Սիսուան

49. Վիճակ եւ բերդ. — Դաշտ Մլունի

Դասակարգ բերդորէից ըստ պատմչին Կիլիկիոյ եւ այլ ինչ յիշատակք ` ցուցանեն զկողմանքս որ ընդ մէջ նահանգաց Լամբրունի եւ Բարձրբերդոյ, ( որ է ’ ի Հս. Մտ. Սըսոյ ), առ պայազատութեամբ մերայոցս կոչեցեալ Նահանգք Դղեկին Մոլեւոնի, կամ Դաշտ Մլունի. յայտ է թէ յանուն մեծի եւ ամուր Մոլեւոն բերդի, որ թուի նման Լամբրունի եւ Պապեռօնի մնացեալ ’ ի վաղուց ’ ի Յունաց ժամանակէ: Դիրքն գուշակին եւ յեկեղեցական վիճակագրութենէ. զի արքայեղբայրն Յովհաննէս կոչի եպիսկոպոս « Նահանգաց աստուածապահ Դղեկին Մաւլեւաւնի եւ մասին ինչ Բարձրբերդոյ ». սահմանորդ ուրեմն էր սորին ` յարեւմտից կուսէ: Անունն, որպէս նշմարի ’ ի յիշատակէդ ` յոմանց սուղ տառիւ ( ո ) գրի եւ յոմանց ընդարձակ ( օ կամ աւ ), եւս եւ Մաւլովոն, եւ համառօտեալ ’ ի ռամկաց ` Մուլուն եւ Մլուն. այսպէս գրեն եւ Արաբացիք Հըսն-էլ-Մլուն, حصن الملون. իսկ ’ ի Լատինաց ` որք բազում անգամ զհայկական  բառս ըստ ձայնին փոխէին եւ թարգմանէին յիւրեանց լեզու եւ յիմաստ, կոչի եւ սա Mons Livonis, եւ հոլովմամբ  Montis Livonis. այլ եւ ’ ի պարգեւագրին Լեւոնի Մեծի ` առ ասպետս Հիւանդանոցին, յամի 1214, ռամկականաւն ձայնիւ գրի Երկիր Մլունի, in territorio Meloni. Ի սկզբան թագաւորութեան սորա ` Աժառոս ոմն էր իշխան բերդին եւ նահանգին, յանուանէն երեւեալ ազգաւ Յոյն գոլ, գուցէ եւ պայազատ հին զարմի, այլ մտեալ ընդ օրինօք թագաւորին Հայոց, որպէս եւ այլ ոչ սակաւ յոյն եւ լատին տեարք վիճակաց եւ բերդից: Յետ նորա յիշի միայն Սիր Լեւոն տէր Մոլեւոնի, որ ’ ի սկզբան թագաւորութեան Բ Լեւոնի համախոհութեամբ Ապլղարիպի  այլոյ մեծի իշխանի ` յապստամբութիւն մտաբերեալ, եւ ձերբակալ եղեալ ` մատնեցաւ ընդ նմին ’ ի ձեռս Փէրվանէի զօրավարի Թաթարաց եւ կողմնապահի Փոքուն Ասիոյ (1271) [1]: Հաւանօրէն յետ այնր զօրէն այլոց նշանաւոր ամրոցաց ` յարքունիս գրաւեցաւ Մոլեւոն, եւ առ Օշնիւ ` ’ ի սկզբան ԺԴ դարու ` եղբայր նորին Ալինախ ` ընդ Լամբրունի եւ Կուկլակայ տիրէր եւ սմին: — Նմանապէս եւ յեպիսկոպոսաց  կարգի երկու կամ երեք միայն ծանօթք են մեզ. նախայիշեալդ արքայեղբայրն Յովհաննէս յամի 1260-90, Ներսէս յամի 1316 ’ ի ժողովի Ատանայ, եւ Մխիթար ` որ յետոյ եղեւն կաթողիկոս (1341): Թեմն թուի հաստատեալ ’ ի շնորհս առաջնոյն ` յարքայէ եղբօրէ իւրմէ եւ ’ ի հօրէն, եւ մասամբ հին թեմին Բարձրբերդոյ ընդարձակեալ. այս Յովհաննէս կոչի եւ արքեպիսկոպոս, ոչ գիտեմ թէ եւ յաջորդքն:

Երկեկի դիրք նկատելի են ’ ի Մոլեւոն, Դղեակն աստուածապահ ’ ի Գահս Կիլիկիոյ, եւ Նահանգքն ’ ի դաշտակողմն, որ է ասել, թէ ոչ հեռի ’ ի դաշտաբերանոյն կայր բերդն ’ ի վերջին տեղագրեալ լեռնակողմանս եւ ’ ի ձորահովիտս օժանդակաց Սարոսի. եւ պարզագոյն եւս ասել, ’ ի լեռնահովտին Գօրգունի, ուր թերեւս եւ յիշեալ իջեվանն եւ տոհմն Մէլէմէնճի կրէ ցարդ ընդ աղօտ ծեքմամբ զանուն Մոլեւոնի, որոյ ոչ միայն դիրքն մերձ ’ ի դաշտակողմն ’ ի ճահ գան բանիս, այլ վկայեալ է եւ ’ ի հարեւանցի քննողէ կողմանցս, ըստ բանի տեղացեացն ` եթէ երկու եւ կէս ժամաւ բացագոյն ’ ի լերինս՝ են աւերակք ` Էսկի-դաշ ( Հին քար ) անուանեալք, որոց ցանկալի է հետազօտութիւն: Հաւանելի է թէ եւ լեռնուղին ընդ մէջ Ալատաղ պարու եւ վերջին դարեւանդից Պուլղարայ ` ուր զիջեվանսն յիշեցաք  ( յէջ 125 ), իցէ անուանեալն  ’ ի մերայոցս՝ Փող Մոլեւոնի, որպէս նշանակի ’ ի յաւելուածս ժամանակագրութեան Սամուէլի. եթէ, Եգիպտացիք յետ առման Աքայ քաղաքի, « գերեցին զՄոլեւոնին փողն ». զի հաւանօրէն ոչ կարացին ստնանել բերդին. յորում՝ յետ սակաւուց (1299) գործ ապիրատ գործեաց Սմբատ արքայ, զկնի խեղդամահ առնելոյ զմի յեղբարցն, աստանօր եւ զանդրանիկն զՀեթում՝ խաւարեցուցեալ յաչաց ` արկ ’ ի դիպահոջ, յորմէ զերծոյց միւս եւս եղբայրն Կոստանդին, հալածեալ զՍմբատ: — Ի տկարանալ իշխանութեան Հայոց ` յետ մահուան արքայիցս եւ արքայեղբարց, առ տղայ թագաւորաւն Լեւոնիւ Դ, յամի 1323, յետ աւերման Այասայ ` գրէ ոմն. « Յիշաւ ( ասպատակ ) արարեալ զօրացն Թուրքաց ` զՄլունն զամէն առ հասարակ ’ ի մեծէ մինչեւ ցփոքունս գերեաց, եւ հրով այրեաց երկու պուրճ. եւ բազում քրիստոնեայք հրով կատարեցան »: Յայսմ նուագի եւս թէպէտ եւ մասամբ աղարտեալ է բերդն, այլ թուի զերծեալ ’ ի սպառսպուռ աւերմանէ, թերեւս նոյնպէս եւ յետ երկոտասան ամաց, յորժամ Ալթուն - պուղա նայիպ Հալպայ, ըստ առաջնոյ օրինակին ` յամի 1335 « յիշուեց յերկիրս ’ ի ԻԵ մայիսի [2], ’ ի հինգշաբաթի յաւուր Համբարձման Փրկչին, եւ երեկ ղորդ ’ ի Մլունն, յԱտանայու ինչվի Տարսուս … ու գնացեալ ’ ի  Մոլեւոնին առջեւ, ու կեցաւ ինն օր յերկիրս ու ելաւ »: Այս վերջին յիշատակ է Մոլեւոնի, որ եւ թուի նպատակ հարուածոյ թշնամեացն, ըստ կրկին յիշման անուանն ’ ի գրչէ աստի. որում՝ ըստ այսմ դիտման ` ներելի է յետ եւ առաջ դասաւորութիւն անուանց տեղեացն կոխելոց. զոր ոճով եւս նշանակէ յաւելիչ ժամանակագրութեանն Սամուէլի, եթէ զիարդ « ձիընթաց արձակեալ … ’ ի մի գիշեր եւ մի օր ` հասեալք ’ ի Մամուեստիա եւ յԱտանա, եւ ’ ի թագաւորաշէնն, եւ ’ ի բոլոր դաշտս Մուլունին, զի թերեւս ըմբռնել կարասցեն զթագաւորն Լեւոն », որ զի խաղաղութեան ժամանակ էր ` ըստ դաշանց, անկասկած եւ անպատրաստ  կայր:

Յոգնաբար ` Նահանգաց Մոլեւոնի ասումն եւ բոլոր դաշտ նորին ` յայտ առնեն զի ընդարձակ էր գաւառն, եւ թուի ինձ հիւսիսակողմն Ատանայ, միջագետք Չագըտայ եւ Գօրգունի, մերձ ’ ի գետախառնունս նոցին եւ անդր քան զայն. յորում հարկ է թէ սփռեալ կային ոչ սակաւ շէնք. այլ հազիւ թէ երկուք կամ երեք յիշեալք ’ ի գիրս. իսկ զարդիս ` թերեւս անծանօթագոյն եւս են սահմանքն գէթ առ ’ ի մէնջ:

Գլխաւոր ’ ի յիշատակելոցն տեղեաց ’ ի գիրս ` է Վաներ բերդաւան, որոյ իշխան ’ ի թագաւորութեան Լեւոնի էր մարաջախտն Վասիլ, վախճանեալ յառաջ քան զամն 1214. յետոյ տեղին ընդարձակ սահմանօք ` գրաւեալ էր յարքունիս. քանզի յայնմ ամի ’ ի տալ Լեւոնի զդուստր  իւր Ռիթա ( ըստ այլոց ` Ստեփանի ) ’ ի կնութիւն Յովհաննու Պրիենի ` անուանեալ թագաւորին Երուսաղեմի, առ ’ ի լրումն օժտի նորին ` առեալ տասն հազար բիւզանդ սառակին ոսկի ’ ի Հիւանդանոցին ասպետաց, ետ նոցա ’ ի գրաւ զՎաներ համօրէն սահմանօքն, գիւղովք եւ հանգրուանօք, արօտովք եւ մայրեօք, ջրարբի եւ անջրդի վայրօք [3]. ընդ որս յիշին եւ ծովեզերեայ  վայրք ` կալուածք նորուն եւ նաւակայք. (Totam terram … et maritimam, cum portu et introitibus et exitibus suis), բաց յերկուց ձկնատենից (exceptis duabus piscationibus), կոչեցելոց  Կոռվիմ? Corvim, եւ Սաաբրաս? Saabras, զորս յայլում նուագի տուեալ էր նոցա: Ստորագրեցին պայմանագրին զատ յայլոց ` Կոստանդին Գունդստապլ, Վահրամ մարաջախտ, եւ եղբայր նորա Ճօսլին, Լեւոն de Biulum, եւ ութ յասպետաց անտի, ’ ի 23 ապրիլի, ’ ի Տարսոն քաղաքի:

Միւս եւս աւան մեծ ’ ի սմին վիճակի Մոլեւոնի `  պարգեւեալ էր Լեւոնի յառաջ քան զՎաներ, յամի 1212, այլում կարգի ասպետաց, այն է Տեւտոնաց կամ Ալամանաց, (Domus Hospitalis Teutonicorum), որոց եւ եղբայրակցեալ զինքն ասէ ’ ի պարգեւագրին, եւ յոյժ դրուատէ, զկոչեցեալն Գումբէթփոր? Cumbethfor, կամ թերեւս Գմբէթբերդ, զի ոչ գտանի անունս ’ ի հայ գիրս. Cumbetefort գրէ կանոնիկոսն Վիլլեպրանտ, որ յայնմ կամ յառաջնումն ամի էանց ընդ այն ` ’ ի գալ իւրում ’ ի Մըսսայ ’ ի Տարսոն [4], եւ վկայէ լինել բարւոք կայան Տեւտոնաց: Լեւոն ճշգրտէ եւ զսահմանս վիճակի աւանին ` իւրաքանչիւր անուամբք [5], զորս ` ցաւէ ինձ չկարել ստուգել ’ ի հայումս, վասն յեղափոխութեանն եւ խեղութեանց ’ ի լատին գրչութեան. բայց նշանակին սահմանքն այսպէս. յարեւելից, ընդ արքունի պողոտայն ցսահմանաքարն `  որ ընդ մէջ աւանին եւ Տետիմեկայ? (Tetimec), ուր ածուղ եդեալ էր ընդ քարիւն, որպէս եւ ընդ սահմանաքարիւ Վանկուն (Vancun), ցոր վայր հասանէր սահմանն յայսմ կողմանէ. — յարեւմտից, մինչեւ ’ ի սահմանս Բեղեքնոց?  կամ Եղեգնոց գեղջ (Beleguinos կամ Belegiunos), ուր բնակէին շինականք յ Արենկ (Arenc կամ Arench), եւ էր կալուած վանաց Ս. Աստուածածնի Տուրրեայ ( աշտարակի ?), Sencte Marie de Turri. ուր նոյնպէս կայր սահմանաքար եւ ’ ի ներքոյ ածուղ. եւ անտի ձգէր մինչեւ ’ ի Սիւնն կճեայ. — ’ ի հիւսիսոյ, ընդ կողմն Կեսարիոյ ` մինչեւ ’ ի Տուրոն ( թերեւս բլուր մի ), ուր նոյնպէս սահմանաքար եւ ածուղ ’ ի ներքեւն. — ’ ի հարաւոյ ` մինչեւ ’ ի սահմանն Բաղանեաց? (Bagnigum), ուր խաչ կանգնեալ է, եւ մինչեւ ցժայռն կամ ակառն (rocha), առ որով նոյնպէս քարինք եւ ածուղ: Դարձեալ եւ ’ ի կողմն Կեսարիոյ եւ Աբրայինանց? ( Աբրահամենց ? Ապարանից ?) են վէմք հաստատեալք ` ածղով, եւ ’ ի միջի վիմացն խաչ քարեղէն: — Գուցէ ’ ի սմին նահանգի Մոլեւոնի էր եւ Այուն գիւղ (Ayun), զոր ընդ Գումբէթփորի, ընդ Ամուտայ բերդի եւ այլոց ինչ աւանից ` պարգեւեաց Լեւոն ` Ալամանացն, քանզի եւ այն սահմանակից  ասի Վանկունի: Զայս ամենայն ձրի առ սիրոյ եւ երախտեաց ասէ շնորհեալ նոցա, « ըստ օրինաց եւ սովորութեան Փռանկաց ». եւ վաւերացուցանէ կարմրադեղով  եւ ոսկի կնքովն. զորս անեղծ եւ անջինջ տեսեալ վկայէ Գուլիելմոս Բ պատրիարք Երուսաղեմի, յետ իբր 60 ամաց (1263-70), եւ ծայր ’ ի ծայր ընդ օրինակէ  զպատճէնն: — Տարադէպ թուին կարծիք Լանկլուայ որ զԳմբէթփոր եւ զծովեզերեայն Մալլոյ քաղաք նոյն համարի:

Երկրորդ տեղի աւանդեալ մեզ ’ ի գրոց ` էր վանք կամ անապատ մի հուպ առ բերդին Մոլեւոնի, ըստ հակիրճ անթուական յիշատակարանի գրոց նոր կտակարանի, գրեցելոյ

« Ի դղեակս Մոլէվոնի

Ի յ Անապատս որ Կամբիկ կոչի.

Ընդ հովանեաւ Աստուածածնին,

Եւ Առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի              

Եւ Սքանչելագործ Ս. Նշանի,

Որ պահապան սա մեզ լիցի.

