Սիսուան

85. Շինուածք. Դարպաս. Բերդ. Կաթողիկոսարան, եւ այլն

Քանի՜ ինչ մեծագործ եւ մեծավայելուչ էր յայնժամ Դարպասն թագաւորաց, ( զի մինչեւ ցարդ այսպէս կոչին մնացորդք արքունի ապարանիցն՝ ’ ի հիւսիսակողմն քաղաքին ). մարթ է գուշակել մտօք ` որոց ծանօթ իցեն աւագութեան եւ աւագասիրութեան Լեւոնի եւ քառասնամեայ բարեբաստութեան Հեթմոյ, կամ մանաւանդ ութսնամեայ շինութեան եւ օր ըստ օրէ բարգաւաճանաց ոստանին, ’ ի սկզբանէ տիրապետութեան Լեւոնի (1187) ցամն 1266, յորում առաջին եւ մեծ աւերն ածաւ յԵգիպտացւոց. զի յետ մարտին Մառեայ եւ գերութեան թագաժառանգին Լեւոնի, եկեալ եւ կացեալ ’ ի Սիս « աւուրս ինչ, յաւարի առին զքաղաքն. եւ ապա հուր եդեալ յամենայն շէնս ` եւ հրկէզ արարին առ հասարակ. եւ գերելոցն եւ սպանելոցն ոչ գոյր թիւ. եւ պատերազմեալ ’ ի վերայ բերդին, եւ նեղէին տալ զբերդն. եւ նոքա ոչ առին յանձն. իբրեւ տեսին անօրէնքն թէ ոչ կարեն ստնանել բերդին ` առ հասարակ զլեռնակողմն եւ զդաշտն հրկէզ արարեալ ` աւերեցին » [1]: Հաւաստեաց աստանօր բերդն զամրութիւն իւր եւ զանմատչելի դիրսն. այլ, աւա՜ղ, ստորանկեալ քաղաքին, որ թէպէտ եւ դարձեալ երկիցս եւ երիցս շինեցաւ եւ զարդարեցաւ, այլ ոչ ժամանեաց յառաջինն չափ, եւ ոչ եւս երեւեցան լեւոնահիմն եւ հեթումաշէն պայծառութիւնքն. աւաղելի եւս, զի ոչ հանդիպեցաւ մեզ ընտանի ոք Սմբատ կամ օտար Վիլլեպրանտ ` որ աւանդէր զզանազան կերտուածս ապարանիցն եւ եկեղեցեաց եւ պէսպէս կարեւոր շինուածոց, այլ միայն վիպողք եւ ողբացողք աւերանացն. յորոց մի ոմն ` որ չէր բնիկ Կիլիկեցի ` այլ կեցեալ ոչ սակաւ ժամանակս յարքունիս, եւ խոհականագոյն ’ ի պատմիչս ժամանակին, Մեծն անուանեալ Վարդան վարդապետ Արեւելցի, ասէ վասն զօրագլխին Եգիպտացւոց Սմլմօթ կոչեցելոյ. « Յանպատրաստից մտեալ յաշխարհն ` առնու զՍիս մայր քաղաքաց ` զարքայանիստն. այրէ զնա եկեղեցեօքն, որ ’ ի նմա. եւ գտանէ զ տունն գետնափոր գանձուցն, եւ առնու յոյժ բազում. զոր ’ ի միում ամանի լինել ասեն վեցհարիւր հազար կարմիր » [2]: Իսկ զուգաժամանակ նորին Մաղաքիա ասէ. « ԶՍիս քաղաքն այրեցին, որ էր նստոց թագաւորին Հայոց. եւ զգովելի մեծ եկեղեցին ( Ս. Սոփիա ) ՝ որ ’ ի մէջ նորուն ` փայտ ձգեալ այրեցին. եւ զշիրիմս թագաւորացն քակեցին [3]. եւ զբազումս կոտորեցին ’ ի քրիստոնէիցն, եւ զբազումս գերեցին ’ ի յերկրէն եւ ’ ի գիւղորէիցն »:

Արդ քանզի ’ ի նախնեաց չեհաս մեզ աւանդութիւն զշինուածոց Սսոյ, երկրորդեսցուք ’ ի նորոց զբազմերախտ Ինճիճեան Հօրս գրեալն ` ութսուն ամօք յառաջ՝ յիւրումն Նոր Հայաստանի, զոր լուեալ էր յականատեսաց եւ ’ ի ծերոց. « Նախնի Ապարանք թագաւորաց Ռուբինեանց կամ որպէս կոչեն Դարպաս, որ է բոլորակաձեւ շինուած յահագին կոփածոյ վիմաց. իւրաքանչիւր վէմք երեք եւ չորս գրկաչափ մեծութեամբ, առ հասարակ մածուցեալք կապարաւ. ունի զերիս դրունս, ’ ի հիւսիս, յարեւմուտս եւ ’ ի հարաւ. իսկ յարեւելեան կողմն ունի երիս մեծամեծ պատուհանս, յորոց միջինն է բոլորաձեւ ’ ի վերայ երեցունց դրանց գտանին քանդակագործ զարդք ’ ի վիմի ` արուեստագործ դրօշուածովք. ընդ մի դուռն մարթ է ելանել ’ ի տանիս ապարանիցն, ուստի երեւին առ բարձրութեանն ամենայն շրջակայ սահմանք: Այժմ լքեալ կան այս ամենայն շինուածք, եւ զկապարսն քակեալ առնուն Հագարացիք ’ ի պէտս իւրեանց, նաեւ զվէմսն իսկ ’ ի բաց տանէին եթէ գոյր հնար: Յարեւմտեայ կողմն պալատիս յերկիր անկեալ կան երեք եւ չորս մեծամեծ սեաւ սիւնք մարմարիոնեայք: Իբրեւ քարընկէց մի հեռի ’ ի պալատէս բղխէ ջուր, յորոց [4] մին է քաղցր, ընդերկրեայ ճանապարհաւ ածեալ անդ, իսկ միւսն լեղի: — Ի մէջ անդ պարսպին է եւ Բանտ ն, բայց արտաքոյ շինութեանց. տեսանի անդ վիմափոր այր մեծ առ Ասմնձուկ վտակաւն, որ կարէ տանիլ ոգիս իբրեւ երկու հազար. բնակիչք կոչեն զայս այր Կէօվէրճինլիք, քանզի անբաւ բազմութիւն վայրի աղաւնեաց դադար ունին ’ ի նմա. առաջի այրին է պարիսպ թանձր որ ունի դուռն փոքրիկ, ընդ որ միայն մարթ է մտանել յայրն: Առաջի դրանս է վայր տափարակ եւ ’ ի նմա լուսամուտ ուստի երեւին գետնափոր շինուածք. որով տափարակ վայրն է տանիք նոյն շինուածոց. զսմանէ ասեն լինել նախնի բանտն Սսոյ, եւ կամ մանաւանդ տուն գանձուցն յիշատակեալ ’ ի Վարդան պատմագրէ »:

Զարդիս դոյզն ինչ նշխարք եւեթ որմոց մնան արքունական ապարանիցն. չերեւի բոլորաշէնն, այլ մասն մի լոկ քառակուսի պարսպին, յորում շինեցաւ ’ ի սկիզբն դարուս նոր Կաթողիկոսարան, մասամբք քարանց հին շինուածոյն: Իսկ Բերդն պանծալի, որ իբր ժամաչափ դժնդակ վերելիւք ’ ի բարձու քարալերինն կայ, լքեալ եւ ամայի, տակաւին կանգուն է բազում մասամբ. ըստ ձեւոյ գագաթանն ` երկայնաձեւ զառիվայր, երիւք դրամբք, բրգամբք եւ նետակալօք, անհաւասար պարսպօք ` ըստ բարձրութեան եւ ցածութեան տեղւոյն. եւ ըստ կատարածի գագաթանն ` յերիս մասունս կամ շինուածս տրոհեալ, այլ քարակտուր փողոցօք միացեալ. ’ ի հարաւակողմանն ամբառնայր ակառնն կամ բուն դղեակն, զոր եւ ներքին կլայ ’ ի դէպ է կոչել, ըստ սովորութեան Հայոց, ( ըստ արեւմտեայց donjon). ’ ի միում ’ ի սենեկացն երեւի դոյզն մնացուած արձանագրութեան.

Ի Թուականիս Հայոց … Հեթմոյ Թագ … [5]

Առ երի դղեկիս սանդուղք տանին ’ ի ջրամբար, եւ մերձ նմին մուտք ’ ի գետնափորս: Ի միւսում կատարի կան աւերակք մատրան յամրակառոյցն շինուածի. յերրորդումն ` փոքր ջրշեղջ մի անապակ եւ անպակաս ջրոյ, զոր եւ բժշկարար ասեն: — Այնքան ’ ի պատուի էր բերդս առ թագաւորօք տերամբք նորին, վասն անքոյթ եւ անառիկ ամրութեանն, մինչեւ ուրումն ’ ի նոցանէ ` ’ ի յետնոցն ( այն է Կոստանդին Բ ), ոսկի դրամ հատանել պատկերաւ նորին, եւ զնոյն ինքն զբերդն թագաւոր հռչակել, այսպիսի վերտառութեամբ [6].

