Սիսուան

58.  Գետահովիտ Սառանի. Կէօրիւմճէ(Կօռմոզոլոյ). Քարավանք Քէրմէզի. Պէլէն. Կռնիշէն

Երկրորդ եւ գլխաւոր առաջք Սարոսի, զոր եւ բուն գետոյն ’ ի դէպ է ասել, Սառան կամ Սարրան, առնուլ թուի զանունդ ’ ի Սարրան երկայնանիստ լեռնէ, որ յելից հարաւոյ կայ կեսարիականն Թոմարզայ, եւ ’ ի հարաւոյ ունի զՊէկտաղ լեառն. ընդ մէջ նոցին եւ Քաթրան լերին իջեալ Ալէուս կամ Ալաւս գետակ ` օժանդակէ զՍարոս յաջմէն ` ’ ի ստորեւ Հաճնոյ: Զեզերբ այսր գետակի նշանակին գեօղք Ճեմնիկ, որ հայկական իմն կրէ անուն, Եայլաճըգ ’ ի 1400 Չ. բարձու, եւ այլն: — Յառաջ քան զխառնուրդսն ’ ի Սարոս ` ընդունի Ալէուս զվտակն Ուռումլու կամ Րումլու, յանուն գեղջ միոյ, որ յայտնէ զերբեմն բնակութիւն Յունաց. բայց յետին աշխարհահամար Օսմանեանց նշանակէ ’ ի սմա 255 Հայազգիս եւ 937 մահմէտականս [1]: Աստանօր բանակեցաւ առ վայր մի Իսմայիլ փաշայ յամին 1865 ՝ ’ ի գալն յօգնութիւն Տէրվիշ փաշայի ընդդէմ Քօզանեանց: — Վտակ մի փոքր եւս նշանակի ’ ի Մտ. հարաւոյ խառնրդոց Ալէուսի, եւ ’ ի հարաւոյ Քօզան լերանց ` իջեալ եւ թափեալ ’ ի Սարոս ` յաջմէն, առ Ֆէյլին? գեօղաւանաւ եւ Էլմա տաղ լերամբ. շէնն թուի գլխաւոր գոլ վիճակի միոյ, որոյ որպէսն ոչ է ծանօթ, այլ զի մերձ նմին կայ եւ գեօղ մի Ուռում-նահիէսի [2] անուն, ըստ այլոց Խոռոմզէ կամ Կէօրիւմճէ [3]. որ եւ ըստ անուանն ցուցակութեան՝ բնակութիւն է Յունաց երկաթագործից տանց յիսնից (1859), ’ ի 4100 ՛ բարձու լեռնոտին, ’ ի պտղաբեր եւ մայրեւոր սահմանի, մերձ ’ ի յորդորաբուղխ աղբիւր մի ` որ հոսէ ’ ի միջի արքակաղնեաց , եւ յերի Գարա-Սիվրի 4800 ՛ բարձր լերին: Քոչի ’ ի քննելն զվայրքս (’ ի 11-18 մայիսի, 1853), ետես գարնանային ծաղկօք վայելչացեալ, մանաւանդ մանուշակաւ, յակնթաւ եւ հօրոտիւ, ’ ի հովտացն մինչեւ ’ ի գիծ ձեան. առանձինն նշանակէ զբոսորափայլ Առիւծագի (Orobanche), եւ զԼերկածաղիկն (Anaplanthus Biberst. ), զնորատեսակ Քիսամն (Orobus variabilis), եւ զսպիտածաղիկն Կամելինա (Camelina albiflora). բովանդակ միջոցն որ ’ ի գեղջէս ցՊէլէն ` այգեօք եւ թփովք ծածկեալ էր: Մերձ ’ ի գեօղն երեւին եւ հետք աւերեալ վանաց, զորոյ ոչ գիտէին բնակքն զանուն. մոռացեալք եւ զմայրենի լեզու իւրեանց ` թուրքարէն վարէին, նոյնպէս եւ ’ ի զգեստս, բայց ’ ի կապոյտ փակեղէն. մտերմութեամբ կենակցելով ընդ Հայազգի բնակիչս Ախարճէ? գեղջ (Achartsche), որ ժամաւ հեռի կայ յարեւմտից կուսէ, եւ ընդ Պաղչէճիկեայս: — Ի հիւսիսոյ կուսէ գեօղիցս ` յարեւմտից յարեւելս կոյս ձգի երկայնանիստ լեառն Չօշ անուն (Tschosch) 7500 ՛ բարձր, յորում ծառոց աճումն ժամանէ ց ’6600 ՛ ’ ի հարաւակողման. ’ ի դարեւանդսն աճեն փիճիք եւ գիհիք եւ մայրք. ’ ի գագաթանն եգիտ բուսախոյզն ` տեսակս Շահթառակի, Մարեմ - ծաղկան, Խառածաղիկ միւռոնատերեւ (Ranunculus nepellifolius), Գառնադմակիկ ոլիւմպեան, Եղինճամայր, Ակրկարհա Եւնոմիա նման կոտմնտուկի (Eunomia iberidea), եւ մրտասաղարթ Պարզծիլ (Haplophyllum): Գտան առ նոքօք եւ գեղաղէշ Շուշանն (Iris iberica), կակաջք երփներանգք եւ Զամբիղ - ծաղիկ կամ Հօրոտ (Hyacintha orientalis): — Ի հիւսիս - արեւելեան լանջս լերինն են հովոցք եւ արօտք Կէօրիւմճէի. ’ ի հիւսիսոյ լերինն ամբառնայ Պագըր լեառն ( Երկաթահանից ). իսկ յարեւելից հիւսիսոյ կայ փոքրիկ գեօղն Սափան-տէրէ:

Ի գլուխ վերոյիշեալ փոքու վտակին կայ Քէրմէզ գեօղաւան, իբրեւ տասն մղոնաւ հեռի ’ ի Մ. Հր. Հաճնոյ. եւ մերձ նմին յառապար երկրի ’ ի գահաձեւ քարաժեռի՝ է մի ’ ի քարանձաւ վանորէից Յունաց, զորս մէտէորա (μεδέωρα) կոչեն, կամ մէդէօրոս (μετέορος), բարձրայինս նշանակելով. եւ մեզ ’ ի դէպ թուեցաւ Քարավանս կոչել. չկան նոցա մուտք եւ ելք յայտնիք, այլ պարանաւ կախեալ կողով՝ իջուցանեն եւ ’ ի վեր ձգեն զմենակեացսն եւ զանկասկածելի այցելուս. ըստ խրթնութեան տեղւոյն խրթին կենօք եւ տառապանօք կեան միանձունքն սակաւաւորք: Յառաջ քան իբրեւ ութեւտասն՝ ամ Փռանկ ոմն (Drée) ուղեւոր՝ ելեալ ’ ի քնին այսպիսի քարավանից՝ ընծայէ զտեսիլ սորին որ ’ ի Քէրմէզ: — Մերձ է ’ ի սա եւ միւս յունաբնակ գեօղ Պաղչէճիկ որ եւ Կեավուր քէօյ, վայելչադիր եւ սօսաւէտ, ’ ի 1690 Չ. բարձու: Յարեւելից սոցին ընդ կողմն Ալէուսայ են եւ գեօղքն Կիւլլիւ? Քէօթիւն առ գետեզերբն. ուր յամի 1865 սպանաւ Եուսուֆ ` մի ’ ի գլխաւորաց Քօզանեանց, զի նուաճեալ ` եւ դարձեալ ապստամբեալ էր. եւ յետ ամսոց հանեալ զոսկերսն՝ թաղեցին առ մզկթի գեղջն: Յետին աշխարհահամար Օսմանեանց աւելի քան զ 500 բնակիչս մահմէտականս գրէ գեղջս, եւ 23 միայն Հայս: — Ընդ մէջ սորին եւ նախագրեալ գիւղից նշանակի Նաղշիկ գիւղ. ’ ի հարաւոյ սորին եւ ոչ հեռի՝ յաջմէ Սարոսի՝ Չիտէմէ ’ ի 1923 Չ. մայրեւոր բարձու, բնակեալ յԱֆշարաց իբր 15 տանց, զորս եւ յելս ամսեան յուլիսի ` օդենեօք պնդեալս ետես Չիհաչէֆ, առ ցրտութեան օդոց: — Յելից սորին ` առ Սարոսիւ ` է այգեւէտ գեօղն Եէրէպագան ’ ի 1210 Չ. բարձու, ուր ընկալաւ զՉիհաչէֆ յամի 1853 (20 յուլ. ) ահարկու ցեղապետ Քօզանեան Աֆշարաց ` Չատըրճի Մէհէմմէտ պէկ, եւ ետ նմա պահապանս զինեալս տանել մինչեւ ’ ի Հաճին. 80 տուն Հայոց համարէր լինել անդ ոմն ’ ի մերայոց, յամի 1863 [4]: — Ընդ մէջ երկոցուն յետին յիշեալ գիւղից ` ամբառնայ քարալեառն, կրելով ’ ի գագաթան բերդ ` պարսպօք եւ աշտարակօք: Այլոյ բերդի նշան տայ եւ Գալէ տէրէսի ( Բերդաձոր ) գեօղ ’ ի ցամաքեալ ձորակի, յորում 40 տուն Հայոց նշանակէր նոյն մերազգի յամի 1863: — Մերձ յանկիւն խառնրդոց Ալէուսի ’ ի Սարոս, յերկոցուն եւս յաջմէն ` զետեղեալ է յերի Փայտեայ կամրջին Պէլէն գեօղ, իբր 30 տամբք ( յամի 1853), ուր ձմերոցք էին յիշեալ ցեղապետին Աֆշարաց. իսկ առանձին իշխող տեղւոյն ’ ի բարձր դղեկի գեղջն ` էր Ալի պէկ, յետոյ որդի նորա Էօմէր աղա, եւ սորա որդի Ահմէտ աղայ, որք անձնատուր եղեն ’ ի Տէրվիշ փաշայ Օսմանեանց, յամի 1865 [5]: Թուի ոչ աննշան տեղի լինել գեղջս, մանաւանդ եթէ ստուգեսցի եւ Կռնիշէն կամ Կուռնիշէն կոչումնն, որպէս նշանակի յաշխարհացուցի ուրեք, զոյգ ընդ Պէլէն անուան [6]: Ի կրաքարուտ ձորակին նշմարեաց Չիհաչէֆ քարացեալ ժժմակս:

[1]             Նոյնպէս եւ Չիհաչէֆ յանցանելն ընդ այն յամին 1849, միայն զմերազգիս յիշէր ’ ի նմին։

[2]             Ըստ Ռուսաց աշխարհացուցի։

[3]             Ըստ Ֆիշէրի։

[4]             Պարտիզպանեանն։

[5]             Տ. Պետրոսի Պատմութիւն Հաճնոյ, էջ 17 ։

[6]             Աշխարհացոյց Ռուսաց։