Ի թագաւորութեանըն  Լեւոնի:

Արդ յիշեցէք զփակակալ սուրբ Ուխտին Կամբկանն զ Յովհաննէս պատուական կուսակրօն քահանայ, որ ետ զսա փափագանօք գրել », եւ այլն: Ոչ զայս եւ ոչ զՎաներ եւ ոչ զայլս որ ’ ի սահմանս նորին ` ոչ գտի յիշատակեալ յայլ գիրս: — Իսկ հռչակաւորն այն բերդ Մոլեւոնի ` անագան ուրեմն եւս յերեւան գայ յելս կոյս ԺԵ դարու, յՕսմանեան պատմութեան, որոյ գրիչք Մոլէն կամ Մոլվանէ  անուանեն. շէն էր տեղին առ Բ Պայէզիտաւ ’ ի մարտին ընդ Եգիպտացիս, եւ տեարքն ` որ թուին Թուրքմանք, կամաւ հնազանդեցան ընդ ձեռամբ սոցա, այլ Եգիպտացիք վերստին նուաճեցին  ( յամի 1487). իսկ ’ ի գալ միւսոյ ամին ` Ալի փաշա պէկլէրպէկ Ռումէլիոյ ` թափեաց ’ ի նոցանէ, հանդերձ Լամբրունիւ եւ Կուկլակաւ. ընդ որս յիշին  եւ Խօճա-գալէ բերդ ` ընդ մէջ Ալատաղ եւ Իւչգափու լերանց, որ է ’ ի սահմանս Պէրէքէթլի մետաղաց, եւ Ալէնգաշ կամ Ալնագաշ, որ թուի ընդ մէջ Կուկլակայ եւ Մոլեւոնի:

[1]             Ժամանակագիր մի ասէ. « Մոլովոնին տէրն Սիր Լէոն եւ Ապըլղարիպն մռտեցին, եւ ըմբռնեցին ’ ի Փարվանայն » ։

[2]             Յօր. ԻԶ մայիսի գրեալ էր, բայց ’ ի յիշեալ թուականին՝ որոյ տարէգիր է Պ՝ ’ ի 25 մայիսի գայ տօն Համբարձմանն։

[3]             «Ego Leo, Dei gratia Rex Armeniæ, … Dono et concedo Helemosinarie domino Fratri Garin de Monte Acuto, venerabili Magistro… quoddam casale nomine Vanerium, in territorio Meloni situm, cum casalibus, guastinis, terris cultis et incultis, aquis, nemoribus, pascuis et aliis omnibus sibi pertinentibus», etc. - Cartulaire.

[4]             … Transeuntes Cumbetefort, ubi domus est et mansio bona Hospitalis Alemanorum, venimus Tursolt (Tarsus). - Willebrand.

[5]             In territorio Meloni, aliud casale nomine Cumbethfor cum pertinenciis et divisionibus ipsius signatis. A parte orientis extenditur sicut vadit via usque ad petram inter Cumbethfor et Tetimec, et sunt infra petre pro metis fixe et subter carbones; de hinc extenditur usque ad metas petrarum fixas ex parte Vancun et carbones subter; a parte occidentis inter Cumbethfor et Casale dictum Belegiunos, quod habitant villani de Arench, et est Sancte Marie de Turri, sunt mete petrarum fixe et subter carbones; de hinc extenditur usque ad columpnam marmoream. A parte septemtrionis, versus Casseriam sunt mete fixe et subter carbones, et vadit usque ad Turonum. A meridie, extenditur usque ad metas de Bagnigun, ubi crux est posita et usque ad rocham et infra sunt petre fixe et carbones subter. A parte Abraainain et Casserie sunt petre fixe et carbones subter; et in medio petrarum fixarum est crux de petra. Item aliud casale nomine Ayun cum pertinenciis et divisionibus ipsius signatis. A parte Calasie, est crux de petra et carbones subter supra viam que ducit ad Vancun. A parte orientis, extenditur ad Pertusum vulpis, et est ibi crux de petra; de hinc extenditur usque ad ovile et medio sunt mete de petra quinque et carbones subter. A parte Vangum, usque ad aliam crucem de petra que fixa est juxta gastinam supra viam et in capite vie est alia petra et via ibi dividitur. His ita assignatis, item dono et concedo a modo in perpetuum eisdem fratribus, etc., - Cartul. 119.