Ցաւէ՜, զի ցարդ չեհաս ’ ի ձեռս մեր որոշակի եւ մանրամասն ինչ պատկեր բերդին Սսոյ, կամ ձեւքն ճարտարապետականք. զորոց մանաւանդ կմբաձեւ շարս քարանց ` ոչ ինչ նուազեալ գեղով քան զվայելչագոյնս ’ ի յունականացն կերտուածոց ` համարէր Դեսիէ [7] ։

Ի հարաւային ծայր քաղաքին է Հին Կաթողիկոսարան ն, որ եւ թուի յառաջագոյն եղեալ արքեպիսկոպոսարան, տուն եպիսկոպոսարանին կոչեցեալ ’ ի Ստեփանոսէ Ուռպելեան, եւ « մերձ ’ ի քաղաքն Սիս », եւ անուանէր Գլխիբացի, թերեւս վասն ձեւոյ վերնայարկին: Յայտ է զի յետ առմանն եւ աւերման Հռոմկլայի ` փոխեցաւ այսր աթոռն կաթողիկոսական, յաւուրս Բ Հեթմոյ, յամի 1294. եւ մտերիմ նորա Գրիգոր Անաւարզեցի եկաց առաջին ’ ի նորահաստատ գահուն, որում ’ ի դէպ էր արքունավայել լինել. թէ եւ նուազեալ էր յայնժամ թագաւորութիւն Հայոց, այլ ոչ քան զհաւ իւր նուազ մեծոգի ոք էր Հեթում Բ, միանգամայն թագաւոր եւ ճգնաւոր: Եկեղեցի Կաթողիկոսարանին նուիրեալ էր Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի. այլ հանգոյն արքունական ապարանիցն աղարտեալ եւ քայքայեալ եւ սորա ` հանդերձ շուրջ շինուածովք եւ բնակարանօք միաբանակեցացն, յանցելում դարու գրեաթէ վերստին շինեցաւ ’ ի Ղուկայ կաթողիկոսէ, յամի 1734. զի հայր նորա Տէր Յուսիկ յԱջապահից զարմէ ` շնորհս գտեալ առաջի մեծի վզրըկին Օսմանեանց, էառ հրաման շինութեան, եւ զորդի իւր ամբարձ յաթոռ կաթողիկոսութեան: Յանուն Սրբոյ Լուսաւորչին կոչեցաւ նորաշէն եկեղեցին ` եռախորան, որ արդ ’ ի դպրոց փոխեալ է. առաջի աջակողմեան սեղանոյն հանգուցեալ է շինողն Ղուկաս, այսպիսի տապանագրաւ ( ըստ ընդօրինակութեան Լանկլուայ ).

Այս է տապան Հայոց սրբազանի [8] Կիլիկեցի վեհապետ տէր Ղուկաս Կաթողիկոսին որ եւ հանգեաւ մեծ թվին ՌՃՁԶ, ամսեան .. օր շաբաթու.

Ի ժամատանն են անձուկ գերեզմանք այլոց կաթողիկոսաց յերի իրերաց. որոց արձանք են այսոքիկ.

Ի սկզիբն դարուս (1810) Կիրակոս Ա կաթողիկոս փոխեաց զնիստն յընդարձակ տեղի արքունի ապարանից. ըստ զառիվեր դրից տեղւոյն եռանկիւնաձեւ պարսպեալ եւ շինեալ այլ եւ այլ դստիկոնս. զմին ` երեսբացիւ ’ ի բնակարան կաթողիկոսի, եւ ’ ի վերայ նորա նոյնպէս երեսբաց դահլիճ իմն խաչաձեւ ` ժողովատեղի կամ հանդիսարան, ճոխազարդ այլ ոչ վայելուչ, բաց ’ ի հին եկեղեցւոյ Ս. Սոփիայ, զոր նորոգեալ կոչեաց ` յանուն Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի. եւ այժմ անդ հաստատեալ է կճեայ գահ կաթողիկոսին ` շինեալն ’ ի Սիս։ Ի վերայ մեծի դրան եկեղեցւոյն արձանագրեալ է յիշատակ նորակերտող կաթողիկոսին, այսպէս.

Կաթողիկոսն Կիրակոս ամբաստանեալ ’ ի յաչաղկոտաց վասն շինուածոցս, որպէս թէ աշտարակ ամրութեան կառուցանէր, համարելով եւ համախոհ Զեթունեաց ձերբակալեալ առաքեցաւ ’ ի Կ. Պօլիս. այլ բարեխօսութեամբ ազգայնոց արդար ցուցեալ ` դարձաւ յաթոռ իւր (1819). սակայն յետ ամաց (1822) ապստամբն Քօզան - օղլու դեղ մահու արբուցեալ զրաւեաց զնա ’ ի կենաց. եւ թաղեցաւ յիւրաշէն եկեղեցւոջն: — Ի գանձատան տաճարիս պահին սպասք սրբութեան, յորս գլխաւորք են չորեքին Աջք, Ս. Գր. Լուսաւորչի, Նիկողայոսի, Սեղբեստրոսի եւ Պարսամայ. ’ ի դարուց հետէ սեփականեալ էին սոքա ’ ի պահ զգուշութեան տոհմի միոյ, որ յայն սակս կոչեցաւ Աջպահեան, եւ ’ ի նմին զարմէ յաջորդեցին կաթողիկոսունք յ ’ ԺԸ դարու. — Ոսկէզօծ արծաթեայ տապանակ եւ մեծաշէն անօթ մեռոնի, նուէր Կ. Պօլսեցի Տիւզեան տոհմին. — Եմիփորոն մի հին ծիրանի բազմախաչ եւ բազմապատկեր, կազմեալ ’ ի Բերիա, որպէս թուի, յամի 1634, վասն Յակոբայ եպիսկոպոսի, յորում ոսկեթել հիւսեալ է բանս. « Կազմեցաւ ’ի թուականիս մերում Ռ եւ Ձգ [9] ամին. Աստուած ողորմեա ասացէք աշխատողաց սորին. ամէն. — Նկարեցաւ էմիփորոնս ’ի քաղաքն ’ի Հալապ ’ի վայելումն տէր Յակոբ քաջ րաբունապետին, զոր տէր Աստուած մեր բարով վայելել տացէ. ամէ ն » ։ — Ընդ հինս են եւ նոր սպասք եւ նուէրք ընծայեալք ’ ի Նիկոլայոսէ կայսերէ Ռուսաց, եւ յեկաց ոմանց. զի եւ գիտնական ուղեւորք յայց ելին տեղւոյս, որպէս եւ ծանօթ բուսախոյզն Քոչի, որ եւ ագաւ աստ ’ ի 6 մայիսի, 1859: Բազում ինչ ’ ի սպասուց եւ գանձուց աթոռոյն ասի կողոպտեալ ’ ի յետին ամքս ` յառաջ քան զաթոռակալութիւն վերջին կաթողիկոսին ( Տ. Մկրտչի ):

[1]             Այսպէս Պատմիչն Կիլիկեցւոց։

[2]             Եթէ չիցէ սխալ ’ ի թուիդ՝ մեծ է յոյժ գումարն, ըստ նիւթական արժէից ոսկւոյ, վեց կամ եօթն միլիոն ֆրանգ, այլ ըստ յարգի ժամանակին՝ եօթնպատիկ առաւել արժէր։

[3]             Բաց ’ ի Լեւոնէ չկայր այլ թագաւոր կացեալ եւ վախճանեալ յայնժամ, բայց եթէ արքունի եւ մեծատոհմ արանց շիրիմք իցեն։

[4]             Ի դէպ էր ասել յայլ եւ այլ ականց, կամ թէ այլ եւ այլ ակունք ջուրց էին։

[5]             Լանկլուա ընթեռնու եւս Հիյա. աշրահ…հի ( Հայոց աշխարհի ?) ։

[6]             Քանզի Ա Կոստանդին թագաւոր որդի Բ Լեւոնի՝ սակաւ ինչ ժամանակ թագաւորեաց, եւ յետին անուանեալն Կոստանդին՝ յանշքացեալ ժամանակի եկաց, ’ ի դէպ է թէ Բ Կոստանդին որդին Պաղտին մարաջախտի (1345-65) եհատ զդրամս զայս. գուցէ առ նշաւակէ ոմանց՝ որք բռնաւոր համարէին զնա, եւ եցոյց զի բուն թագաւոր՝ պահող թագաւորութեանն՝ է Բերդն Սսոյ, եւ նմա կացցեն պատկառ որք ոչն հաւանին ինքեան՝ որ Սսով եւ ’ ի Սիս թագաւորէր։

[7]             … Dont l'appareil à bossage ne le cède en rien aux plus beaux ouvrages grecs. - Texier, L'Arménie, I, 105.

[8]             Լանկլուա Սրբածնի. խառնակ իմն ունի եւ զվերջին մասն. « Թվին ՌՃՁԶՆ վեց ու ’ ի ամսեան … օր շաբաթու երեքն » ։

[9]             Ընդօրինակողքն՝ ՈՁԳ ընթերցեալ են, այն է 1234, որ անհաւան երեւի ինձ։