72.
Քաղաքական
դէպք
Այսքան
բազմաթիւ
եկեղեցիք,
սրբութիւնք
եւ
վանորայք,
եւ
մատեանք
գրեալք
’
ի
նոսին,
հաստատեն
զվկայութիւն
Ուլնեցւոյ
կաթողիկոսին,
եթէ
արդարեւ
բարգաւաճ
լեալ
է
երբեմն
Զեթուն,
եւ
ոչ
լոկ
շահավաճառութեամբ,
այլ
եւ
մտաւոր
եւ
կրօնական
արգասեօք,
եւ
ոչ
`
(
որպէս
այժմեան
կարծիս
գրաւէ
զմիտս
`)
միայն
’
ի
կրթանս
բազկաց
եւ
զինուց
պարապէր
կորովի
գրոհն
այն,
ապաւէն
կալեալ
զամեհի
բնութիւն
առապար
վայրացն.
տեւելն
իսկ
հասարակութեանն
ցմեր
ժամանակս
`
հայրական
օրինօք
ներքին
վարչութեան,
առաջնորդութեամբ
չորից
իշխանաց
`
’
ի
քաղաքաւանին,
եւ
տեսչօք
`
(
քեահեա
)
իւրաքանչիւր
գեօղից
յօդելոց
’
ի
նոյն,
գերագահութեամբ
եպիսկոպոսի
իւրեանց
’
ի
խորհուրդս
կարեւորս,
հաւաստիք
են
հայրենատուր
աւանդից
եւ
հրահանգաց:
Բայց
եւ
հարկ
է
ասել,
թէ
’
ի
յետին
ժամանակս
աճումն
եւ
հակառակութիւն
Թուրքմէնից
եւ
Աֆշարաց
`
մերթ
ընդ
միմեանս
եւ
մերթ
ընդ
օսմանեան
կուսակալս
կողմանց
Կիլիկիոյ
եւ
Մարաշոյ,
եւ
եկք
այլոց
անկիրթ
տոհմից,
որպէս
եւ
առ
մեօք
իսկ
կովկասայնոց
Չէրքէզից,
պատերազմունք
Եգիպտացւոց
ընդ
Դրանն,
բռնանալ
Քօզանեան
եղբարց
’
ի
վերայ
շուրջ
սահմանացն,
այս
ամենայն
վրդովեցին
եւ
պարտասեցուցին,
այլ
ոչ
’
ի
սպառ
սրտաթափ
արարին
զՈւլնեցիս:
Ի
հաշտութեան
ժամանակի
պայմանեալ
էր,
ոչ
գիտեմ
յորմէ՛
հետէ,
հատուցանել
Զեթունեաց
`
իբրեւ
հարկ
արքունի
`
60,
000
դահեկան,
զոր
`
յապստամբելն,
զլանային
որպէս
եւ
յամի
1819,
յորում
իբրեւ
համախոհ
նոցին
ամբաստանեալ
լինէր
Կիւրակոս
կաթողիկոս
`
’
ի
Կ.
Պօլիս,
եւ
արդարանայր,
եւ
ոչ
առնոյր
յանձն
ինքնին
հատուցանել
զհարկ
նոցա
’
ի
Դուռն,
զի
ոչ
վստահանայր
’
ի
հնազանդութիւն
նոցին:
Ի
ժամանակի
պատերազմաց
Իպրահիմայ
`
(1830-40)
միաբան
գտան
լեռնականքն
հակառակել
նմա.
եւ
յետ
այնր
`
’
ի
յօրանալ
եւ
յոխորտալ
Քօզանեանց
`
գիտացին
չափաւոր
զիջմամբ
կալ
’
ի
կշիռ,
մինչեւ
ցմեծ
եւ
ծանօթ
դիպուած
1862
ամին,
որոյ
`
(
ըստ
օրինի
ամենայն
մերձաժամանակ
այլ
հեռավայր
իրաց
)`
չեն
քաջ
ծանօթ
պատճառքն
եւ
հանգամանք,
պէսպէս
համբաւեալք.
