Սիսուան

77. Հովիտ Սաուրանայ. — Գարսի - Զիւլգատրիէ. — Ամուտաբերդ. — Սիմանակլայ

Ի հարաւոյ վիճակաց Զեթունի եւ Ֆըռնուսի իջեալ Սաուրան գետոյ, ընդունի յահեկէն ` որ է յարեւելից ` զ Գալէ-սու ( Բերդաջուր ), եւ յելից կուսէ Անաւարզայ խառնեալ ընդ գետակին Սսոյ ` յետ սակաւ ընթացից թափի ’ ի Ջահան գետ ` ’ ի հարաւոյ Անաւարզայ: Յարեւելից հիւսիսոյ հովտին ` ընդ կողմն Մարաշոյ ` ամբառնան Մեծ եւ Փոքր Տիւլտիւլ կամ Հաճի Տիւլտիւլ լերինք ` ’ ի հիւսիսոյ Ամանոսեան լերանց, որ չեւ եւս են քննեալք, բայց համարին ժամանել ց ’10, 000 ՛ բարձրութեան: Ի վերին կողմանս հովտին է վիճակն Գարսի-Զիւլգատրիէ իբր 700 ծխով. յոր անուն կոչին մանր գեօղք սակաւք, եւ գլխաւոր աւանն առ միով յառաջից Սաուրանայ ` Գարս-պազար անուանեալ. պատճառ Գարս կոչմանն չէ ինձ ծանօթ. իսկ Զիւլգատրիէ մականուն ` յայտնապէս նշանակէ զհամանուն տոհմ Թուրքմէնից, որք ’ ի նուազել եւ ’ ի բառնալ թագաւորութեան մերոց Ռուբինեանց ` նուաճեցին զարեւելեայ մասն աշխարհին, հանդերձ Մարաշաւ եւ Էլպիստանաւ, եւ հաստատեցին հզօր տէրութիւն, տարածելով զիշխանութիւն իւրեանց մինչեւ ’ ի սահմանս Կեսարիոյ, դար եւ կէս տիրապետեալ, զդէմ ունելով այլոց համադեն պետութեանց եւ Եգիպտացւոց իսկ, մինչեւ նուաճեցան ’ ի բուռն զօրութենէ Սէլիմայ Ա, յամի 1515: Եւրոպացիք Ալիտուլի կամ Ալատուլի կոչէին զերկիր իշխանութեան նոցին, իսկ մերայինք ` Տուլղատրցի զտոհմն. եւ յիշեն յամի 1465 զՀասան պէկ մինչեւ ’ ի Վրաստան արշաւեալ. եւ զՇահսուար Ա, որ յամի 1467 « Եղեալ հակառակ Մսրայ սուլտանին եւ շատ աւեր էած անոր աշխարհին. եւ շատ Թուրքման ` զոր Ապաների կոչէին, զամէնն քշտեց, եւ բազում չարութիւն գործեաց եւ էառ զՎահկայն … եւ հրկէզ արարեալ ( զՍիս ) անցեալ գնաց եւ էառ զԱտանա, զՏարսոն », եւ այլն [1]: Ի սմանէ աւերեցան եւ ամայացան բազում բերդք, մենաստանք եւ եկեղեցիք. այլ եւ ինքն յետ ամաց երկուց (1469) անկեալ ’ ի բուռն սուլտանին Եգիպտոսի ` հանաւ ’ ի կախաղան: Յետ սպանման վերջին տիրապետին ( Ալի պէկ ), եւ բարձման պայազատութեան նոցին, ’ ի նմին տոհմէ կարգեաց Սէլիմ ` կուսակալ նահանգին, եւ ցելս ԺԶ դարու յիշին Զիւլգատրեանք: — Աւանն Գարս - պազար ունի զտեղի հնոյ եւ ոչ աննշան քաղաքի, որպէս հաւաստեն նշխարք նորին, քարինք կճեայք, սիւնք եւ քովթարք եւ այլ մասունք, որք եւ յաճախ գտանին ’ ի պեղելն սակաւ ինչ զգետինն, եւ աւերակ վանաց եւ փոքու եկեղեցւոյ փոխեցելոյ արդ ’ ի մզկիթ, երկոքին եւս շինեալք ’ ի մասանց հնագոյն շինուածոց. մենաստանն կամ տաճար 44 քայլ երկայն, 23 լայն է ( ըստ Տէվիսի ), համակ տաշածոյ վիմօք այլեւայլ մեծութեամբ. երկուստեք սրահք են, եւ բազում սրակամար դրունք մտից ’ ի նոսին, եւ քառակուսի պատուհանք ’ ի վերոյ: Մերձ սմին կայ եւ այլ շինուած մեծ զուգեալ հնագոյն մասամբք, մեծ եւ փոքր քարամբք, եւ սուր կամարօք. նաեւ յորմունս տանց եւ հասարակաց շինուածոց գտանին վէմք քանդակեալք, խարիսխք սեանց, տապանաքարք, արձանագիրք յունականք: Շուրջ զգաւթիւ տան կողմնակալին ` 25 կամ 30 սիւնք կանգուն կան, այլ շատ կամ սակաւ խորտակեալք. երեւին եւ հետք հնոյ կամրջի ’ ի վերայ գետոյն: Մեծ մասն բնակչաց աւանին մահմէտական է. ’ ի սակաւ մերազգիս՝ գոյին եւ իբր 20 նորաղանդք [2] յամի 1875: — Եօթն կամ ութ մղոնօք ’ ի հարաւոյ Գարս - պազարի եւ նոյնչափ յելից Անաւարզայ ` առ գետեզերբն ( Ջահանայ ) յաջմէն ` նաւանցք են ընդ այն, եւ գեօղ մի Չերքէզաց. թուի եւ այլոց գեօղից եւ հանգրուանաց նորեկացս այսոցիկ բնակչաց Կիլիկիոյ ` լինել ’ ի նոյն կողմանս: Մերձ ’ ի գիւղ յայս ` առ նովին եզերբ գետոյն ` է գեօղաւանն, 50 տամբք, եւ համանուն հին բերդ ` Հէմէդիէ գալէսի կոչեցեալ այժմիկ, ’ ի գագաթան կոնաձեւ քարուտ լերին, որ է անշուշտ նշանաւոր բերդն Ամուտա. զի վկայեն եւ Արաբացի պատմիչք լինել զայն յանցս անդ գետոյն Ջահանայ ` յաջմէն ` ’ ի հիւսիսոյ, նոյնպէս եւ Վիլլեպրանտ այցելուն Լեւոնի Մեծի ` զգետն առ ստորոտով բերդին Ամուդանայ ասէ. որոց ոչ եդեալ միտ Լանկլուայ ճգնի նոյնացուցանել զԱմուտայն ընդ Թումլոյգալէ բերդի, որ ’ ի Հր. Մ. Անաւարզայ կայ ’ ի բացավայրի, եւ ոչ սակաւ հեռի ’ ի գետոյ. բայց սխալ գրչագրի թուի կամ ընթերցողի ` բան յիշեալ Գերմանացի ուղեւորին, երկու մղոն հեռի լինել բերդին ` յԱնաւարզայ, զոր անկ էր երկոտասան գրել [3]: Այս դրից ’ ի դէպ գայ եւ երկրակալութիւն Թորոսի Բ ’ ի դարձին ’ ի գերութենէն. զի յԱսորւոց կողմանց մտեալ, եւ գտեալ զեղբայր իւր Ստեֆանէ, նախ քան զայլ բերդս ` զսա նուաճեաց, եւ ապա զՎահկայն եւ զայլս.

