Սիսուան

87. Եկեղեցիք

Եթէ օտարազգիք այսպիսիս կանգնէին տաճարս եւ աթոռս քահանայականս ’ ի Սիս, չիք երկբայել թէ բնիկքն ըստ բարեպաշտութեան, բազմութեան եւ ճոխութեան իւրեանց ` յոլովս յարդարեցին անդ եկեղեցիս եւ սրբարանս, թէպէտ եւ բազմաց ոչ անուանքն յայտնեցան մեզ եւ ոչ հետք, եւ ոչ աւանդութիւն ’ ի նախնեաց. բայց որչափ ինչ ’ ի յիշատակարանաց ձեռագիր մատենից կարողացաք գտանել, նշանակեսցին: Յառաջ քան զլեւոնեան շինութիւնս ` սակաւս կամ աննշանս լինել անդ զաղօթատեղիսն ` ծանուցանէ գանգատ աղօթասուն Լամբրունեցւոյն. « ԶԱնարզաբա եւ զՍիս … զի՞նչ ասեմք, որ մինչեւ ցայսօր ընդ Հայոց տէրութեամբ են բազում աշխարհօք, եւ առանց հովուութեան եւ հովուոյն Քրիստոսի, եւ առանց եկեղեցւոյ եւ նորին պայծառութեան. քանզի եպիսկոպոսքն ’ ի վանորայս են », եւ այլն: Զայսոսիկ գրէր երանելին տասն ամաւ յառաջ քան զտիրանալն Լեւոնի, այն է յամի 1177, յորում զՊատարագամեկնիչն յօրինէր: Ի Լեւոնէ յիշի շինեալ, Ա. եկեղեցի մի, ըստ ոմանց յանուն Էջմիածնի, թերեւս փոխանակ ասելոյ Կաթողիկէ, եւ Ս. Աստուածածին, յորում եւ հանգուցաւ մարմին նորա: — Բ. ըստ կարգի երիցութեան ` յիշատակի Սրբուհի Մարինէ, յորում գրեալ կայ աւետարան մի յամի 1222: — Գ. Ս. Սոփի, որ ըստ պատուոյ նախադաս, իբրեւ արքունական եւ մայրաքաղաքի եկեղեցի, օրինակ առեալ ’ ի Յուստինիանու հրաշակերտ տաճարէն Կ. Պօլսի, սովորութիւն կամ նախանձ կալան պետք մերձաւորք ` ’ ի նոյն անուն աստուածային Իմաստութեան նուիրել զերեւելի տաճար արքունեաց իւրեանց. այսպէս մեծաւ խնամով եւ ջերմեռանդն սիրով շինեաց Հեթում՝ արժանաւոր յաջորդ Լեւոնի Մեծի, ’ ի սկզբան պայազատութեան իւրոյ, յերի ապարանիցն, սագաշէն ձեւով, որպէս աւանդէ եղբօրորդին իւր անուանակից՝ ’ ի ժամանակագրութեանն [1]. եւ ըստ մերոյս Ինճիճեան Հօր ` այժմ «’ ի Տաճկաց կոչեցեալ Չանկլը գիլիսէ, վասն զանգակատանն. ձեւ եկեղեցւոյս է երկայն եւ կամարաշէն կանգնեալ ’ ի վերայ չորից սեանց. տանիք սորա է խանգարեալ, այլ որմունք, խորանք եւ այլ ամենայն շինուածք են ’ ի մեծամեծ յահագին հատորոց սրբատաշ վիմաց, մածուցեալք