49.
Վիճակ
եւ
բերդ.
—
Դաշտ
Մլունի
Դասակարգ
բերդորէից
ըստ
պատմչին
Կիլիկիոյ
եւ
այլ
ինչ
յիշատակք
`
ցուցանեն
զկողմանքս
որ
ընդ
մէջ
նահանգաց
Լամբրունի
եւ
Բարձրբերդոյ,
(
որ
է
’
ի
Հս.
Մտ.
Սըսոյ
),
առ
պայազատութեամբ
մերայոցս
կոչեցեալ
Նահանգք
Դղեկին
Մոլեւոնի,
կամ
Դաշտ
Մլունի.
յայտ
է
թէ
յանուն
մեծի
եւ
ամուր
Մոլեւոն
բերդի,
որ
թուի
նման
Լամբրունի
եւ
Պապեռօնի
մնացեալ
’
ի
վաղուց
’
ի
Յունաց
ժամանակէ:
Դիրքն
գուշակին
եւ
յեկեղեցական
վիճակագրութենէ.
զի
արքայեղբայրն
Յովհաննէս
կոչի
եպիսկոպոս
«
Նահանգաց
աստուածապահ
Դղեկին
Մաւլեւաւնի
եւ
մասին
ինչ
Բարձրբերդոյ
».
սահմանորդ
ուրեմն
էր
սորին
`
յարեւմտից
կուսէ:
Անունն,
որպէս
նշմարի
’
ի
յիշատակէդ
`
յոմանց
սուղ
տառիւ
(
ո
)
գրի
եւ
յոմանց
ընդարձակ
(
օ
կամ
աւ
),
եւս
եւ
Մաւլովոն,
եւ
համառօտեալ
’
ի
ռամկաց
`
Մուլուն
եւ
Մլուն.
այսպէս
գրեն
եւ
Արաբացիք
Հըսն-էլ-Մլուն,
حصن
الملون.
իսկ
’
ի
Լատինաց
`
որք
բազում
անգամ
զհայկական
բառս
ըստ
ձայնին
փոխէին
եւ
թարգմանէին
յիւրեանց
լեզու
եւ
յիմաստ,
կոչի
եւ
սա
Mons
Livonis,
եւ
հոլովմամբ
Montis
Livonis.
այլ
եւ
’
ի
պարգեւագրին
Լեւոնի
Մեծի
`
առ
ասպետս
Հիւանդանոցին,
յամի
1214,
ռամկականաւն
ձայնիւ
գրի
Երկիր
Մլունի,
in
territorio
Meloni.
Ի
սկզբան
թագաւորութեան
սորա
`
Աժառոս
ոմն
էր
իշխան
բերդին
եւ
նահանգին,
յանուանէն
երեւեալ
ազգաւ
Յոյն
գոլ,
գուցէ
եւ
պայազատ
հին
զարմի,
այլ
մտեալ
ընդ
օրինօք
թագաւորին
Հայոց,
որպէս
եւ
այլ
ոչ
սակաւ
յոյն
եւ
լատին
տեարք
վիճակաց
եւ
բերդից:
Յետ
նորա
յիշի
միայն
Սիր
Լեւոն
տէր
Մոլեւոնի,
որ
’
ի
սկզբան
թագաւորութեան
Բ
Լեւոնի
համախոհութեամբ
Ապլղարիպի
այլոյ
մեծի
իշխանի
`
յապստամբութիւն
մտաբերեալ,
եւ
ձերբակալ
եղեալ
`
մատնեցաւ
ընդ
նմին
’
ի
ձեռս
Փէրվանէի
զօրավարի
Թաթարաց
եւ
կողմնապահի
Փոքուն
Ասիոյ
(1271)
[1]:
Հաւանօրէն
յետ
այնր
զօրէն
այլոց
նշանաւոր
ամրոցաց
`
յարքունիս
գրաւեցաւ
Մոլեւոն,
եւ
առ
Օշնիւ
`
’
ի
սկզբան
ԺԴ
դարու
`
եղբայր
նորին
Ալինախ
`
ընդ
Լամբրունի
եւ
Կուկլակայ
տիրէր
եւ
սմին:
—
Նմանապէս
եւ
յեպիսկոպոսաց
կարգի
երկու
կամ
երեք
միայն
ծանօթք
են
մեզ.
նախայիշեալդ
արքայեղբայրն
Յովհաննէս
յամի
1260-90,
Ներսէս
յամի
1316
’
ի
ժողովի
Ատանայ,
եւ
Մխիթար
`
որ
յետոյ
եղեւն
կաթողիկոս
(1341):
Թեմն
թուի
հաստատեալ
’
ի
շնորհս
առաջնոյն
`
յարքայէ
եղբօրէ
իւրմէ
եւ
’
ի
հօրէն,
եւ
մասամբ
հին
թեմին
Բարձրբերդոյ
ընդարձակեալ.
այս
Յովհաննէս
կոչի
եւ
արքեպիսկոպոս,
ոչ
գիտեմ
թէ
եւ
յաջորդքն:
Երկեկի
դիրք
նկատելի
են
’
ի
Մոլեւոն,
Դղեակն
աստուածապահ
’
ի
Գահս
Կիլիկիոյ,
եւ
Նահանգքն
’
ի
դաշտակողմն,
որ
է
ասել,
թէ
ոչ
հեռի
’
ի
դաշտաբերանոյն
կայր
բերդն
’
ի
վերջին
տեղագրեալ
լեռնակողմանս
եւ
’
ի
ձորահովիտս
օժանդակաց
Սարոսի.
եւ
պարզագոյն
եւս
ասել,
’
ի
լեռնահովտին
Գօրգունի,
ուր
թերեւս
եւ
յիշեալ
իջեվանն
եւ
տոհմն
Մէլէմէնճի
կրէ
ցարդ
ընդ
աղօտ
ծեքմամբ
զանուն
Մոլեւոնի,
որոյ
ոչ
միայն
դիրքն
մերձ
’
ի
դաշտակողմն
’
ի
ճահ
գան
բանիս,
այլ
վկայեալ
է
եւ
’
ի
հարեւանցի
քննողէ
կողմանցս,
ըստ
բանի
տեղացեացն
`
եթէ
երկու
եւ
կէս
ժամաւ
բացագոյն
’
ի
լերինս՝
են
աւերակք
`
Էսկի-դաշ
(
Հին
քար
)
անուանեալք,
որոց
ցանկալի
է
հետազօտութիւն:
Հաւանելի
է
թէ
եւ
լեռնուղին
ընդ
մէջ
Ալատաղ
պարու
եւ
վերջին
դարեւանդից
Պուլղարայ
`
ուր
զիջեվանսն
յիշեցաք
(
յէջ
125
),
իցէ
անուանեալն
’
ի
մերայոցս՝
Փող
Մոլեւոնի,
որպէս
նշանակի
’
ի
յաւելուածս
ժամանակագրութեան
Սամուէլի.
եթէ,
Եգիպտացիք
յետ
առման
Աքայ
քաղաքի,
«
գերեցին
զՄոլեւոնին
փողն
».
զի
հաւանօրէն
ոչ
կարացին
ստնանել
բերդին.
յորում՝
յետ
սակաւուց
(1299)
գործ
ապիրատ
գործեաց
Սմբատ
արքայ,
զկնի
խեղդամահ
առնելոյ
զմի
յեղբարցն,
աստանօր
եւ
զանդրանիկն
զՀեթում՝
խաւարեցուցեալ
յաչաց
`
արկ
’
ի
դիպահոջ,
յորմէ
զերծոյց
միւս
եւս
եղբայրն
Կոստանդին,
հալածեալ
զՍմբատ:
—
Ի
տկարանալ
իշխանութեան
Հայոց
`
յետ
մահուան
արքայիցս
եւ
արքայեղբարց,
առ
տղայ
թագաւորաւն
Լեւոնիւ
Դ,
յամի
1323,
յետ
աւերման
Այասայ
`
գրէ
ոմն.
«
Յիշաւ
(
ասպատակ
)
արարեալ
զօրացն
Թուրքաց
`
զՄլունն
զամէն
առ
հասարակ
’
ի
մեծէ
մինչեւ
ցփոքունս
գերեաց,
եւ
հրով
այրեաց
երկու
պուրճ.
