Սիսուան

88. Դպրութիւն. Լեզուաց ուսումն

Յետ եկեղեցեաց եւ գթութեան տեղեաց ` արժան էր որոնել յարքունականն ’ ի Սիս եւ զուսմանց օթարանս. այլ որոշակի վարժարանաց կամ դպրատանց ինչ յիշատակ ոչ գտանեմ ’ ի գիրս. բայց աներկբայ է ’ ի մերձաւոր վաներն, որպէս ’ ի Մեծքարն նախայիշեցեալ ( յէջ 196 ) ’ ի մերձագոյնն ’ ի Դրազարկ, եւ յայլս ոմանս, ոչ սակաւ բարգաւաճանք գեղեցիկ դպրութեանց եւ երաժշտութեան. զորոց հաւաստիս տեսաք կանխաւ ’ ի Սկեւռայն եւ յայլ վանորայս ինչ, տեսցուք եւ յառաջիկայդ: Ի յետին դարս, ’ ի սկիզբն ԺԸ ի, յիշէ Եփրեմ կաթողիկոս ’ ի Սիս վարժարան մի՝ Համալսարան Ս. Ներսեսի Լամբրոնացւոյ անուանելով. եւ այլուր ասէ. « Ս. Ներսիսի Լամբրօնացւոյն ` հաւոյն մերոյս Դպրատան ». ոչ գիտեմ երբ հաստատեալ, եւ անդ ասէ վարժեալ զՂուկաս կաթողիկոս Աջպահ: — Վկայեալ է ’ ի պատմչաց եւ ’ ի յիշատակարանաց մնացելոց մատենից ` գրասիրութիւն Հեթմեանց, Լեւոնի Բ եւ որդւոցն. առ յետնովն ’ ի սոցանէ ( առ Օշնիւ ) ՝ եկեալ յարքունիս նորա եպիսկոպոս ոմն ( Սեբաստիոյ ) յամի 1320, ’ ի կամել թագաւորին պատուել զնա ընծայիւ, ընտրեաց նա առնուլ գիրս ինչ, եւ « Մտայ, ասէ յարկեղս տանն, ուր հաւաքեալ կային սուրբ Կտակարանքն ». եւ առնու աւետարան մի բազմերանգ նկարակերտ, եւ այլն: Չիք երկբայել զի եւ այլոց ազնուաց էին արկեղք մատենից. եւ անմարթ թուի այդպիսեաց ուսումնասիրաց ` չկարգել եւ դպրոցս մանկտւոյ: — Բայց եթէ նիւթական տեղիք եւ օթեվանք իմաստից ոչ յիշին ’ ի Սիս, կամ թէ չհասին յիմ գիտութիւն, յոլովութիւն գրչագիր մատենից գրելոց ’ ի սահմանսն եւ ’ ի բուն ’ ի քաղաքին Սսոյ [1] ( որպէս նշանակեցին եւ յիշատակք եկեղեցեաց ), եւ գովութիւնք ’ ի նոսին զգիտնոց Սսոյ, ընծայեն մեզ խնդութեան եւ գոհութեան փաստս. եւ բազում ուրեք ` մանաւանդ յերգոց գիրս ` ասի վասն բնագրացն ` լինել «’ ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ առաջին իմաստնոց եւ վարժապետացն Սսոյ ». յորս Շարական գրոց ընտրող եւ ստուգող յայտ է թերեւս յոգունց ` ’ ի յիշատակարանաց այն գրոց, Գրիգոր ոմն վարդապետ Խուլ կոչեցեալ, յորմէ եւ օրինակ Շարականին Խլկցի. եւ անուանի « առաջին վարժապետ եւ քաջ քարտուղար ». ժամանակ կենացն ոչ է ինձ յայտ, այլ յայտ է թէ առ թագաւորօք մերովք եկաց [2]: Յաւուրս հանդարտութեան եւ շինութեան երկրին յԺԳ դարու, եւ մանաւանդ յաւուրս շինասէր եւ ուսումնասէր չորից թագաւորաց որ զդարն զայն լցին իշխանութեամբ իւրեանց եւ ամենայն բարեձեւութեամբ, ( երկուց Լեւոնից եւ երկուց Հեթմոց ), ոչ միայն ’ ի սահմանս իշխանութեան իւրեանց սփռէին շնորհք Սսոյ, այլ եւ անտուստ բազում պիտանի մատեանք արքունական առատաձեռնութեամբ գծագրեալք ` առաքէին ’ ի վանորայս արեւելից, կամ յանդրագոյնսն ` յարեւմուտս, ուր ուրեք գաղթեալ էր Հայոց եւ վանս եւ եկեղեցիս հաստատեալ, ’ ի քաղաքս Իտալիոյ ասեմ. դարձեալ եւ անդուստ յարեւելից ` ոչ վարկպարազի սպասաւորք ոմանք բանի, այլ եւ համբաւեալքն առ մեզ գիտութեամբ եւ մատենագրութեամբ ` գային ’ ի Կիլիկիայս, ’ ի գիւտ իմաստից եւ գրենոյ, մերթ յայտնի, մերթ ծածկեալ զաստիճան իւրեանց, զի համարձակ աշակերտեսցին. որպէս գերահռչակն այն Մխիթար Գոշ, Մեծն անուանեալ Վարդան Պատմիչ եւ բազմագիր, որ ոչ սակաւ ժամանակս եկաց յարքունիս, եւ վասն Հեթմոյ եւ Զապելի գրեաց քերականական ժղլանս ( զբօսանս ). ուսումնակից նորա Կիրակոս Վ., նոյնպէս Արեւելցի եւ Պատմիչ, որ աստանօր յանգ եհան զՅայսմաւուրս իւր, եռեմեաւ յառաջ քան զմահն, որպէս եւ գրէն. « Եղեւ իրակութիւնս այս ’ ի Թվիս ՉԺԸ. յաշխարհիս Կիլիկեցւոց ’ ի Սիս մայրաքաղաքի, ’ ի թագաւորութեանն Հեթմոյ, եւ յառաջին ամի իշխանութեան որդւոյ նորին Լեւոնի, ’ ի ԿԶ ամի կենաց պանդխտութեան մերոյ, յորում աւարտն եղեւ ’ ի փառս Աստուծոյ »: — Նոցին հետեւող եւ արդեօք գերազանցեալ յետին ճարտար մատենագիր մեր ` Յովհաննէս Եզնկացի, դեգերէր երբեմն յարքունիս եւ ’ ի վանորայս վիճակիս ` ’ ի բանասիրական խնդիրս, եւ հրաւիրեալ լինէր ’ ի մեծահանդէս տօնս եկեղեցականս եւ արքունականս արտասանել ճառս եւ ներբողեանս. օրինակ իմն, « Ի խորհուրդ Ծննդեան եւ Մկրտութեան Տեառն, ասացեալ ’ ի թագաւորական քաղաքն ’ ի Սիս ». եւ այլ երբեմն ( յամի 1283) « Յաւուրն ` յորում օրհնեցան ձիաւորք ` արքայորդիք մեր Հեթում եւ Թորոս եւ այլ մանգունք իշխանաց եւ որք յարքունական սպասաւորացն », բնաբան կարգելով զառաքելականն, « Ամենայն անձն որ ընդ իշխանութեամբ է », եւ այլն. եւ այլք այսպիսիք: — Ի Սսոյ եբեր եւ Յովհաննէս Օրբելեան Սիւնեաց դիտապետ ` զընտիր օրինակ մի Յայսմաւուրաց, եւ այլք զայլոց Կիլիկեցի հեղինակաց գրեան. որպէս Դաւիթ ոմն վարդապետ՝ զԼամբրունեցւոյն թարգմանութիւն Մեկնութեան Յայտնութեան եբեր ’ ի Հաղբատ: Նախագրելոցն ժամանակակից ( յաւուրս Հեթմոյ Ա ) ա՛յլ ոմն բանասէր Յովհաննէս անուն, գանգատելով ոչ գտանել ըստ ըղձանացն ճարակ ուսմանց ’ ի Մեծ Հայս, ասէ. « Կանխեալ վերստին գոլով ’ ի տեղի իմաստասիրաց եւ ուսումնասիրաց ` յերկիր Կիլիկիոյ, որոյ Քրիստոս պահապան կանգնի եւ ինքն պատսպարէ աջով իւրով », եւ այլն: Ըստ այսոցիկ եւ այլս յոլովս է գտանել վկայութիւնս: — Բնակութիւն այլալեզու ազգաց ’ ի մայրաքաղաքին, որպէս եւ յայլ քաղաքս, եւ երեսփոխանք այլ եւ այլ պետութեանց արեւմտեաց, ստէպ թղթակցութիւնք եւ հրովարտակք վասն նոցին, յայտ է թէ պահանջէին զուսումն եւ զգիտութիւն լեզուաց. յոր սակս ոչ միայն թարգմանք եւ գրագիրք գոյին առանձինն լատին, փռանկ, իտալ եւ արաբացի եւ թուրք կամ թաթար լեզուաց [3], - որոց ոմանց գտանին եւ անուանք ’ ի ստորագրութեան հրովարտակացն, զոր օրինակ, վասն լատին լեզուի ` Bovon ոմն ` յամի 1214. վասն փռանկ լեզուի ` Jouffroy յամի 1271, Paumier յամի 1307, Nicole de Bars յամի 1321, եւ այլն. եւ երբեմն Հայք գրիչք յօտար լեզուս. — այլ եւ դպրոցս լատին լեզուի յանձն առեալ ասի Լեւոնի Մեծի ’ ի սկզբան թագաւորութեանն ` կարգել, եւ մարզել զմանկունս յերկոտասանամենից եւ ’ ի վայր. որպիսիս հարկ է թէ եւ յաջորդքն արարին, թէ ոչ եւ ամենեքին: — Թարգմանութիւն Ասսիզաց Անտիոքայ ’ ի փռանկ լեզուէ՝ ’ ի ձեռն Սմբատայ Գունդստապլի, եւ թուղթ սորին գրեալ ’ ի Թաթարաց առ քեռայր իւր փռանկ թագաւոր Կիպրոսի, քաջ յայտ առնեն զկիրառութիւն լեզուի յարքունիս Սսոյ. թո՛ղ զյաճախ խնամութիւնս արքայազանց ընդ օտար թագաւորազունս եւ ազնուազգիս, եւ զնոցին իսկ օրինաց կիրառութիւն յատեանս եւ յարքունիս Սսոյ, որպէս եւ անուանք պաշտամանց ` առաւել օտար քան բնիկ հայկականաւն վարեալ լեզուաւ: — Շատ լիցին այսքան յիշատակք ’ ի դրդումն ` մտաց առ ’ ի պատկերակերպել զբարոյական եւ մտաւորական երեւոյթ քաղաքամօրն Սսոյ յԺԳ եւ ԺԴ դարս, ընդ նմին եւ զքաղաքական եւ տնտեսական հանգամանս եւ զշինուածս, որոց անմարթ էր չլինել շքեղս եւ վայելուչս, թէ եւ չերեւիցին արդ հետք նոցին, վասն նախասացեալ պատճառաց:

[1]             Քերթող պատմիչ գործոց Նիկոլի եպիսկոպոսի Լեհահայոց ասէ.

« Աւետարանք ոսկով գրած

Անգիւտ գրեանք որ Լով կային՝

Արծաթապատ կողքով պատած,

Սըսայ խազնիցն ելեալ էին » ։

Առաքէլ Պատմիչ աւելի քան զհազար փերթ ասէ զայսպիսի ձեռագիր մատեանս Լովայ։

[2]             Տեսցի որ ինչ ասացաւ զսմանէ յէջ 105-106 ։

[3]             Այլոց եւս հեռաւոր լեզուաց կարծելի է, որպէս եթովպիականին. զի Հեթում Պատմիչ ’ ի յորդոր ազատութեան Ս. երկրին, թելադրէ Պապին՝ գրել եւ առ թագաւորն Եթովպիոյ, եւ առաքել զթուղթն առ թագաւորն Հայոց՝ զի տացէ թարգմանել։