կապարաւ, որպէս է տեսանել նաեւ ’ ի նախնի շինուածս ինչ Երուսաղեմի: Աւագ սեղան նորա է գմբեթայարկ, աստի եւ անտի այլ եւս երկու սեղանք նովին շինուածով, իսկ ’ ի վերայ նոցա վերնատունք, յորս յերկոսին կան կրկին այլ սեղանք, շուրջանակի արտաքուստ ’ ի վերին կողմն՝ մեծամեծ երկաթագիր տառիւք փորագրեալ կան անուանք թագաւորացն Հեթմոյ, Լեւոնի, եւ այլն: Ի յեկեղեցւոյն մարթ է ելանել ’ ի Զանգակատունն ՝ որ է բարձր, քառակուսի, գլուխ նորա տափարակ, ունելով կրկնակի պատուհանս յիւրաքանչիւր կողմն, եւ կայ անարատ եւ ամբողջ՝ այլ առանց զանգակաց: Կից ընդ եկեղեցւոյս է եւ մատուռն ինչ »: Մի ’ ի սխրալի տաճարաց Հայոց է սուրբս Սոփի, ուր յետին մեծապայծառ եւ բերկրաւէտ տօնք եւ հանդէսք նոցա կատարեցան լրութեամբ սրտից զուարճացելոյ յերկոսին ազգային գահագլուխս իւրեանց, ’ ի թագաւոր եւ ’ ի կաթողիկոս, բազում անգամ հանդիսակացս ունելով եւ զօտարս. ’ ի միում նուագի յիշի մեծի թագաւորահօրն Կոստանդեայ արքայորդւովն Հեթմիւ ` բերեալ անդր զպատրիարքն Անտիոքայ, եւ ’ ի միասին պատարագեալ նորա եւ հաղորդել ընդ Կոստանդեայ կաթողիկոսի [2]: Յամի 1266 ընդ քաղաքին եւ զմեծափառ եկեղեցի Ս. Սոփիայ հրձիգ արարին Եգիպտացիք, որպէս առանձինն յիշեն ժամանակակիցք: Կիրակոս կաթողիկոս նորոգեաց եւ զայս տաճար յամի 1824: Տանիք եկեղեցւոյն արդ տափարակ է, ’ ի վերայ արուեստագործ ստուար սեանց. կոնք բեմին յախճապակեօք յարդարեալ, խաչկալն գաճեայ դրուագօք իտալացի ոճով, այլ ոչ վայելուչ, որպէս եւ վերին մատրունքն. առաջի խորանին կանգնին զոյգ մի գեղեցիկ ճրագարանաց ’ ի վերայ պղնձեղէն առիւծուց: Նշանաւոր է կճեայ աթոռն արքունական ` քանդակաւ առիւծու եւ արծուեաց: Ի հիւսիսային արեւմտեան կողման են տապանք կաթողիկոսաց: — Դ. Ս. Սարգիս, մի ’ ի հնագոյն եկեղեցեաց Սսոյ, փոքրիկ չափով եւ մթին, որոյ միայն յարկ դասուն մնայ ’ ի հին շինուածոյն, այլն ամենայն կարկատեալ ’ ի յետին ժամանակս փայտածածուկ, հաստատեալ ’ ի վերայ չորեցուն հին սեանցն: — Ե. Ս. Հռիփսիմէ. յիշի սա ’ ի յիշատակարանի արծաթեայ պահարանի նշխարաց սրբոց ` գրեալ իբրեւ յամի 1269, ’ ի

« Մայր քաղաքաց հանուրց Սըսոյ,

Ընդ հովանեաւ յոյժ Սրբուհւոյ

Հռիփսիմէի ըսքանչելւոյ »:

— Զ. Ս. Յակոբ. յորում յամի 1274 Գրիգոր երէց տայ գրել Մանրուսմունս ձեռամբ Կարապետի դպրի որդւոյ Թորոսի ձիաւորի: — Է. Սուրբ Հոգի. « որ յայսմ (1280) ամի վերստին նորոգեցաւ պատուական քարամբք քերեալ ’ ի ճարտարաց, ձեռամբ Ստեփանոս Վահկայցւոյ, եւ ծախիւք հրամանաւ Սոսթենէս րաբունւոյ, որ վարժ եւ կիրթ յամենայն գիրս աստուածային հնոցն եւ նորոց, եւ արտաքին ֆիլոսոֆայիցն ` գեր ’ ի վերոյ. որ եւ ’ ի ժամանակիս մեր եւ ’ ի թագաւորութեան Լեւոնի, եւ ’ ի հայրապետութեան Յակոբայ ` ոչ ոք է կատարեալ իբրեւ զսա յամենայն իմաստս, բայց ’ ի մեծ րաբունւոյն, որոյ անուն Ցօղ է քաղցր, որ եւ Վահրամ կոչի »: Սոսթենէսդ իմաստասէր տուեալ է գրել նոր կտակարան մի ձեռամբ Վահկացւոյդ: — Ը. Ս. Նշան, ընդ որոյ հովանեաւ բազում գրեանք գրեալ են յելս ԺԳ դարու եւ ’ ի ԺԴ, յորմէ գուշակի եւ մի ’ ի գլխաւոր եկեղեցեաց լինել. յիշին անդ Պետրոս նախասարկաւագ յամի 1319, Կոստանդին քահանայ, որդի Պետրոսի եւ Թագուհւոյ եւ հայր Տիկնաց Տիկնայ դստեր ` վախճանելոյ յամի 1323 [3]: — Թ. Ս. Սիմէոն, ընդ որոյ հովանեաւ Տիրատուր քահանայ գրեալ է Մանրուսումն, յամի 1280: — Ժ. Ս. Աստուածածին, որոյ դասն միայն հին է, այլն ամենայն նորոգեալ ’ ի մօտ ժամանակս. ’ ի վերայ սեւակ սեան միոյ նշմարին խաչքանդակք եւ Սուրբ Կոստանդին գրեալ: — ԺԱ. Ս. Նիկողայոս, յիշի յամի 1374, եւ ընդ նմին Ս. Նշանն Ձորոյ վանից եւ Վահկայ սուրբ Նշանն: — ԺԲ. Ս. Ստեփանոս, որ « Գունդուստապլի եկեղեցի անուանի », ըստ գրչի Մաշտոցի միոյ յամի 1345, ’ ի խնդրոյ Յովհաննու արքեպիսկոպոսի աթոռակալի Ս. Առաքելոյն Բարդողիմէոսի, թերեւս ’ ի մեծ Գունդստապլէն Սմբատայ շինեալ. երկու դարուք եւս զկնի ` յամի 1560 Վահրամ ոմն որդի Տէր Լեւոնի գրէր աստ գանձարան գիրս: — ԺԳ. Ս. Մերկեռիոս, զարդիս աւերակ, ’ ի միջի պարսպաց քաղաքին: — ԺԴ. Ս. Պետրոս եւ Պօղոս, աւերակ. զայս ոչ գտի ’ ի յիշատակս գրոց: — ԺԵ. Ս. Աթանագինէ, որպէս կարծեմ զանուանեալն Sancta Etennacine ’ ի լատինացի ստորագրութեան ժողովոյն Սսոյ, յամի 1342, որոյ երէց կոչի Յովհաննէս. Չամչեան Հայր մեր կարծեալ է Հեթումաշէն ընթեռնլի: — Արտաքոյ եկեղեցեացս ` որ ’ ի բուն քաղաքին Սսոյ, յիշի Տէր Պօղոսի վանք ’ ի հարաւակողմն քաղաքին, յորում Վանկոյ Ս. Նշանն էր եւ Աջ Լուսաւորչին, եւ ( ԺԶ ) եկեղեցի յանուն Ս. Աննայի մօրն Աստուածածնին, զոր զարդարեաց Կարապետ կաթողիկոս յամի 1448, անդ հաստատեալ զաթոռ իւր [4]. — Թէ էին եւ այլ վանորայք ’ ի մերձաւոր սահմանս Սսոյ ` ոչ գիտեմ, եւ կամ այլ բարեպաշտութեան եւ բարեգործութեան տեղիք. հաւանական յոյժ են յետինքս, մանաւանդ թէ հաւաստեալ կճեայ վիմով միով, որ յամի 1833 գտաւ ’ ի հող այլազգւոյ միոյ, յերի արեւելեան պարսպի կաթողիկոսարանին, թէ եւ առ նախանձու՝ խորտակեցաւ վէմն. այլ արձանագիրն ընդօրինակեալ մնայցէ յաւերժական յիշատակ ` յիշատակելւոյն ’ ի թագուհիս Սիսուանայ, լեւոնածինն Զապելի, եւ էր այսպէս.

Յարմարումն Շինուածոյ Հիւանդանոցիս

Քրիստոսասէր թագուհւոյ Զապելի

Ի Թվին Հայոց ՈՂ.

Պատահական բրումն քարի միոյ յետ վեցհարիւր ամաց զանխլութեան ` ’ ի վեր եհան զայսպիսի գեղեցիկ ձեռնարկ. քանի՜ արդեօք նմանագոյն պանծալի ճշմարտութիւնք թագուցեալ մնան ընդ հողով եւ ընդ թմբրեալ հոգով յետամնացիցն ` այնպիսեաց աշխարհաշէն թագաւորաց եւ թագուհեաց. զի այսքան դարս որդի ’ ի հօրէ եւ աշակերտ ’ ի վարդապետէ սերեալք եւ բաւեալք յերկրի անդ, եւ ոչ մի արձանագիր յայնքան տաճարաց եւ որպիսի եւ է շինուածոց նախնեաց ` ոչ ծանուցին հրատարակութեամբ. մինչեւ կարօտանալ մեզ անյարմար եւ սխալագիր ընդօրինակութեանց թերուս փռանկ երիտասարդի միոյ, եւ մուծանել յանկիւնս ուրեք տեղագրութեանս: Բեկորքն փշրեալք արձանացուցանեն եւ զ ’ առ ’ ի յիշատակագրաց վկայեալ գթասիրութիւն Զապելի ` ’ ի հիւանդս եւ ’ ի տնանկս. որոց յոյժ հետեւող վկայի եւ դուստր իւր Ֆիմի ` տիկինն Սիդոնի. որ յետ վաճառման այնր երկրի ` դարձ արարեալ առ հայր իւր եւ առ եղբարս. մխիթարէր զիւր տրամաբանութիւնն ` զայլս մխիթարելով. եւ ըստ ժամանակակից գրողի ` էր « Կարեկից ամենեցուն, մանաւանդ որ ’ ի հիւանդութեան ախտից նեղեալ են »:

[1]             « ՈՀԵ, Թագաւորեաց Հայոց ամենաբարի թագաւորն Հայոց Հեթում … Սա շինեաց սագաշէն տաճար Սուրբն Սոփիա ’ ի Սիս » ։

[2]             « Քո պապանցն ժման, Աւագ պարոն ( Կոստանդին Պայլ ) կամ Հեթում՝ բերին զԱնդիոքայ պատրիարգն զֆռանգն՝ ’ ի Սիս, որ ինքն եւ տէր Կոստանդին կաթողիկոսն պատարագեցին ’ ի Սուրբն Սոֆի » ։ ­ Գր. Անաւարզ. Թուղթ առ Հեթում։

[3]             Ի նմին ամի (1323) Յովսէփ քահանայ եղբայր Վասլի, գրէ անդ Շարակնոց, զոր կազմէ Պօղոս քահանայ եղբայր Պետրոսի քահանայի։

[4]             Ժամանակակից յիշատակագրողն բազում դրուատեօք խօսելով զկաթողիկոսէն, վկայէ. « Վերստին կրկին նորոգեալ զաթոռ մայրաքաղաքիս Կիւլիկիոյ, եւ զհետ հետոց նախնեացն ընթացեալ … հաստատեալ ’ ի յաստուածաբնակ սուրբ ուխտս Տէր Պօղոսի, որ կայ ’ ի հարաւակողմ քաղաքիս Սսոյ, ընդ հովանեաւ Վանկոյ սուրբ Նշանիս, եւ սուրբ Աջոյն Գրիգորի մեր Լուսաւորչին, եւ մօրն Տիրամօր Աստուածածնին՝ Աննայի, յորոյ անուն կառուցեալ կայ եկեղեցի։ … Արդ այս երջանիկ հայրապետս Տէր Կարապետ կաթողիկոս՝ եկեալ ’ ի Թոխաթոյ, եւ վերստին հաստատեաց զսուրբ աթոռ Լուսաւորչիս ’ ի մայրաքաղաքիս Կիւլիկիոյ. զոր հինգ ամ խափանեալ մնաց, վասն անյայտ լինելոյ սուրբ աջին մերոյ Լուսաւորչին. եւ յետոյ գտեալ նորոգեաց զսուրբ աթոռս », եւ այլն։ Յիշատակի ընդ կաթողիկոսին եւ եղբայր նորա Պր. Առաքէլ, որդի սորա Տէր Գրիգոր եպիսկոպոս Հարսընքէֆոյ, եւ այլք, այսպէս.