« Նախ զԱմուտայն եղեն առեալ,

Ապա նովաւ այլոց տիրեալ »:

ըստ չափաբանին Վահրամայ. նոյնպէս ասեն եւ այլք, եւ ընդ առաջինս ’ ի գրաւեալ բերդից յիշեն զՍիմանակլայ եւ զԱռիւծ բերդ: Վրիպի պատմիչ մեր Այրիվանեցի ’ ի ժամանակագրութեանն, Ա Թորոսի ընծայելով զգործս Բ ^ին, թէ եւ ստուգիւ նշանակէ՝ « Թորոս էառ զԱմուտայն, եւ սկսաւ զօրանալ »: — Յելս ԺԲ դարու Սիմոն ոմն էր տէր բերդին [4], առ թագադրութեամբ Լեւոնի։ Սա յամի 1212 յամսեան ապրիլի, պարգեւագրով շնորհեաց զբերդն ` հանդերձ այլովք եւս կալուածովք գիւղից եւ ագարակաց՝ սիրեցելոց իւրոց Տեւտոնեան ասպետաց կամ Ալամանաց, իբրու հանգոյն Մակաբայեցւոց մրցողաց ’ ի վերայ նորոյ Իսրայելի. եւ յայտ լինի ’ ի գրոյն ` զի էր եւ գիւղ մի առ ստորոտով բերդին. Et casale inferius sibi adherens nominatum. եւ զսահմանսն սկսանի նշանակել ’ ի Սիմանակլայ կուսէ, որ է յարեւմտից, մինչեւ ցհին ագուգայն կամ ջրշեղջն (adaquarium), որպէս թուի ` որիշ ’ ի մեծ ագուգայից Անազարբայ. « ուր են, ասէ, երկու ծառք ուռենիք, եւ արդ լճացեալ է տեղին ». անտի ձգի սահմանն ցհրուանդան քարաժեռի առ գեղջ երկրին Ադիդու?, յորմէ ` ’ ի վեր ամբառնայ մինչեւ ’ ի Գամմասսա. ընդ մէջ սորա եւ Ամուտայ ` է եւ այլ անջրպետ, փոս կամ խորոփ (cava), ուր եւ ծառ փշակաղնի, Chaisne spinosa [5], եւ Գայլոտ (Chalot) վանքն, եւ ագարակ այգւոյ Միքայելի, ( թուի իշխան ոմն ), մինչեւ ’ ի հասարակաց ճանապարհն: Յայլմէ կողմանէ ձգի սահմանն յարօտս հովուաց, մինչեւ ’ ի բլուրն՝ ուր երկու վայրի մորենիք են եւ թթենի մի. աստի դառնայ սահմանն մինչեւ ’ ի գեօղն Դակի կամ Տաճիկ (Dagie) եւ մինչեւ ’ ի Ժամկա կամ Ծամկա (Zamga). անտի մինչեւ ’ ի լճակն Եղիայ եւ Յովհաննու, եւ ցփոսն որ ընդ սա եւ ընդ Հռամա: Զայս պարգեւ Լեւոնի վաւերացոյց եւ հաստատեաց կոնդակաւ ` քահանայապետն Իննովկենտ Գ, ’ ի 27 ամսեան փեպրուարի յաջորդ տարւոյ (1213): Վերոյիշեալ ազնուազարմն Վիլլեպրանտ Օլտէմպուրկեան, որ յետ կալոյ ամսօրեայ աւուրս յարքունիս Լեւոնի ` եկն եւ եկաց եւ առ Տեւտոնեանս յԱմուտա (ad Amodanam կամ Adamodanam), ասէ զարմանալի իմն եւ վասն գետոյն ( Ջահանայ, առանց յիշելոյ զանունն ). զի ուժգին խոխոջանօք իջեալ ’ ի լերանց Հայոց եւ մերձակայից ` քերէ զառ ստորոտով բերդիս, եւ զաւուրս եօթն ( յառաջ եւ յետ Ծաղկազարդին ) արձակէ յականէն բազմութիւն ձկանց ` բաւական ’ ի կերակուր ամենայն գաւառին, բարեխօսութեամբ Ս. Յովհաննու Մկրտչի: — Աւելի քան զկէս դար մնաց Ամուտա ’ ի ձեռս ասպետացդ Տեւտոնաց, որպէս եւ վկայէ վաւերական մի Գուլիելմոսի պատրիարքի Երուսաղէմի, ընդօրինակելով նորա եւ զողջոյն պարգեւագիրն Լեւոնի ( յետ 1263 ամի ), եւ յիշելով զոսկի կնիք նորին: Բայց յետ սակաւ ամաց ` ’ ի մեծ եւ ’ ի բազմաղէտ արշաւանին Եգիպտացւոց (1266), յետ գերութեան Լեւոնի Բ եւ սպանման եղբօր նորա Թորոսի ’ ի մարտին Մառեայ, յառաջ խաղացեալ յաղթականացն եւ նուաճեալ զբերդորայս որ յահեկէ կամ ’ ի հարաւոյ Ջահանայ, անցին ընդ հուն նորին, եւ պաշարեցին զբերդս զայս, եւ ’ ի նեղ արկեալ ` առին, եւ յապաւինելոցն ’ ի նմին 2200 ոգւոց ` զարսն կոտորեցին, զկանայս եւ զմանկունս գերի վարեցին: Ընդ նոյն հուն առ Ամուտաւ անցին նոքա եւ յամի 1298 յամսեան ապրիլի, ’ ի նմանօրինակ ասպատակ եւ աւերած աշխարհին: — Հանդէպ բերդին ` այլ յահեկէ գետոյն ասեն զՀէմէտիէ գեօղ հայաբնակ ` Ֆավռ եւ Մանտրոյ, եկեալք այսր ( յ ’30 ապրիլի ) յամի 1874, եւ վասն յորդութեան ջուրց գետոյն ոչ կարացեալ անցանել ընդ հունն, քննեցին զաւերակս բերդին, եւ զգեօղաւանն որ առ ստորոտովն, յարեւմտից կուսէ, զոր եւ վկայեն լինել մեծ, եւ զբերդն ’ ի յետին կոհակս Անտիտաւրոսի, այլ յոյժ բարձրադիր, իբրեւ ’ ի գագաթան լերին. զորով քերեալ Ջահանայ ` խոտորի անդուստ ընդ Հս. Մ. եւ ապա դառնայ ընդ Հր. Մ: Իսկ Տէվիս որ ագաւ ’ ի գեղջն ` (18 մայիսի, 1875), յաջմէ գետոյն նշանակէ զնոյն եւ զբերդն. եւ զյետինս ասէ շինուած ընդարձակ քառակուսի դղեկաւ եւ նոյնաձեւ աշտարակաւ ’ ի Հր. Մ., իսկ ’ ի Հս. Ել. շրջափակ մի էր պարսպապատ, սրակամար դրամբ եւ փոքր աշտարակաւ. կարի ափափայ եւ ուղղորդ երեւէր կարմրագոյն քարաբլուր բերդին, այլ ոչ յոյժ բարձր, յորում եւ մարգք կանաչորակք:

Ի տեղեաց յիշատակելոց ’ ի պարգեւագրին Լեւոնի ` երկուք միայն թուին ինձ ծանօթք ’ ի գրոց, Սիմանակլայն եւ գրեալն Գալոտ: — Առաջինն մի ’ ի չորից նախկի ստացուածոց Թորոսի Բ, որպէս նշանակեցաւ վերագոյնդ, մերձ էր յԱնաւարզա. զոր ոչ միայն պարգեւագրին եւ Վիլլեպրանտայ բանքն տան գուշակել, այլ յայտնի վկայութիւն յառաջ քան զնոցայն՝ ( յամի 1179), ընծայէ մեծ Լամբրունեցին Ներսէս. եւ ոչ միայն բերդ այլ եւ վանս ծանուցանէ գոլ առ նմին. « Եկեալ ( ասէ վասն իւր ) ’ ի վանսն ` որ Սիմանակլա կոչի, հուպ Անարզաբայ, յորում բազում գրեանք ’ ի յունական գիրս աւանդեալ է, մանրամասնաբար խուզեալ գտի զայս գիրս ( Կանոնաց Ս. Բենեդիկտոսի ), եւ հրճուեալ ’ ի վերայ անչափ խնդութեամբ … առեալ գնացի ’ ի հայրապետական աթոռն » եւ այլն: Նշանաւոր է կոչմամբ կամ անձամբ ` տէր բերդիս յաւուրս թագադրութեան Լեւոնի, Սիրուհի, զի ըստ հայումս ցուցանէ տիկին իշխեցող, որպիսի ոչ ոք է այլ տեղեաց. բայց մարթի եւ ըստ արեւմտեայց պատուոյ կոչման ընթեռնուլ Սիր - Ուհի, որպէս Սիր - Ատանն եւ այլք, սակայն եւ յայսմ երկբայելի մնայ Ուհի անուն: Լռէ ’ ի պատմութեան անուն տեղւոյս դար մի ողջոյն, եւ դարձեալ իբրեւ լռելեայն յիշի յելս ԺԳ եւ ’ ի սկիզբն ԺԴ դարու տիրող նորին Հեթում ` որդի Օշնի Լամբրունեցւոյ ` մարաջախտն Հայոց: — Անունն եւ գիւտ յունական մատենից ’ ի մենաստանի նորին ` տան գուշակել ’ ի Յունաց նախ քան զտիրապետութիւն մերայոցս ` հիմնեալ երկոցուն եւս, վանացն եւ բերդին: Լատին թարգմանող պարգեւագրին Լեւոնի զհայերէն հոլովականն Սիմանակլայ անուան եւ զյօդն ն ՝ ուղղական համարեալ ` գրէ նայապէս Սիմանակլային, a parte Simanaglaïn:

Երկրորդ տեղին Գալոտ (Chalot) վանք ` թուի ինձ ընթեռնլի Գայլոտ, եւ նոյն գոլ ընդ Գալու վանս կամ Գալու անապատ, զոր գտանեմ ’ ի յիշատակարանս երկուց Մանրուսումն երգարանաց, գրելոց յամս 1325 եւ 1336, ’ ի Սիմէոն քահանայէ, ’ ի սուրբ եւ « յաստուածաբնակ անապատս, որ կոչի Գալու, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս, եւ այլ սրբոցս ` որք աստ ». զմին վասն հոգեւոր եղբօր իւրոյ Յովհաննիսի գրքակազմի, ընդ որում յիշէ եւ զ Ապըլդոյ եւ զ Փոքր Ստեփանոս դպիր. զմիւսն «’ ի խնդրոյ դեռաբուսիկ եւ պատուական հոգեւոր եղբօր » Զաքարիայի: Եւ ձեւ գրութեան յիշատակարանին է այս.

  կազմող գրոցն կոչի Խաչատուր դպիր Երուսաղեմացի, նկարիչն ` Յակոբ դպիր, որ եւ գրէ այսպէս.

[1]             Ժամանակագրութիւն։

[2]             Տէվիս, 154-6 ։

[3]             Թերեւս յօրինակի հեղինակին XII գրեալ էր, եւ առանց առաջնոյ թուանշանին՝ II միայն ընթերցեալ եւ տպագրեալ է։

[4]             Ըստ Սմբատայ. այլ ոչ յիշի յարքունի պատմչէն մերմէ։

[5]             Այսպէս գրեալ է անուն ծառոյն, կէս փռանկ կէս լատին։