զորոց
չէ
մեզ
խոյզ
եւ
խնդիր
առնել
աստանօր,
այլ
համառօտիւ
զհաւանականն
կարծեալ
`
յիշել:
Յամարայնի
այնր
ամի
վէճ
իմն
եւ
կռիւ
յուզեալ
յայլազգի
բնակիչս
Քէթմէն
կամ
Քէրթմէն
կամ
Քիւրտմէն
գեղջ
`
որ
’
ի
ստորոտս
համանուն
լերին,
յարեւելակողմն
Զեթունի,
իբրեւ
եօթն
մղոնաւ
հեռի,
վասն
վարի
եւ
հնձոյ
գետնի
միոյ,
ներգեւեալքն
’
ի
կռուին
`
օգնութիւն
խնդրեն
’
ի
մերձաւոր
Պէշէն
գեղջէ
որ
եւ
Քիսիր.
Քէրթմէնցիք
թողեալ
զընտանի
կագն
`
վանեն
զօտարսն,
հանդերձ
արեան
հեղմամբ.
ընկրկեալ
Պէշէնցեաց
`
յօգնութիւն
եւ
ինքեանք
կարդան
զՀայս
մեծի
Ալապաշ
գեղջաւանի
որ
’
ի
հարաւոյ
Զեթունի.
գզիր
գեղջն
Կարապետ
եւ
երկրորդ
նորին
Յակոբ
առեալ
սակաւաթիւ
խումբ
մի
զինելոց
`
դիմեն
խաղաղել
զաղմուկն.
այլ
ընդդիմութիւն
գտեալ
’
ի
Քէթմէնեաց
`
զինաշարժութիւն
եւ
մահունք
լինին
երկուստեք,
անկանի
եւ
Յակոբ
’
ի
Հայոց
կողմանէ,
այլ
յաղթականք
սոքա
լինին
եւ
վանեն,
թերեւս
եւ
աւերեն
զարարս
ինչ
հակառակողացն.
որոց
ոչ
կարելով
այլազգ
վրէժ
խնդրել
`
գուժկան
առաքեն
առ
կուսակալ
Մարաշոյ,
եթէ
Հայք
վայրապար
կոտորեն
զԻսլամս.
ընդ
հակառակն
Պէշէնցիք
եւս
պատգամաւոր
առաքեալ
`
ջատագով
կան
Հայոց:
Բայց
յառաջին
համբաւոյն
յուզեալ
Իսլամաց
եւ
մանաւանդ
գլխաւեր
անուանեալ
(
պաշըպօզուգ
)
զօրականին
`
’
ի
վրէժ
բողոքեն.
զիջեալ
եւ
կուսակալին
(
Ազիզ
փաշայ
),
փութայ
նուաճել
զաղմուկն
եւ
զկարծեցեալ
ապստամբութիւնն.
5
կամ
6000
ասեն
զհետեւող
եւ
զյառաջող
ազատագլուխ
հրոսուն,
որք
յայրեաց
յաւեր
դարձուցանեն
զԱլապաշ,
կոտորելով
զանկեալսն
’
ի
բուռն,
քանզի
բազմութիւն
բնակչացն
խոյս
տայր
’
ի
Զեթուն։
Խռովի
քաղաքաւանն.
փութան
իշխանքն
գումարել
’
ի
ժողով
եւ
’
ի
զօրակոչ,
եւ
յամրութիւն
սահմանաց
`
ընդդէմ
հրոսուն,
որ
սպառնալեօք
եւ
աւերածութեամբ
մերձենայ.
յետ
որոց
եւ
ինքն
Ազիզ
փաշայ
`
անցեալ
ընդ
Ջահան
գետ,
ընդ
Չագըր-տէրէ
գիւղ
(150
տամբք
),
աւեր
ածելով,
եւ
ընդ
Ալապաշ,
ուր
բռնութեամբ
եւ
պատերազմաւ
վանեալ
զգիւղականսն,
եւ
հրկէզ
արարեալ
զտունս,
գումարի
յ
Իլիճէ
հովիտ
`
առ
Ամենափրկչի
մենաստանաւ,
յորում
միանձունք
երեք
կամ
չորք
եւ
պառաւ
մի
սպասաւոր
`
խողխողին,
թերեւս
յանգէտս
զօրավարին,
եւ
շուն
սպանեալ
արկանի
’
ի
վերայ
դիականց
նոցին.
աւերին
եւ
աղօրիք
եւ
դարբնոցք
տեղւոյն:
Պատգամ
առաքէ
Ազիզ
առ
Զեթունցիս
զինաթափ
լինել,
տալ
պատանդս
եւ
տուգանս.
իսկ
նոցա
կասկածեալ
`
չառնուն
յանձն,
եւ
զգուշանան
անցիցն
`
յայտնի
եւ
գաղտնի
պահպանութեամբ.
եւ
ապա
’
ի
խուռն
յարձակել
զօրականին
(’
ի
14
օգոստ.
