55.
Ձորոյն
Ս.
Թորոս
վանք.
—
Թիւրքթի.
—
*
Ցնաբերդ
Թէ
ոչ
կից
այլոց
եկեղեցեաց
մեծի
վանացս,
այլ
եւ
ոչ
հեռի
’
ի
նոցանէ
երեւի
գոլ
`
եւ
մի
’
ի
բազմահոյլ
վկայից
տեղւոյն
`
’
ի
վեր
անդր
յիշեցելոց,
եւ
քաջայաղթ
վկայարանն
`
որ
կոչի
Ձորոյն
սուրբ
Թորոս,
ըստ
նորին
յիշողի
եւ
բազմագիր
Գրիգորի,
որ
յամի
1329
ընդօրինակէր
յայսմ
իսկ
Ձորի
զյիշատակաշատ
զայն
գիրս
Մեկնութեան
Մատթէի,
որ
’
ի
ձեռին
մերում
է
արդ,
եւ
որոյ
այսու
ձեւով
է
թուական
գրչութեան.
Ոչ
լոկ
վկայարան
`
այլ
եւ
մենաստան
ճանաչի
`
յարակից
կամ
բաժանորդ
մեծի
ուխտին
Ականց.
քանզի
եւ
առանձինն
վանահայր
յիշի
սորա
’
ի
ժողովին
Սսոյ
յամի
1307,
Թորոս
անուն,
փիլիսոփայ
մականուանեալ,
որ
նշանակէ
քաջ
երաժիշտ
կամ
հմուտ
երգոց,
որպիսի
էր
եւ
համանուն
աւագերէցն
արքունի
`
Թորոս
Թափրոնց,
եւ
այլք
ոմանք
համանուանք:
Առանց
անուան
սրբոյն
`
գրի
եւ
լոկ
Ձորոյ
վանք
`
’
ի
յիշատակարանի
ուրեք
1334
ամի,
եւ
’
ի
նմին
Կենսակիր
սուրբ
Նշան
վանացն,
յայնժամ
պահեալ
’
ի
Սիս:
Յառաջ
քան
զայսոսիկ
`
յերկրորդ
կէս
ԺԳ
դարու
յիշատակի
Յովհաննէս
Ձորովանեցի
`
երախտաւոր
տեղւոյն,
ուր
Ստեփանոս
ոմն
գրէր
զՅորդորակ
ճառս
Ոսկիբերանի
վասն
Յակոբայ
կաթողիկոսի
Ա
(1268-86).
եւ
Յովհաննէս
նշանակէ
զինքն
ուղղիչ
եղեալ
գրոցն,
իմա՛
սղալանաց
գրչին:
Ոչ
հեռի
’
ի
սահմանաց
կամ
’
ի
շրջանակէ
Ակներոյ
կարծեմ
եւ
զ
Թիւրքթի
վանս.
մի
`
զի
գրիչ
վերոյիշեալ
յունական
մաշտոցին
`
ասէ
վասն
այնորիկ,
«
Քրիստոս
Աստուած
մեր
տացէ
բարի
ժամանակաւ
վայելել
զգիրս
`
բնակչաց
սուրբ
ուխտին
Թիւրքթոյ
վանիցն,
յորոյ
պայծառութիւն
`
բարի
յիշատակս
կատարեցաւ.
այլ
մի՛
ոք
իշխեսցէ
հանել
զսա
յեկեղեցւոյն,
յինչ
պէտս
եւ
իցէ
».
եւ
երկրորդ,
զի
ոմանք
յանձանց
յիշեցելոց
յԱկներ
`
յամս
1313-1329,
յիշատակին
եւ
համազոյգ
’
ի
գիրս
Անդրիանտական
ճառից
Ս.
Ոսկիբերանի
`
գրելոց
’
ի
վանս
յայս
Թիւրքթոյ,
յամի
1314.
Վասիլն
այն
մառնպան,
հոգեւոր
հարքն
Գրիգոր
եւ
Յովհաննէս,
եւ
գրիչն
Կոստանդին,
որ
յիշէ
եւ
նոր
անձինս,
որպէս
զ
Սիր
Թորոս
հարազատ
եղբայր
երկոցուն
դոցա.
բայց
զմին
`
զ
Գրիգոր
`
առաջնորդ
ասէ
այսր
ուխտի
Թիւրքթոյ,
եւ
զմիւսն
(
Յովհաննէս
)
փակակալ,
որք
ետուն
գրել
Կոստանդեայ
զայն
մատեան.
եւ
’
ի
գործաւորաց
`
բաց
’
ի
մառնպանէն
Վասլէ
`
յիշէ
«
զ
Յովհաննէս
ածպան
(
այծապան
),
զ
Թորոս
հացկտուր,
զ
Անտոն`
աղօնմաղ,
զ
Կոստանդին`
հիւրատես
»:
Սրբարանքն
յիշեալք
են
Ս.
Աստուածածին,
Ս.
Փրկիչ,
եւ
կենսակիր
սուրբ
Նշանք:
Գրիգոր
առաջնորդ
վանիցս
գտաւ
ընդ
ժողովեալսն
’
ի
Սիս
յամի
1310.
