Սիսուան

74. Կապան բերդ

Ըստ մարդաթիւ ցուցակի վիճակիս ` երեւի յետ Զեթունի ` գլխաւոր ամենայն գիւղորայից նորին Ալապաշ, աւելի քան 3000 հայ բնակչօք, այլ երկբայելի է. մանաւանդ զի յամի անդ աղմկին (1861), ըստ լրագրաց ոմանց ` 44 տունք էին անդ, բայց թերեւս աւերեալքն միայն: Սակայն զմեծութիւն եւ զգլխաւորութիւն տեղւոյն ցուցանէ եւ ազգային հին անունն Արեգին, կամ լաւ եւս Արեգնի, յոր ցարդ կոչեն Ուլնեցիք. եւ գիտեմք ’ ի վկայութենէ արքունի Պատմագրին, զի վանք Արեգնոյն աթոռ էր Կապանայ արքեպիսկոպոսին, որ կոչէր Գրիգորիս ` յամի օծման Լեւոնի ` ’ ի թագաւոր (1198-9), եւ երկրորդ կարգի ’ ի թիւ չորեքտասան եպիսկոպոսացն յիշեցելոց, յայտ առնելով մեծ եւ նշանաւոր լինել իշխանանիստ տեղւոյն, յորմէ եւ եպիսկոպոսական գահուն. բայց մի անգամ եւեթ յիշատակեալ անուն աթոռոյս կամ վանացս ` յելս անդ ԺԲ դարու, ոչ եւս յիշի, կամ իմ չիք այլ ծանօթութիւն, եւ ոչ գիտեմ թէ կայցէ՞ վանատեղի ’ ի սահմանս գեղջս: Յելս ԺԷ դարու ( յամի 1695) Մակար պատրիարք Անտիոքայ, որ Հայազգի ասի, եւ արաբերէն գրեալ է զանցս ուղեւորութեան իւրոյ, ’ ի գալն ’ ի Մարաշայ ’ ի Զեթուն [1], ասէ նախ հանդիպեալ յՈւխտ Ս. Կարապետի ’ ի տափարակ բլեր, ուր եւ ախտահաւաք ջերմուկք էին յաճախեալք յուխտաւորաց, եւ տեղին էր ’ ի հանդիպոյ Զեթունի. բայց հաւանօրէն Ֆռնուսի վանքն է սա, զի յանուանէ ոչ յիշէ գրիչն զաւանս զայս: Ոչ յիշի առ մերայինս եւ բերդ յայս անուն. եւ թէպէտ Ապուլֆէտա արաբացի ` ’ ի պատմելն զառումն Մելիտինոյ յելս ապրիլի 1315 ամին ` ’ ի զօրացն Եգիպտացւոց, ( որոց եւ մի ինքն էր յառաջնորդաց ), թուէ ընդ գերեալսն անդ եւ զՇէյխ - Մանտու ոմն ` իբր տէր Արեգնի բերդի, միաբանեալ ընդ պաշտօնէից Թաթարաց ` ’ ի լրտեսել եւ յըմբռնել զմսլիմս, այլ թուի որիշ բերդ ’ ի սահմանս Եփրատայ: Թողեալ զայսոսիկ յապայից քննութիւն, մատիցուք ’ ի Կապան ` ուր եբեր զմեզ յիշատակ Արեգնի, փափագելով նախ ` քաջ ստուգել զդիրս երկոցուն այսոցիկ տեղեաց. քանզի Ալապաշ ( եթէ իցէ արդարեւ շէնն Արեգնի ) յարեւելս հարաւոյ Զեթունի է, իսկ Կապանն նշանակի ’ ի քարտէսս յարեւմտից հարաւոյ նորին եւ ոչ սակաւ բացագոյն, որպէս թուի ’ ի ձորահովտի գետակին ( առ որով Թանուր եւ Տէօնկէլ գեօղք այլազգեաց ). այս վտակ ’ ի հիւսիսոյ կուսէ խառնի ընդ գետակին Ֆռնուսայ, եւ սուղ ’ ի ստորեւ երկոքին միանգամայն ընդ Զեթունի գետոյն:

Յայտ իսկ է յանուանէն ( որ ըստ Թուրքաց Կէպէն արտասանի ) բնութիւն դրիցն, յանձուկ անցս լերանց, հանգոյն արեւմտեան անցից պահակին Կիլիկիոյ. թերեւս կածան նրբուղի ’ ի կողմանց Կոկիսոնի ` որպէս ընդ արեւելս ’ ի Մարաշ հանէր, հանցէ եւ ընդ արեւմուտս հարաւոյ ` ընդ այս կապան ` զԱնաւարզա. հարկ է եւ յաճախեալ լինել երթեւեկին ’ ի հնումն. այլ ’ ի նորումս չիք իմ հանդիպեալ եւ ոչ միոյ ուղէգրի ` որոյ անցեալ իցէ ընդ այս, կամ յանուանէ նշանակեալ. սակայն աներկբայ է առաջնոցն մերոց պայազատաց երկրիս ` տիրանալ եւ այսմ կարեւոր կածանի, որպէս ցուցին նախագրեալ վկայութիւնք պատմչաց զՊարոն Լեւոնէ, որ ունէր զԿապան ընդ Վահկայի եւ ընդ Կարմիր լերին, եւ յետ գերութեան նորին գողացեալ եղեւ յԱհմէտէ ումեմնէ Մէլիքէ (1138). բայց որդին Լեւոնի Թորոս Բ՝ թափեաց վերստին ընդ այլսն եւ զայս հայրենի ժառանգութիւն: Սորա եղբօրորդի ` Ռուբէն Բ ` յամի 1182 ետ զտեղին ’ ի կալուած քաջի եւ բարեբաղդ եղբօր իւրում Լեւոնի Մեծի, իբրեւ գերագոյն իմն վիճակ, սակս ամրութեան բերդին, լեռնային եւ ջրային անցիցն. քանզի մերձ գոլով ’ ի Ջահան գետ եւ յօժանդակ մի նորին, հարկ էր ուղեւորաց եւ վաճառականաց ընդ այն անցանել. վասն որոյ եւ բաժտուն հաստատեալ էր տերանց տեղւոյն հուպ ’ ի հուն անցիցն: Թուի Լեւոնի ’ ի յաջորդելն զեղբայր իւր ` պարգեւեալ զտեղին փռանկանուն կամ փռանկ Տանգրի իշխանի, որ եւ գտաւ ’ ի հանդիսի թագադրութեան իւրոյ. իսկ յամի 1215 յորժամ վերահաստատէր Լեւոն զպարգեւագիր ազատաշնորհ վաճառականութեան Գենուացւոց ` յերկրի իւրում, ոչ անպարտ առնէր զնոսա ’ ի վճարելոյ զբաժն յանցս Ջահանայ ` առ տէրն Կապանի, որ էր յայնժամ Լեւոն ոմն իշխան. Excepto Passagio quod Dominus Leo de Cabban habet in flumine quod vocatur Jahan. Յետ երկուց ամաց Քէյքաուզ Իզէտտին սուլտան Իկոնիոնի պաշարեաց զԿապան, յորոյ վերայ առաքեաց Լեւոն արքայ զզօրս իւր եւ զհեծեալս, որք « գնացին իջան ’ ի Շողական ն ? վերեւ ’ ի լեառն. եւ սուլտանն սկսաւ սերտ կռուիլ ’ ի վերայ բերդին. բայց Պարոն Լեւոն տէրն Կապնուն եւ այլ իշխանք որ կային ’ ի ներս ` ելան ’ ի դուրս, ու զարկին իւրեանք, ու զիւրեանց պահերն ընդ ափ տարան, ու այրեցին զբաբնին ( բաբան ), ու այնով պրծան զետ քաջ մարդիկ: Եւ սուլտանն խորհեցաւ իջուցանել ’ ի զօրացն ’ ի դաշտ, եւ ելան եկին առաւօտուն ’ ի տեղի մի Շողական, որ կոչի Իզտի. նա Պարոն Կոստանդին ` Գունդստապլն ` ընդդէմ գնաց եւ եզարկ զիւրեանք իւր զօրօքն ու խառնեցաւ. ու Պարոն Ատանի զօրքն չօգնեաց, հայնց որ շատ էր Թուրքն: Եւ ’ ի տեղն առին ծառայ ( գերեցին ) զգունդստապլն Հայոց զԿոստանդին ` զորդի քեռոյն թագաւորին Լեւոնի, եւ զՊարոն Կոստանդին ` զորդին Հեթմոյ ` Լամբրունին տիրոջն, որ էր իւր աներ, եւ զԿեռ Սակ ` զՍիկոյ տէրն, զԱզիլ զՕքսենց, եւ այլ իշխանք եւ ձիաւորք. եւ եղեւ կոտորած ’ ի զօրքն Հայոց, եւ տարան զամէնն առ սուլտանն ’ ի Կապան: Նա սուլտանն ասաց, թէ այս ինձ հերիք է. եւ չէառ զԿապանն. եւ ելեալ գնաց յիւր աշխարհն, եւ եդ երկաթէ կապով զնոսա ’ ի բանտ. եւ անդ կացին տարի մի եւ չորս ամիս ». մինչեւ թափեաց զնոսա Լեւոն տուեալ սուլտանին փրկանակ բերդս ինչ: — Յետ այսոցիկ ոչ գտանեմ յիշատակ զԿապանայ ցվերջ ԺԳ դարու, յորում ժամանակի Կոստանդին ( Բ ), որդի Բ Լեւոնի, էր տէր բերդին: Նոյնպէս եւ եպիսկոպոսք ոչ յիշին յայն միջոց ժամանակի, այլ յառաջ եւ յետոյ ` այսոքիկ, յամս,

1193 Ներսէս

1198 Գրիգորիս

1307-14 Բարսեղ

1317-8 Յակոբ

1342 Ներսէս

Հաւաստի երեւի մնալ Կապանի ’ ի ձեռս պայազատաց երկրիս մինչեւ ցվերջ թագաւորութեանն. այլ ոչ է ստոյգ Լեւոնի վերջնոյ այսր ապաստանիլն եւ ժուժկալել պաշարման յԵգիպտացւոց եւ անձնատուր լինելն. այս ամենայն ’ ի Սիս եղեալ է: Իսկ Կապան ըստ նախասացեալ յիշատակի ( յէջ 184) զարմից Հեթմոյ զօրավարի ` յետ սակաւուց նուաճեալ ասի ’ ի կնոջէ նորին Զարմանայ, եւ մնաց ’ ի ձեռս Հայոց մերձ ցկէս ԺԵ դարու. յորմէ եւ այսր անյիշատակ է ’ ի պատմութեան եւ յաշխարհագրութեան. այլ զի այդքան կարեւոր տեղի էր ` ամրութեամբն, եւ անցիւք ճանապարհի եւ մեծ աթոռով եպիսկոպոսութեան, յոյժ արժանի է քննութեան եւ յուսալի ազգայնոց յիշատակաց: — Զարդիս երեք տեղիք ճանաչին յայս անուն. մի աւանն մեծ Կապան, իբր 400 տամբք Հայոց եւ եկեղեցեաւ, յարեւմտից կուսէ Պնտուխ գեղջ. երկրորդն ` փոքր գիւղ, յորում միայն 20 տուն Հայոց ասի լինել, եւ այլն Թուրքաց. իսկ երրորդն է ’ ի գլուխ ձորոյն եւ ’ ի լեռնոտին ` հռչակեալ բերդն Կապան, ընդ մէջ Ֆռնուսի ` յարեւելից, եւ Աստուածաշէն լերին ` յարեւմտից, մերձ ’ ի Գրքկէօզ գիւղ, յորում միայն 10 տունք են Հայոց: — Քննելի է ’ ի սահմանս Կապանի եւ յիշեալն ’ ի պաշարման նորին ’ ի սուլտանէն ` տեղին Շողական, ուր եւ բերդ ոչ աննշան գուշակի լինել. քանզի էր նորա եւ իշխան փռանկ կամ փռանկանուն Ճօֆրի ` յելս ԺԲ դարու, զուգաժամանակ Տանգրեայ: Թուի թոռն սորա ` թէ ոչ սա ինքն ` վախճանեալն յամի 1256, զորմէ գրէ արքունի պատմիչն. « Իշխանն Ճաւֆրի յերկրէն Կիլիկիոյ, որ էր ներքինի ’ ի մարդկանէ եղեալ, եւ էր ազգաւ քրիստոնեայ, բարիոք խոստովանութեամբ փոխեցաւ ’ ի կենցաղոյս »: Եւ զի ասի ’ ի պատմչէն Սմբատայ ` Իզտի եւս կոչիլ տեղւոյս այսորիկ, մարթ էր համարել զայժմեան նշանակեալն ’ ի ցուցակին ` Եէզիտլէր գեօղ հայաբնակ, որ Աւագենք կոչի ’ ի սոցանէ, բայց մերձագոյն է սա ’ ի Զեթուն քան ’ ի Կապան:

Չորք կամ հինգ ժամուք ’ ի հարաւոյ Զեթունի է Անդրէասանք գիւղ յանուն Անդրէի ուրումն ’ ի բնակչացն ` նշանաւոր եղելոյ, բայց ’ ի Թուրքաց ` Ալապօզան կոչի գիւղն. եւ ոչ գիտեմ ընդէ՞ր զոյգ գրիցի ընդ միւսոյ գեղջ Խէպի կոչեցելոյ եւ Ֆէնկ յայլազգեաց. որ թուի բուն գիւղն լինել. իսկ Անդրէասանք ` զի 56 ոգիք միայն գրին նմա բնակիչք, երեւի փոքրիկ ինչ շինատեղի գոլ, որպէս թէ հանգրուան: Մերձ ’ ի Խէպի ուխտատեղի է Ս. Գէորգեայ, ուր եւ շինեցաւ մատուռն, դեռ ’ ի հերուն: Վերագոյն ’ ի նմին լերին է Շէնպէկ կոչեցեալ տեղի, ուր երբեմն կոտորած եղեալ է այլազգեաց:

Յայլոց նշանակելոց ’ ի ցուցակին ` մերձագոյն ’ ի Զեթուն եւ արուարձան իմն նորին համարելի է Էկլէնճէնք որ եւ Թէքքէ-մահալլէսի ` ըստ Թուրքաց. Ղալըճենք ՝ կամ Մուրթատլար ըստ Թուրքաց, ընդ մէջ երկոցուն վանիցն: — Մեծութեամբ եւ բազմամարդութեամբ նշանաւոր է Մըխալ կամ Մուղալ ըստ Թուրքաց, եւ Աւագալ ըստ Հայոց ` բնակչաց տեղւոյն ` 2800 անձանց ըստ ցուցակին ըստ այլոց հին ցուցակաց ` 100 կամ 200 տուն եւեթ. կարծեմ յարեւմտից Զեթունի լինել. զանունն ստուգաբանեն ոմանք Աւագ-այր, որպէս թէ ըստ Խորենացւոյն ` Աբգար. բայց եկեղեցին կոչի յանուն Ս. Սարգսի: — Իսկ այլ գեօղեանն յորս չգիտեմ ինչ հին կամ նշանաւոր, նախ ’ ի բնիկ ձորահովտին Զեթունի, եւ ’ ի գլուխ ձորակին ` է Սարը-կիւզէլ. յորոյ յելից առ Ջահանաւ նշանակին ագարակք Էգիզճէ-չիֆտլիկ անուն. — ’ ի հիւսիսոյ սոցա եւ ’ ի հարաւոյ Պրիտ լերին են երկաթահանքն. անդր քան զլեառնն ’ ի հիւսիսակողմն առ ձորակի միում Էսէն-տէրէ կոչեցելոյ ` Էրէճիկ գիւղ. ’ ի ստորեւ ձորակին եւ մերձ ’ ի խառնուրդսն ընդ Ջահանայ ` Թոմպագ գիւղ: Յարեւմտից Էրէճիկի ` Գամըշճըք փոքր գիւղ. եւ յարեւմտից հարաւոյ ` Ֆընտուգ գեօղ կամ հանգրուան եւ արօտք այլազգեաց ’ ի ստորոտս Չավտար լերանց: Ի մերձաւոր սահմանս Զեթունի ` յահեկէ ջրոյն ` ընդ մէջ վանորէիցն եւ Մուրթատլար գեղջ է վերոյիշեալ գեօղիկն Եէզիտլէր. եւ յելից նորին Իլիճէ: — Յաջակողմն ( յարեւմտից ) ջրոյն ’ ի հարաւոյ Զեթունի նշանակի Սիմազ գիւղիկ ` յիշեալ եւ ’ ի ցուցակին:

[1]             Յիշելի է զի Մակար ’ ի գալստեան իւրում ’ ի Զեթուն, զամենայն սահմանս նորին գերփեալ եւ ալափեալ ասէ ’ ի զօրաց Հասան փաշայի, վասն որոյ ոչ եգիտ ’ ի պարէն ոչ միս, ոչ ձու եւ ոչ պանիր, այլ գինեակ սակաւ։ Ոչ գիտեմ ո՞ եւ զի՞նչ այլ ինչ գործեաց աստանօր յիշեալն Հասան, ոչ ունելով ’ ի ձեռին զգիրս Մակարայ։