)
հանդերձ
հրետօք,
զդէմ
ունին
եւ
նոքա
օգնութեամբ
դարանակալացն.
եւ
ժամս
չորս
ոգորեալ
`
ընկրկին
յարձակողքն,
թողլով
զբանակետղն
եւ
զհրանօթս,
եւ
ոգիս
իբրեւ
ութհարիւր,
աւելի
կամ
պակաս,
եւ
շտապաւ
դառնան
’
ի
Մարաշ.
գործելով
եւ
զճանապարհայն
նախճիրս,
սպանեալ
զաղօթական
կրօնաւոր
մի
յԱստուածածնի
վանս,
եւ
զայլս
այլուր:
Մինչչեւ
’
ի
նոր
ինչ
ձեռն
արկեալ
կուսակալին
Մարաշոյ
`
հասանէ
նմա
հրաման
հրաժարելոյ
յիշխանութենէն,
եւ
փոխանակ
նորա
առաքի
Աշիր
փաշայ
`
հանդերձ
հրահանգեալ
զօրօք.
գան
եւ
քննիչք
`
ստուգել
զպատճառս
աղմկին.
եւ
յետ
երկարաձիգ
բանագնացութեանց
եւ
դատից
ստիպին
իշխանք
Զեթունի
երթալ
’
ի
Կ.
Պօլիս,
անուանեալքն
Աստուածատուր
Եէնիտիւնեա
օղլու,
Մարտիրոս
կամ
Նազարէթ
Սուրենեան,
Ղազար
Շուր
օղլու
եւ
Մկրտիչ
Յակոբեան
[1]:
Յետ
բազում
եւ
յերկար
քննութեանց
եւ
արգելմանց
եւ
միջամխութեան
եւս
դեսպանաց
օտար
պետութեանց,
եւ
խնդրելոյ
Ուլնեցեաց
զպաշտպանութիւն
նախագահի
կամ
պատրիարքի
Հայոց
կաթոլիկաց,
արձակին
արգելեալ
իշխանքն,
սահմանէ
Պետութիւնն
օսմանեան
կարգել
ինքնին
տեսուչ
Զեթունի
եւ
հարկաժողով,
ընդ
վերագոյն
իշխանութեամբ
կուսակալին
Մարաշոյ,
որպէս
եւ
յառաջն:
—
Ի
նմին
ժամանակի
նուաճին
իսպառ
եւ
Քօզանեանք,
եւ
կերպարանափոխ
լինի
վարչութիւն
լեռնակողմանց
Կիլիկիոյ:
Լինին
դարձեալ
շփոթք
ինչ
եւ
յամի
1872,
յոր
սակս
կալանաւորին
ոչ
սակաւք
ոմանք
յՈւլնեցւոց,
ընդ
որս
եւ
Նիկողայոս
եպիսկոպոս
Ֆռնուսի
`
’
ի
Մարաշ,
եւ
անդրէն
խաղաղին
եւ
հաստատին
սահմանեալքն
’
ի
1862-3
ամի:
Համարձակ
լինի
այնուհետեւ
երթեւեկ
կողմանց
լերանցն.
ընդ
քաղաքականին
եւ
կրօնականն,
զի
եւ
հռովմէական
դաւանութիւն
մուտ
գտանէ.
եւ
անուանեալն
Միացեալ
Ընկերութիւն
Հայոց
Կ.
Պօլսի
`
հաստատէ
վարժոցս
մանկանց
եւ
աղջկանց
’
ի
Զեթուն,
յամի
1879:
Ի
նախակարգեալ
ցուցակիդ
տեսանի
թիւ
բնակչաց
Հայոց
’
ի
Զեթուն
քաղաքաւանի
աւելի
քան
զ
’17,
000
՛
որ
պահանջէ
իբրեւ
2000
տունս.
այլ
են
որք
ցարդ
`
որպէս
եւ
քառասուն
ամօք
յառաջ՝
1000
տուն
միայն
ասեն.
այլք
1500,
եւ
ոմն
’
ի
մերայոց
[2]
յամի
1863
գրէր
5000
տունս.
ըստ
այսմ
համարելի
են
եւ
այլոց
գեղջէից
նշանակեալ
թիւք:
[1]
Զգլխաւոր
իշխանացն
Զեթունի՝
Խոսրոյեան
անուանէ
ճանապարհորդն
Փռանկ
յամի
1864
։
[2]
Պարտիզպանեանն։