իսկ
’
ի
ժողովին
Ատանայ
յամի
1316`
վանահայր
Թիւրքթոյ
էր
Հայրապետ:
Այլ
ինչ
յիշատակ
ոչ
գտանեմ
զտեղւոյս:
Յաւելից
աստանօր
եւ
զաւանդութիւն
հրաշախառն
բերդի
միոյ,
զոր
աւանդող
բանին
`
ասէ
մերձ
լինել
’
ի
Pharsipee,
Բարձրբերդ.
Էր
անդ,
ասէ,
ցին
(
հաւ
)
մի
’
ի
վերայ
գեղեցիկ
թառի,
զոր
պահէր
ոմն
յաւերժահարսն
գեղանի.
եւ
որ
ոք
հսկէր
անսխալ
եւ
կայր
’
ի
պահ
հաւուն
զաւուրս
եօթն
կամ
երեք,
շնորհէր
նմա
բամբիշն
ըստ
սրտի
նորա
բարիս
երկրաւորս
`
որում
եւ
բաղձայրն.
իսկ
թէ
ոք
վրիպէր
’
ի
պահուն
եւ
’
ի
քուն
մտանէր,
զանձն
իսկ
կորուսանէր
եւ
անյայտ
լինէր:
Հսկեալ
աղքատի
ուրուք
երբեմն
զգուշութեամբ
զսահմանեալ
աւուրսն
`
խնդրեաց
ընչաւէտութիւն,
եւ
տուան
նմա
այնքան
ինչք
շահու
վաճառականութեամբ
`
մինչեւ
հազիւ
բաւէր
համարել
զհազարերորդ
մասնն:
Ասպետ
ոմն
Տաճարական
նոյնպէս
ժրաբար
հսկեալ
`
մատոյց
քսակ
մի
`
լնուլ
ոսկւով.
ելից
բամբիշն
եւ
ետ,
այլ
գուշակեաց
զի
չարի
լիցի
առիթ
այնքան
լիութիւն
գանձու
`
եւ
նմա
եւ
կարգին
իւրոյ,
որպէս
եւ
եղեւ
իսկ:
Եկեալ
եւ
միոյ
’
ի
թագաւորացն
Հայոց
(Ermeny)
առն
լաւի
եւ
քաջ
ձիաւորի,
’
ի
կատարել
աւուրց
հսկմանն
`
հարցեալ
թէ
զինչ
խնդրիցէ,
ասէ.
Չեմ
մեծութեանց
ինչ
կարօտ,
զի
են
իմ
կարի
իսկ
շատ,
եւ
երկիր
ունիմ
ընդարձակ
եւ
կեամ
յանդորրու,
եւ
ոչ
իմիք
այլոյ
ցանկամ
`
բայց
քում
անձին:
Խոժոռեալ
բամբշանն
ասէ.
Անմտութեամբ
խնդրեցեր
զոր
չէ
մարթ
քեզ
ընդունել.
քանզի
իմ
խոստումն
է
տալ
բարիս
երկրաւորս,
իսկ
ես
չեմ
երկրաւոր
ոք,
այլ
երկնաւոր
եւ
հոգեղէն:
Եւ
’
ի
յամառել
թագաւորին
’
ի
կամս
իւր,
սպառնայ
բամբիշն
եւ
ասէ.
Որովհետեւ
չեղէ
բաւական
փոխել
զքեզ
’
ի
յանդուգն
եւ
’
ի
վայրապար
բաղձանացդ,
տաց
զոր
ոչն
փափագիս՝
քեզ,
եւ
որ
’
ի
քէն
գալոց
են
զարմք
`
ցազգ
իններորդ.
արդ
գիտասջիր,
արքայ,
զի
մարտք
անդադարելիք
պաշարեսցեն
զքեզ,
եւ
եղիջիք
կոխան
թշնամեաց
ձերոց
եւ
կարօտք
ամենայն
բարեաց:
Եւ
յայնմհետէ,
ասէ
պատմիչն
պարզամիտ,
թագաւորն
Հայոց
եւ
երկիր
նորա
կորուսին
զխաղաղութիւն
եւ
զմեծութիւն,
եւ
անկան
ընդ
հարկաւ
Սառակինոսաց:
—
Հեղինակ
եւ
հաւատացող
բանիցս
է
Յովհան
Մոնտըվիլ
(Maundeville)
ուղեւոր
եւ
ուղէգիր
անգղիացի
յառաջին
կէս
ԺԴ
դարու,
որ
յերկար
շրջեալ
յուխտս
եւ
յաշխարհս
հեռաւորս
`
մինչեւ
’
ի
Թաթարս,
գրեաց
զոր
ետեսն
եւ
զոր
ոչն
ետես,
եւ
շատ
ինչ
’
ի
լրոյ
եւ
ըստ
զրուցաց.
եւ
’
ի
ստորագրելն
զճանապարհ
իւր
’
ի
Տրապիզոնէ
’
ի
Կարին,
խոտորեալ
գրչութեամբ
յայս
կողմն
`
զրուցէ
զայսոսիկ,
եւ
յաւելու
նովին
միամտութեամբ,
թէ
Չէ
այս
ուղղոյ
ճանապարհ
երթալոյ
’
ի
նախ
նշանակեալ
տեղիսս,
այլ
առ
’
ի
տեսանելոյ
զսքանչելիս
զայս.
եւ
ըստ
բանիցն
`
’
ի
դէպ
է
անուանել
զբերդն
Ցընաբերդ
կամ
Բազէբերդ,
Sparrow-hawk
յանգղիացի
գրութեան: