc. — Kotschy, 124.

[2]             Բայց Մուրատ Բերիացի որ արարեալ է համառօտ վիճակագրութիւն մի Կիլիկիոյ ամի 1840 կամ կանխագոյն, 40 երդս Հայոց գրէ գեղջս. այլ այս թուի յառաջ քան զեգիպտական մարտսն, առ որով եկին Յոյնք ’ ի գործ մետաղաց։

[3]             Չիհաչէֆ գրէ Tschaltgyngibi-dag.

[4]             Ըստ Քոչեայ. այլ հաւանօրէն Պին­կէօլ կոչելի։