եւ
բազում
քրիստոնեայք
հրով
կատարեցան
»:
Յայսմ
նուագի
եւս
թէպէտ
եւ
մասամբ
աղարտեալ
է
բերդն,
այլ
թուի
զերծեալ
’
ի
սպառսպուռ
աւերմանէ,
թերեւս
նոյնպէս
եւ
յետ
երկոտասան
ամաց,
յորժամ
Ալթուն
-
պուղա
նայիպ
Հալպայ,
ըստ
առաջնոյ
օրինակին
`
յամի
1335
«
յիշուեց
յերկիրս
’
ի
ԻԵ
մայիսի
[2],
’
ի
հինգշաբաթի
յաւուր
Համբարձման
Փրկչին,
եւ
երեկ
ղորդ
’
ի
Մլունն,
յԱտանայու
ինչվի
Տարսուս
…
ու
գնացեալ
’
ի
Մոլեւոնին
առջեւ,
ու
կեցաւ
ինն
օր
յերկիրս
ու
ելաւ
»:
Այս
վերջին
յիշատակ
է
Մոլեւոնի,
որ
եւ
թուի
նպատակ
հարուածոյ
թշնամեացն,
ըստ
կրկին
յիշման
անուանն
’
ի
գրչէ
աստի.
որում՝
ըստ
այսմ
դիտման
`
ներելի
է
յետ
եւ
առաջ
դասաւորութիւն
անուանց
տեղեացն
կոխելոց.
զոր
ոճով
եւս
նշանակէ
յաւելիչ
ժամանակագրութեանն
Սամուէլի,
եթէ
զիարդ
«
ձիընթաց
արձակեալ
…
’
ի
մի
գիշեր
եւ
մի
օր
`
հասեալք
’
ի
Մամուեստիա
եւ
յԱտանա,
եւ
’
ի
թագաւորաշէնն,
եւ
’
ի
բոլոր
դաշտս
Մուլունին,
զի
թերեւս
ըմբռնել
կարասցեն
զթագաւորն
Լեւոն
»,
որ
զի
խաղաղութեան
ժամանակ
էր
`
ըստ
դաշանց,
անկասկած
եւ
անպատրաստ
կայր:
Յոգնաբար
`
Նահանգաց
Մոլեւոնի
ասումն
եւ
բոլոր
դաշտ
նորին
`
յայտ
առնեն
զի
ընդարձակ
էր
գաւառն,
եւ
թուի
ինձ
հիւսիսակողմն
Ատանայ,
միջագետք
Չագըտայ
եւ
Գօրգունի,
մերձ
’
ի
գետախառնունս
նոցին
եւ
անդր
քան
զայն.
յորում
հարկ
է
թէ
սփռեալ
կային
ոչ
սակաւ
շէնք.
այլ
հազիւ
թէ
երկուք
կամ
երեք
յիշեալք
’
ի
գիրս.
իսկ
զարդիս
`
թերեւս
անծանօթագոյն
եւս
են
սահմանքն
գէթ
առ
’
ի
մէնջ:
Գլխաւոր
’
ի
յիշատակելոցն
տեղեաց
’
ի
գիրս
`
է
Վաներ
բերդաւան,
որոյ
իշխան
’
ի
թագաւորութեան
Լեւոնի
էր
մարաջախտն
Վասիլ,
վախճանեալ
յառաջ
քան
զամն
1214.
յետոյ
տեղին
ընդարձակ
սահմանօք
`
գրաւեալ
էր
յարքունիս.
քանզի
յայնմ
ամի
’
ի
տալ
Լեւոնի
զդուստր
իւր
Ռիթա
(
ըստ
այլոց
`
Ստեփանի
)
’
ի
կնութիւն
Յովհաննու
Պրիենի
`
անուանեալ
թագաւորին
Երուսաղեմի,
առ
’
ի
լրումն
օժտի
նորին
`
առեալ
տասն
հազար
բիւզանդ
սառակին
ոսկի
’
ի
Հիւանդանոցին
ասպետաց,
ետ
նոցա
’
ի
գրաւ
զՎաներ
համօրէն
սահմանօքն,
գիւղովք
եւ
հանգրուանօք,
արօտովք
եւ
մայրեօք,
ջրարբի
եւ
անջրդի
վայրօք
[3].
ընդ
որս
յիշին
եւ
ծովեզերեայ
վայրք
`
կալուածք
նորուն
եւ
նաւակայք.
(Totam
terram
…
et
maritimam,
cum
portu
et
introitibus
et
exitibus
suis),
բաց
յերկուց
ձկնատենից
(exceptis
duabus
piscationibus),
կոչեցելոց
Կոռվիմ?
Corvim,
եւ
Սաաբրաս?
Saabras,
զորս
յայլում
նուագի
տուեալ
էր
նոցա:
Ստորագրեցին
պայմանագրին
զատ
յայլոց
`
Կոստանդին
Գունդստապլ,
Վահրամ
մարաջախտ,
եւ
եղբայր
նորա
Ճօսլին,
Լեւոն
de
Biulum,
եւ
ութ
յասպետաց
անտի,
’
ի
23
ապրիլի,
’
ի
Տարսոն
քաղաքի:
Միւս
եւս
աւան
մեծ
’
ի
սմին
վիճակի
Մոլեւոնի
`
պարգեւեալ
էր
Լեւոնի
յառաջ
քան
զՎաներ,
յամի
1212,
այլում
կարգի
ասպետաց,
այն
է
Տեւտոնաց
կամ
Ալամանաց,
(Domus
Hospitalis
Teutonicorum),
որոց
եւ
եղբայրակցեալ
զինքն
ասէ
’
ի
պարգեւագրին,
եւ
յոյժ
դրուատէ,
զկոչեցեալն
Գումբէթփոր?
Cumbethfor,
կամ
թերեւս
Գմբէթբերդ,
զի
ոչ
գտանի
անունս
’
ի
հայ
գիրս.
Cumbetefort
գրէ
կանոնիկոսն
Վիլլեպրանտ,
որ
յայնմ
կամ
յառաջնումն
ամի
էանց
ընդ
այն
`
’
ի
գալ
իւրում
’
ի
Մըսսայ
’
ի
Տարսոն
[4],
եւ
վկայէ
լինել
բարւոք
կայան
Տեւտոնաց:
Լեւոն
ճշգրտէ
եւ
զսահմանս
վիճակի
աւանին
`
իւրաքանչիւր
անուամբք
[5],
զորս
`
ցաւէ
ինձ
չկարել
ստուգել
’
ի
հայումս,
վասն
յեղափոխութեանն
եւ
խեղութեանց
’
ի
լատին
գրչութեան.
բայց
նշանակին
սահմանքն
այսպէս.
յարեւելից,
ընդ
արքունի
պողոտայն
ցսահմանաքարն
`
որ
ընդ
մէջ
աւանին
եւ
Տետիմեկայ?
(Tetimec),
ուր
ածուղ
եդեալ
էր
ընդ
քարիւն,
որպէս
եւ
ընդ
սահմանաքարիւ
Վանկուն
(Vancun),
ցոր
վայր
հասանէր
սահմանն
յայսմ
կողմանէ.
—
յարեւմտից,
մինչեւ
’
ի
սահմանս
Բեղեքնոց?
կամ
Եղեգնոց
գեղջ
(Beleguinos
կամ
Belegiunos),
ուր
բնակէին
շինականք
յ
Արենկ
(Arenc
կամ
Arench),
եւ
էր
կալուած
վանաց
Ս.
Աստուածածնի
Տուրրեայ
(
աշտարակի
?),
Sencte
Marie
de
Turri.
ուր
նոյնպէս
կայր
սահմանաքար
եւ
’
ի
ներքոյ
ածուղ.
եւ
անտի
ձգէր
մինչեւ
’
ի
Սիւնն
կճեայ.
—
’
ի
հիւսիսոյ,
ընդ
կողմն
Կեսարիոյ
`
մինչեւ
’
ի
Տուրոն
(
թերեւս
բլուր
մի
),
ուր
նոյնպէս
սահմանաքար
եւ
ածուղ
’
ի
ներքեւն.
—
’
ի
հարաւոյ
`
մինչեւ
’
ի
սահմանն
Բաղանեաց?
(Bagnigum),
ուր
խաչ
կանգնեալ
է,
եւ
մինչեւ
ցժայռն
կամ
ակառն
(rocha),
առ
որով
նոյնպէս
քարինք
եւ
ածուղ:
Դարձեալ
եւ
’
ի
կողմն
Կեսարիոյ
եւ
Աբրայինանց?
(
Աբրահամենց
?
Ապարանից
?)
են
վէմք
հաստատեալք
`
ածղով,
եւ
’
ի
միջի
վիմացն
խաչ
քարեղէն:
—
Գուցէ
’
ի
սմին
նահանգի
Մոլեւոնի
էր
եւ
Այուն
գիւղ
(Ayun),
զոր
ընդ
Գումբէթփորի,
ընդ
Ամուտայ
բերդի
եւ
այլոց
ինչ
աւանից
`
պարգեւեաց
Լեւոն
`
Ալամանացն,
քանզի
եւ
այն
սահմանակից
ասի
Վանկունի:
Զայս
ամենայն
ձրի
առ
սիրոյ
եւ
երախտեաց
ասէ
շնորհեալ
նոցա,
«
ըստ
օրինաց
եւ
սովորութեան
Փռանկաց
».
եւ
վաւերացուցանէ
կարմրադեղով
եւ
ոսկի
կնքովն.
զորս
անեղծ
եւ
անջինջ
տեսեալ
վկայէ
Գուլիելմոս
Բ
պատրիարք
Երուսաղեմի,
յետ
իբր
60
ամաց
(1263-70),
եւ
ծայր
’
ի
ծայր
ընդ
օրինակէ
զպատճէնն:
—
Տարադէպ
թուին
կարծիք
Լանկլուայ
որ
զԳմբէթփոր
եւ
զծովեզերեայն
Մալլոյ
քաղաք
նոյն
համարի:
Երկրորդ
տեղի
աւանդեալ
մեզ
’
ի
գրոց
`
էր
վանք
կամ
անապատ
մի
հուպ
առ
բերդին
Մոլեւոնի,
ըստ
հակիրճ
անթուական
յիշատակարանի
գրոց
նոր
կտակարանի,
գրեցելոյ
«
Ի
դղեակս
Մոլէվոնի
Ի
յ
Անապատս
որ
Կամբիկ
կոչի.
Ընդ
հովանեաւ
Աստուածածնին,
Եւ
Առաքելոցն
Պետրոսի
եւ
Պօղոսի
Եւ
Սքանչելագործ
Ս.
Նշանի,
Որ
պահապան
սա
մեզ
լիցի.
Ի
թագաւորութեանըն
Լեւոնի:
Արդ
յիշեցէք
զփակակալ
սուրբ
Ուխտին
Կամբկանն
զ
Յովհաննէս
պատուական
կուսակրօն
քահանայ,
որ
ետ
զսա
փափագանօք
գրել
»,
եւ
այլն:
Ոչ
զայս
եւ
ոչ
զՎաներ
եւ
ոչ
զայլս
որ
’
ի
սահմանս
նորին
`
ոչ
գտի
յիշատակեալ
յայլ
գիրս:
—
Իսկ
հռչակաւորն
այն
բերդ
Մոլեւոնի
`
անագան
ուրեմն
եւս
յերեւան
գայ
յելս
կոյս
ԺԵ
դարու,
յՕսմանեան
պատմութեան,
որոյ
գրիչք
Մոլէն
կամ
Մոլվանէ
անուանեն.
շէն
էր
տեղին
առ
Բ
Պայէզիտաւ
’
ի
մարտին
ընդ
Եգիպտացիս,
եւ
տեարքն
`
որ
թուին
Թուրքմանք,
կամաւ
հնազանդեցան
ընդ
ձեռամբ
սոցա,
այլ
Եգիպտացիք
վերստին
նուաճեցին
(
յամի
1487).
իսկ
’
ի
գալ
միւսոյ
ամին
`
Ալի
փաշա
պէկլէրպէկ
Ռումէլիոյ
`
թափեաց
’
ի
նոցանէ,
հանդերձ
Լամբրունիւ
եւ
Կուկլակաւ.
ընդ
որս
յիշին
եւ
Խօճա-գալէ
բերդ
`
ընդ
մէջ
Ալատաղ
եւ
Իւչգափու
լերանց,
որ
է
’
ի
սահմանս
Պէրէքէթլի
մետաղաց,
եւ
Ալէնգաշ
կամ
Ալնագաշ,
որ
թուի
ընդ
մէջ
Կուկլակայ
եւ
Մոլեւոնի:
[1]
Ժամանակագիր
մի
ասէ.
«
Մոլովոնին
տէրն
Սիր
Լէոն
եւ
Ապըլղարիպն
մռտեցին,
եւ
ըմբռնեցին
’
ի
Փարվանայն
»
։
[2]
Յօր.
ԻԶ
մայիսի
գրեալ
էր,
բայց
’
ի
յիշեալ
թուականին՝
որոյ
տարէգիր
է
Պ՝
’
ի
25
մայիսի
գայ
տօն
Համբարձմանն։
[3]
«Ego
Leo,
Dei
gratia
Rex
Armeniæ,
…
Dono
et
concedo
Helemosinarie
domino
Fratri
Garin
de
Monte
Acuto,
venerabili
Magistro…
quoddam
casale
nomine
Vanerium,
in
territorio
Meloni
situm,
cum
casalibus,
guastinis,
terris
cultis
et
incultis,
aquis,
nemoribus,
pascuis
et
aliis
omnibus
sibi
pertinentibus»,
etc.
-
Cartulaire.
[4]
…
Transeuntes
Cumbetefort,
ubi
domus
est
et
mansio
bona
Hospitalis
Alemanorum,
venimus
Tursolt
(Tarsus).
-
Willebrand.
[5]
In
territorio
Meloni,
aliud
casale
nomine
Cumbethfor
cum
pertinenciis
et
divisionibus
ipsius
signatis.
A
parte
orientis
extenditur
sicut
vadit
via
usque
ad
petram
inter
Cumbethfor
et
Tetimec,
et
sunt
infra
petre
pro
metis
fixe
et
subter
carbones;
de
hinc
extenditur
usque
ad
metas
petrarum
fixas
ex
parte
Vancun
et
carbones
subter;
a
parte
occidentis
inter
Cumbethfor
et
Casale
dictum
Belegiunos,
quod
habitant
villani
de
Arench,
et
est
Sancte
Marie
de
Turri,
sunt
mete
petrarum
fixe
et
subter
carbones;
de
hinc
extenditur
usque
ad
columpnam
marmoream.
A
parte
septemtrionis,
versus
Casseriam
sunt
mete
fixe
et
subter
carbones,
et
vadit
usque
ad
Turonum.
A
meridie,
extenditur
usque
ad
metas
de
Bagnigun,
ubi
crux
est
posita
et
usque
ad
rocham
et
infra
sunt
petre
fixe
et
carbones
subter.
A
parte
Abraainain
et
Casserie
sunt
petre
fixe
et
carbones
subter;
et
in
medio
petrarum
fixarum
est
crux
de
petra.
Item
aliud
casale
nomine
Ayun
cum
pertinenciis
et
divisionibus
ipsius
signatis.
A
parte
Calasie,
est
crux
de
petra
et
carbones
subter
supra
viam
que
ducit
ad
Vancun.
A
parte
orientis,
extenditur
ad
Pertusum
vulpis,
et
est
ibi
crux
de
petra;
de
hinc
extenditur
usque
ad
ovile
et
medio
sunt
mete
de
petra
quinque
et
carbones
subter.
A
parte
Vangum,
usque
ad
aliam
crucem
de
petra
que
fixa
est
juxta
gastinam
supra
viam
et
in
capite
vie
est
alia
petra
et
via
ibi
dividitur.
His
ita
assignatis,
item
dono
et
concedo
a
modo
in
perpetuum
eisdem
fratribus,
etc.,
-
Cartul.
119.