Սիսուան

57. Ձորահովիտք Զամանդեայ եւ Սառանի. Ֆառաշ

Միջին մասն հիւսիսակողման Կիլիկիոյ, կամ որ ինչ յարեւելս հիւսիսոյ է դեռ եւս տեղագրելոյ գաւառին Բարձրբերդոյ, եւ յարեւմուտս նահանգին Ջահանայ, միջոցն այն հիւսիսագոյն Տաւրոսի ( Ալա - տաղ լերանց ) եւ Անտիտաւրոսի, մթագոյն մնայ եւ ’ ի պատմական եւ յաշխարհագրական ծանօթութիւնս. զի չէ յայտ ցո ' ր վայր ձգէր ձեռն իշխանութեան Լեւոնեանց յայս կողմանս, եւ յորո ' ւմ մասին լերանցն էին առաջին կալուածք նախահարց Ռուբինեանց, մանաւանդ նորին իսկ Ռուբինի. քանզի համարիմ աստանօր զնախ նուաճեալսն ’ ի նմանէ ` զ Կօսիտառ եւ զ Կոռոմոզոլ կամ Կոլմոզոլա. յորոց յառաջ անցեալ Կոստանդին որդի Ռուբինի ` եկն ’ ի Վահկայ ` ’ ի ծանօթն վայր, ’ ի վերջին հիւսիսային ծագս Կիլիկիոյ. զոր եւ համարին պատմիչք մեր սկիզբն իշխանութեան Հայոց յաշխարհիս Սիսուանայ: — Արդ թողեալ առ յապայն զխնդիր թատեր գործոց նահապետի կիլիկեան պայազատաց Հայոց, նշանակեսցուք զսակաւ ինչ ծանօթութիւնս զսահմանացս յիշեցելոց. այն է ` հարաւային մասն զուգակից առաջից Սարոս ( Սիհուն ) գետոյ. որք ’ ի հեռաւոր ծագաց հիւսիսակողմանց Կապպադովկիոյ ` իջանեն զուգահեռական իմն ընթացիւք, սակաւ բացակայութեամբ յիրերաց, ( առ առաւելն քսան մղոն, եւ բազում ուրեք հնգետասան կամ նուազ եւս ), անջրպետեալք ’ ի պարուց լերանց, այլ ոչ անընդհատ յարակցաց, որք եւ սկիզբն են Անտիտաւրեան մեծի լեռնագօտւոյ: Զանազան անուանք են լերանցն ` ’ ի հարաւոյ կուսէ ընդ հիւսիս ձգելոց, սուղ ինչ ընդ արեւելս խոտորելով. հարաւագոյն լեառնն կոչի Կէտիմ պէլի ?, իսկ գլխաւոր եւ միջին մասն ` յանուն հզօր տոհմին Թուրքաց կամ Աֆշարաց ` Քօզան, Քուզան եւ կամ Գուզուն տաղ, եւս եւ Խօզան, որով ոմանք համարին արդ կոչել զբովանդակ հինն Անտիտաւրոս. բայց մեծ թեւ մի լերանց Քէրմէզ կոչմամբ, յորում կատարք 10, 000 ՛ բարձունք, ընդմիջելով զերկայնաձիգ պարն ` ձգի ընդ արեւելս ’ ի հովիտ Ջահանայ: Ի հիւսիսոյ Քօզանայ մի ըստ միոջէ խորաձորովք զատուցեալք ձգեալ կան՝ Սան տաղ, Պէյ տաղ, Գզըլ տաղ. — երկոցուն յետնոցս թամբ անցիցն 1808 Չ. բարձր է, ըստ Չիհաչէֆի, որ յանցանելն ընդ այն յ ’12 յուլիսի (1848 ամի ) ձիւնացեալ տեսանէր զհարաւային կատար լերինն, յորում եգիտ եւ բրածոյ ժժմակս. — Քէսդէլ? տաղ, Տէտէ տաղ, Գարապունար պէլի, Սօղան տաղ, եւ այլք, որք ձգին ընդ արեւելս կոյս Կեսարիոյ: Ի միջակողմանն պարուն ` թեւ մի եւս զուգահեռական ձգի ` Գաթրան տաղ անուանեալ, եւ յերկուցն միջի անձուկ ձորահովիտ է Ալէուս գետակի ` օժանդակի արեւելեան առաջից գետոյն: Մեծագոյն եւս պար զուգահեռական սոցին ` ձգի յարեւելից կուսէ, այն է յահեկէ արեւելեան առաջիցն կամ բնիկ Սարոս գետոյ, յորում երկայնանիստն Պիմպօա կամ Պինպուղա լեառն, ’ ի հարաւոյ մտից ունելով զ Մատէն տաղ, իբրեւ ընդ երեսունեւհինգ մղոն ընդ երկայնութիւն. եւ երկոքին եւս պարքն միանգամայն՝ գործեն զԱնտիտաւրոս ` տարածեալ գրեաթէ ցԱլիւս գետ, ընդ մէջ աշխարհաց Բ եւ Գ Հայոց:

Արեւմտեան առաջք Սարոսի ` կարճագոյն քան զարեւելեանն ` կոչի Զամանդի ( Ծամնդաւ ), եւ բղխէ ’ ի Գալէ տաղ լեռնէ ` ’ ի Հս. Ել. Կեսարիոյ, ’ ի հովտին Թուրուն կամ Դուռնա օվասի, իբրեւ յ ’2, 000 Չ. բարձուէ. եւ ընթացեալ ընդ խորաձորս յոյժ երագասահ, ընդ Հր. Հր. Մ., ժամանեալ ’ ի ծայր Ալա - տաղ լերանց ` առ Ֆառաշ աւանաւ, եւ յառաջ անցեալ ընդունի զգետակսն իջեալս ’ ի նոցունց, որոց գլխաւորք ` նախածանօթքն Գօրգուն եւ Չագըտ. եւ ապա դարձեալ յարեւելս ` մտանէ ’ ի դաշտ, եւ ընդ մէջ սահմանաց Սսոյ եւ Ատանայ ` խառնի ընդ արեւելեան առաջսն: Արեւելեանս այս գլխաւոր առաջք Սարոսի ` Սառան սու կամ Սարիս կոչի, եւ երկարագոյն է. զի ’ ի Հս. Ե. Զամանդեայ բղխէ ` ’ ի ստորոտից Խանզիր տաղ լերին, իբր քսան մղոնաւ ’ ի հարաւոյ խաղից Ալիւսեայ, ’ ի Չըրալըգ անուանեալ տեղւոջէ, եւ հոսեալ ընդ անձուկ միջոց երկոցուն թեւոց Անտիտաւրեան լերանց, խաղայ ընդ Հր. Հր. Մ., կտրէ զուստս Քէրմէզ լերին, եւ հուն բանայ ընդ հարաւակողմն Հաճնայ, ընդունելով անդանօր յաջմէն զ Ալէուս գետակն կամ Քիւչիւկ սու, օժանդակաւ նորին Ուռումլու վտակաւ, եւ այլովք եւս, որոց ձորակք կոչին Ին-Տէրէսի, եւ Ճիմարքուր? (Dschimarkoure). ապա ’ ի հիւսիսոյ սոցին ընդունի զՀաճնոյ ջուրն ` որ եւ Չաթալ-կէօզ, եւ մտեալ ’ ի դաշտ ` կոչի այնուհետեւ Սիհուն. անցանէ ոչ շատ հեռի յարեւմտից Սսոյ, եւ ապա խառնեալ ընդ Զամանդեայ ` նովին ուղղութեամբ ընթացից, Հր. Հր. Մ., կտրէ զբովանդակ դաշտն Կիլիկիոյ, եւ սակաւուք ’ ի բացեայ յելից կուսէ գետաբերանոյ Կիւդնոսի ` թափի ’ ի ծով. երկարագոյն գոլով քան զամենայն գետս Կիլիկիոյ, իբր երկու հարիւր երեսուն մղոն. այլ առաջին կէսն արտաքոյ է սորին:

Մինչեւ ցո՛ր վայր ձորոց զուգաթեւ գետոյս Սարոսի ` բովանդակէր իշխանութիւն Ռուբինեանց, եւ որո՛ւմ գաւառի սեփական էին վայրքս, ոչ գիտեմ. կարծեմ Բարձրբերդոյ, գէթ հարաւակողմանցն: Այսպէս ըստ կարծ համարելով մինչեւ ցՀաճին ձգել զսահմանսն ընդ հիւսիսի, որ է ըստ այժմու աշխարհագրական քարտից ընդ 38° լայնութեամբ, նկատեսցուք ուրոյն զերկաքանչիւր գետառաջիցն հովիտս, ընդդէմ ընթացից նոցին խաղալով, ’ ի հարաւոյ ’ ի հիւսիս, եւ նախ զարեւմտայնոյն ` որ է Զամանդի, զորոյ տեսաք անձկագոյն լինել զհովիտն, վասն որոյ եւ սակաւ շէնք նշանակեալք ’ ի նմին, ըստ թերակատար քննութեան վայրացն:

Արդ յահեկէ գետոյս այսորիկ ( Զամանդի ) եւ յարեւմտից Կէտիմ պէլի լերին, ուր արօտք Սարգանդ օղլու Աֆշարաց, են տեղիք, Թախթա քէօփրիւ, թերեւս կամուրջ ունելով փայտեայ ’ ի վերայ վտակի միոյ փոքու՝ որ անկանի ’ ի Զամանդի, զի մերձ կայ նմին եւ ’ ի վերայ ճանապարհի, թէ եւ անընդմէջ ’ ի վերայ ջրոյն նշանակի այլ գեօղ Իճրի? անուն. առ որով վերագոյն եւս են Մասէրլի եւ Գարա քէօյ: Աստի ’ ի բնիկ ձորահովտի Զամանդեայ մինչեւ ’ ի Ֆառաշ աւան ` նշանակին գեօղք, Գալէ-քէօյ-Շէյխլի, յայտարար բերդի. Պաղչէճիկ, Թիփիտէրէսի, Եէնի քէօյ, Աֆշար քէօյ ` որ եւ գլխաւոր գեօղից կամ հանգրուանաց Աֆշար տոհմի. ( քանզի եւ յՕսմանեան վիճակագրութեան ` մի ’ ի մանունց դեհից կողմանցս գրի Աշիրէթի Աֆշար ). Կիլփօշ?-տէրէսի, Վերին եւ Ստորին Պէքեարի ( գուցէ Պագըր ), առ որով փայտեայ կամուրջ. Գարա քէօյ միւս. առ սովաւ ոչ միայն փշատենիս, եւ յակրիս (Rhamnus petiolaris), այլ եւ այգիս խաղողոյ եւ ետես Չիհաչէֆ (26 յուլիս, 1853). ուր եւ գլխաւորն Սարգանտլը Աֆշարաց հիւրընկալեալ զնա ` ետ եւ գիր ընծայութեան առ ցեղապետ իւրեանց եւ գլխաւորն Քօզանեանց ` Չատըրճի Մէհէմմէտ Պէյ:

Յաջմէ գետոյն նշանակի միայն Ֆառաշ աւան, գլխաւոր շէն համանուն վիճակի, իբր յ ’3300 ՛ բարձու, 250 տնակօք, ’ ի խոժոռագեղ ձորավայրի. ուր նստի եւ միւտիր. յոլովագոյն մասն բնակչացն Յոյնք են խրթնաբարոյք, ըստ դրացեաց իւրեանց Աֆշարաց, յորոց չեգիտ յօժար ընդունելութիւն Չիհաչէֆ, որ երկիցս հանդիպեցաւ եւ ագաւ աստ, (25 սեպ. 1848 եւ 23 յուլ. 1853) ։ Ազգաբնակութիւնդ յայտ առնէ լինել անդ մետաղից, եւ են իսկ երկաթահանք. Յոյնքդ Ֆառասոնի կոչեն զաւանն կամ զինքեանս (Φαρασόνη), այլ ’ ի գիրս նոցին կոչի Ֆա՛րասսա (τὰ̀ Φάρασσα), իբրեւ յանուն եկեղեցւոյ իւրեանց ` նուիրելոյ սրբոց վկայիցն Բրիշ - յեսու եւ Յովնանու եղբարց ` նահատակելոց ’ ի Պարսս, ’ ի սկզբան հալածանաց Շապհոյ (’ ի 24 կամ ’ ի 29 դեկտ. 327 ամի ), որոց տօն կատարի ’ ի 29 մարտի. ընդ սոսա նահատակեցան եւ այլ ինն վկայք, եւ երկուք ’ ի նոցանէ կոչին Ներսէս եւ Սմբատ. զվկայաբանութիւնն գրեալ է ականատեսն եւ ականջալուր Եսայի որդի Աբատայ ` յԱրզնարզիւնէ Աղձնեաց. անշուշտ մասն ինչ նշխարաց Սրբոցն փոխադրեալ է այսր, այլ զորպէսն ոչ գիտեմ: Նշանաւոր իմն է Յունացդ պաշտօնատարութիւն առ ասորի Սուրբս, եւ ’ ի դէպ է համարել զդոսա եկեալս ` յետ փոխադրութեան այսր նշխարաց սրբոց վկայիցն. թէպէտ եւ Ֆառաշացիքդ ( Ֆարասիոդի ) որք յստակագոյն խօսին զհելլենական լեզուն քան զհասարակաց ռամկականն, պանծան սերունդս լինել Յունաց Պելոպոնեսեայ. եւ ապաստանեալք ’ ի դժուարս լերանցս՝ ’ ի միջի այլազգեաց ` անխառն պահէին զաւանդութիւն եւ զբարբառ իւրեանց. այլ արդ ’ ի նուաճել կողմանցս ընդ օսմանեան վարչութեամբ ` խախտեցան եւ նոքա ’ ի բնակութենէ իւրեանց: — Մերձ ’ ի Ֆառաշ եւ յեզր գետոյն ` յապառաժ քարաբլրի կայ բերդ կրկնապարիսպ. եւ հանդէպ նմին յայլում ապառաժի՝ ուխտատեղի Տիրամօր ` ’ ի քարայրի ուրեմն, յոր փայտեայ սանդղօք ելանեն, եւ լուսաղբիւր ’ ի նմին: Ի սկիզբն դարուս նշանակէին եւ այլ ուխտատեղիք ’ ի մերձաւոր սահմանս, որք թերեւս եւ ցարդ պատուիցին ’ ի Ֆառաշեայց. յորոց երկժամու հեռի առ կամրջաւ միով մատուռն է Յովհ. Ոսկիբերանի, եւ առ երի աղբիւր յորդ քարավազ, այլ երկուց կամ երից աւուրց ընդհատութեամբ հոսելով: Ժամաւ եւս վերագոյն յարեւելից գետոյն ` որ է յահեկէն, ա՛յլ ուխտատեղի ` մենաստան Ընծայման Ս. Աստուածածնի, զոր յետ բազմաժամանակեայ աւերանացն ` ասեն նորոգեալ յամի 1774: — Ի վայրի բուսոց կողմանցս Ֆառաշայ եւ Հաճնոյ ընծայէ Չիհաչէֆ զպատկեր տեսակի Փոփոխուկ անուանեալ Շահոգրամի, (Dianthus mutabilis. որպէս տեսանի յէջ 159 ):