Սիսուան

53. Խորին Անապատ. — Փերճեր կամ Պերճեր վանք

Հպագոյն ’ ի Լեւոնկլայ քան ’ ի Բարձրբերդ կարծեմ զմի ’ ի հռչակաւոր եւ հին վանորէից Կիլիկիոյ ` զկոչեցեալն Խորին Անապատ. զորմէ հաւասարաբար ասէ յիշատակագիր ոմն յամի 1302, գոլ « մերձ ’ ի սահմանս Բարձրբերդոյ եւ Լեւոնկլային ` անառիկ դղեկացն ». զշինութիւն վանացն ` հայր մեր Չամչեան ընծայէ Կոստանդնի թագաւորահօր. մարթ է նորոգող կամ վերականգնող համարել, եթէ ստոյգ իցէ գրեալն ’ ի Յայսմաւուրս ` զԳէորգեայ Մեղրկայ, հաստատել ոչ միայն ’ ի Դրազարկ՝ զհսկումն կիրակամտից ` այլ եւ «’ ի Խորին Անապատն ` որ յաշխարհին Կիլիկեցւոց, ’ ի Սիս ». սակայն Մատթ. Ուռհայեցի եւ հետեւող նորին Պատմիչն մեր ` միայն զԴրազարկ յիշեն եւ ոչ զԽորին. վասն որոյ հաւանելի է յԺԳ դարու շինութիւն եւ պայծառանալ տեղւոյս. յորում՝ ’ ի վերջին ամս Ա Հեթմոյ ` Բասիլ ոմն կամ Վասիլ եւ Աստուածատուր եղբայր նորին ` գրելով Ճառընտիր մի մեծադիր, առաջին առաջնորդ եւ առաջին հիմնարկող սուրբ ուխտիս կոչեն զ Ստեփանոս, եւ մաղթելով վասն հոգւոյ նորա ` ոչ շատ կանուխ ժամանակաւ ցուցանեն վախճանեալ. յետ նորա թուի կեցեալ Բարսեղ, որ « զօրինակս ( գրոցս ) պարգեւեաց, ասէ, եւ ինքն զկնի սակաւ աւուրց փոխեցաւ յաստեացս. եւ էր առաջնորդ աստուածաբնակ ուխտին Խորնին »: Քանզի պակասէ բուն յիշատակարան մատենին, այլ մեծութիւն նորին եւ հակիրճ յիշատակքն յայտ առնեն բովանդակ ամս տեւեալ գրչութեանն. զի յէջ 341 նշանակի մահ Հեթմոյ արքայի (1270, հոկտ. 28) եւ յէջ 367-8 ասի. « Յայսմ վայրի խաղաղութեան կարօտանամք  յաղախնածին Հագարացւոց ( յարձակ ) մանէ ». որ թուի նշանակել զեղեալսն յաւուրս Լեւոնի Բ. այն ժամանակի առաջնորդ ուխտին որ եւ ստացող մատենին ` էր Երիանոս, ընդ որում եւ Պետրոս զուգապէս կոչին Դիտապետք մենաստանիս. առ սոքօք եւ « Յովհաննէս կրօնաւոր եւ փակեալ սուրբ Անապատին Խորնին … որ օժանդակ եղեւ օրինակիս, եւ այլ միաբան եղբայրութեանն, որք բարւոք յօժարեցան վերասացելոցս եւ ինձ … Բասլի »: Յիշին ընդ սոսին եւ « Աստուածատուր քահանայ որ ’ ի բազում կողմանց ջանայր յօժանդակութիւն ». կամ, « որ բնաւին սպասաւորէր նիւթոց եւ ամենայն պիտոյից ». եւ Բարսեղ քահանայ. « որ յարդար ընչից իւրոց օժանդակեաց ’ ի մատեանս յայս ». Տիրացու եպիսկոպոս ` հօրեղբայր եւ ուսուցիչ գրողին, եւ Առաքել նորին եղբայր. Առաքել կրօնաւոր « որ երբեմն տեսուչ էր այսմ անապատի ». Կոստանդ ծերունի հիւրատես,  Թորոս եւ Գրիգոր` տնտեսք, Վարդ մանուկ պարտիզպան, եւ այլ ոչ սակաւ քահանայք, կրօնաւորք  եւ սարկաւագունք. յորոց ’ ի շար անկանի եւ Հիպա հոգեւոր քոյր գրչին եւ մայր Խաչատրոյ սարկաւագի, եւ այլ կին մի անուն Շնոհաւոր, « որ ’ ի չքաւորութենէ իւրմէ ` մի անասնիկ ունէր ծննդական, եւ զայն ` վասն բարի յուսոյն իւրոյ ` յօգնութիւն ետ գրոցս »: — Յայսքան եւ յայսպիսի յիշատակս ոչ յաւելու եւ զսրբութիւնս ուխտին, զոր նախագրեալ յիշատակագիրն 1302 ամի ` ծանուցանէ մեզ, գոլ « ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սրբոյն Գրիգորի եւ սրբոյ Նշանիս եւ այլ Սրբոցս ». գրողն այն է Թումա Հռոմկլայեցի, որ յետ առման այնր կաթողիկոսական աթոռոյ յԵգիպտացւոց ` եւ կոտորմանն բազմաց, ընդ որս եւ ծնողաց եւ հարազատաց իւրոց, խոյս տուեալ եկեալ այսր ` տրտմութեամբ գրէր զգիրս Թղթոց միաբանութեան Հայոց եւ Յունաց: — Յառաջ քան զայն եւ յետ Երիանոսի ` առաջնորդ եկաց ուխտին Կոստանդին Պրօնագործ Կեսարացին, յամի 1286 ամբարձեալ ’ ի գահ կաթողիկոսութեան Հայոց, յաւուր Ճրագալուցի զատկին, յ ’13 ապրիլի, եւ յետ չորից կամ հնգից ամաց (1290) բռնադատեալ հրաժարել. որ եւ յետ մերկանալոյ զքահանայապետական զգեստսն եւ ծալելով դնելոյ ’ ի վերայ արծաթի սեղանոյ, « ետ բերել մազեղէն մի սեաւ եւ յոյժ խոշոր եւ զգեցաւ, եւ ’ ի նոյն մազեղինէն քուսիթայ եդ ’ ի գլուխն, եւ ողջունեալ զամենեսին ել ’ ի տանէ եպիսկոպոսարանին միայն եւ լռիկ ». թերեւս դարձաւ այսր ’ ի մենարան իւր յԱնապատն Խորին, մինչչեւ կարգեալ տեսուչ Սկեւռայ, ուր տեսաք զգործ նորա ( յէջս 107-112 ), եւ ուստի վերստին կոչեցաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան, եւ հովուեաց ընդ երկար եւս (1307-23): — Առ սովաւ ’ ի ժողովս Սսոյ եւ Ատանայ յամս 1307-16, ընդ միաբանեալսն յիշի առաջնորդ Խորին Անապատի ` Բարսեղ: Յետ սորա յամի 1319 հայր Կոստանդ, որ կոչէ զինքն « անպիտան եւ անիմաստ սպասաւոր բանի ». այլ զի ասէ « յորժամ էի պաշտօնեայ սուրբ ուխտին Խորնին », թուի յետոյ հրաժարեալ. սա յամին յայնմիկ նշանակելոյ ` ասէ կարգաւորեալ զՃաշոց Գունդստապլին, Սմբատայ ` հրամանաւ Պաղտին Մարաջախտի ժառանգողի զնոյն, վերածելով զԾննդեան եւ զԱւետեաց տօնս ` ըստ աւուրց լատինական ամսոց, եւ ըստ սահմանի ժողովոցն եղելոց յաւուրս նախայիշեալդ Կոստանդեայ կաթողիկոսի եւ Օշնի թագաւորի:

Յետ այսոցիկ  մի անգամ եւս գտանեմ զյիշատակ Անապատիս յամի 1325, ընդ յիշատակի այլոյ մենաստանի ’ ի նոյն կողմանս, այն է Փերճեր կամ Պերճեր. ըստ յետնոյս անուանագրէ Խաչատուր սարկաւագ գրիչ աւետարանի միոյ անդ ` յամի 1299, վասն Սարգսի քահանայի եղբօր Պօղոսի կրօնաւորի. յիշէ եւ զ Պօղոս քահանայ « որ աշխատեցաւ յըղորդել սըմա » ( մագաղաթին ), այլ եւ զԴաւիթ եւ զԹորոս, որք թուին միաբանք, եւ զեկեղեցիսն Ս. Սիոն եւ Ս. Նշան: Յետ ամաց քսան եւ վեցից ծանուցանէ այլոյ մատենի գրիչ, այսու օրինակաւ եւ ձեւով, ( եւ փոխանակ պիտակ կոչեցելոյ զինքն սպիտակ գրելով ). 

Ի նմին մատենի գտանի այլուր գրեալ եւ այս յիշատակ. « Կոստանդեայ Հեթմընցւոյ Տէր ողորմեա, եւ ամենայն  ուղիղ  հաւատացելոց » [1]: — Յիշի եւ յամի 1342 ընդ ժողովականս Սսոյ ` Դաւիթ հայր Փերճերոյ, David Abbas de Perger, գրեալ ’ ի լատինն. եւ զի անծանօթ էր անունդ յառաջագոյն ` Չամչեան հայր մեր վրիպակ կարծելով ` փոխեալ է ’ ի վանք Փրկչին:

Ոչ այս միայն վանք, այլ միւս եւս եւ ’ ի նոյն սահմանս Խորին Անապատի ` շինեալ ասի ’ ի Կոստանդնէ թագաւորահօրէ, Միակեցեր անուանեալ. որոյ առաջնորդ համարի յիշեալ Հայրս մեր ` զ Ստեփաննոս  ’ ի նմին ժողովի Սսոյ. բայց ’ ի լատինն անծանօթ իմն անուն գրի վանացն Quessedan?: Ոչ գտի ’ ի գիրս յիշատակ ինչ զտեղւոյս. որպէս եւ ոչ զ Լիսանկան վանաց, զոր ` նոյնպէս ասէ Չամչեան ` հաստատեալ Թագաւորահօրն, այլ ոչ նշանակի սահմանն, մօ՞տ իցէ եթէ հեռի ’ ի կողմանց Բարձրբերդոյ.  իսկ ուր յետնոյս առաջնորդ կոչի Կոստանդին ` ’ ի նմին ժողովի, ’ ի լատինն անուն տեղւոյն գրի Lisernat ( Լիսեռնատ ):

[1]             Առ դիւրութիւն ընթերցուածոյ լուսատիպ յիշատակարանին նախակարգելոյ՝ որ ի հանդիպակայ իջի (152) ընդօրինակեմք զնոյն հանդերձ յաւելուածովն. « Յամի եւթնհարիւր եւ եւթանասուն եւ չորսերորդի թուաբերութեանս Հայոց (1325) ’ ի թագաւորութեանն Հայոց Լեւոնի որդւոյ Աւշին թագ՛՛։ եւ ’ ի կաթողիկոսութեանն Կոստանդեայ Լամբրունցւոյ. գրեցաւ երգս այս շարականի ’ ի ձորս Խորին անապատի ’ ի վանքս Փերճեր։ Ընդ հովանեաւ սուրբ Սիոնի եւ սուրբ Նշանացս Քրիստոսի ձեռամբ սպիտակ եւ ձեւով անուամբ քահանայի Կոստ։ Ի խնդրոյ սրբասէր եւ աղաւնատիպ ծերունի հաւրն Թուխանի։ Ի վայելումն դեռաբոյս պատանեկին քեռորդւոյ նորին Պաւղոսի։ Արդ աղաչեմ զամենեսեան վասն սիրոյն Քրիստոսի յիշեցէք ’ ի բարին Քրիստոս զվերոյգրեալս այս զծերացեալ կրաւնաւորն Թուխան, եւ զբարեպաշտուհի քոյրն Թանկ, եւ զծնողսն իւր զհանգուցեալսն ’ ի Քրիստոս, զհայրն իւր Անձրեւ եւ զմայրն իւր եւ զամենայն զարմն իւր։ … Ընդ նմին յիշեցէք զհեզն եւ զբարեբոյս միւս քեռորդին իւր Կիրակոս. նաեւ զողորմելի գերիս ծրագրաւղ սմին Կոստ. եւ անմեղադիր լերուք զի կար մեր այսչափ էր. եւ յընտիր աւրինակէ էր » ։