Սիսուան

92. Եկեղեցի. Առաջնորդք. Սարգիս  Պիծակ

Եկեղեցի մեծի ուխտիս ` նուիրեալ էր Սրբոյ Աստուածածնի, որպէս նշանակի ’ ի յիշատակարանի աւետարանի գրելոյ յաւուրս մեծին Լեւոնի, յամի 1217, «’ ի հռչակաւոր եւ յականաւոր վանս ` Դրազարկ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ բնակարան Փրկչին մերոյ Յիսուսի ». թերեւս գոյր սրբարան կամ խաչ մի սրբեալ յանուն Փրկչին. մատեանն [1] գրեալ է սատարութեամբ Տեառն Գրիգորի ` վասն « Թորոսի միայնակեցի մականուն Գորգացի կոչեցելոյ. որ եւ ըստ բազմամեայ ծերութեան իւրում՝ անկեալ կայր ’ ի մահիճս եւ յարգելանոցի խցկան. եւ զի թէպէտ եւ մարմնով ծերացեալ էր եւ անցեալ զաւուրբք բազմօք, սակայն տեսչութեամբ եւ նախախնամութեամբ մեծին Աստուծոյ ` արիագոյն եւ քաջամարտիկ էր ’ ի պատուիրանս սուրբս եւ յընթերցմունս աստուածային գրոց. վասն այսորիկ ստացաւ զսա ’ ի սփոփանս ծերութեան իւրոյ եւ գանձ անկապուտ, կողոպուտ եւ մարգարիտ անգին հոգւոյ իւրոյ վշտագնելոյ ’ ի յունայնութեանց չար կենցաղոյս այսորիկ. իսկ զկնի ելից կենաց իւրոց յաշխարհէ եւ փոխելոյ առ Քրիստոս յոյսն ամենեցուն, ետ զսա մանկահասակ եղբօրորդւոյ իւրոյ Պետրոսի եւ բեմական քահանայի, ստացուած նմին սեպհական եւ յիշատակ իւր եւ ծնօղաց իւրոց »: — Դարու միով եւս յառաջ (1113) գրեալ է աստ աւետարան մի ’ ի Գիորգայ գրչէ ` հրամանաւ մեծի վարդապետին Կիրակոսի կանոնագրի վանացն, որ նոյնպէս յիշէ զՍ. Աստուածածին եկեղեցին: Միւս եւս աւետարան գրեալ աստ յամի 1182 ’ ի Թորոսէ եւ ծաղկեալ ’ ի Խաչատրոյ քահանայէ ` գտանի արդ ’ ի Բրիտանեան թանգարանի ’ ի Լոնտոն. գրիչն կամ նկարիչ ճարտար ` յայտնէ զվաստակ իւր բացագանչութեամբս. « Ո՜վ սուրբ տառ, դու գիտես զաշխատութիւնս իմ եւ զընդունելութիւնս ` ընդ որով եմքս ». եւ այլուր. « Որ զհամաբայքն գիտէ ` ճանաչէ զաշխատութիւնս իմ »: Առաջնորդ ուխտին յայնմ ժամանակի էր Տէր Սամուէլ, որ եւ եպիսկոպոս թուի թեմին. տասն ամաւ եւս յառաջ (1173) յիշատակէ զնա նոյն Թորոս գրիչ յայնմ ամի թղթոց Պօղոսի, « յառաջնորդութեան այսր անապատի ` Տեառն Սամուելի », ’ ի խնդրոյ Գրիգորէս եւ Խաչիկ հարազատաց քահանայից եղբօրորդւոց Գրիգորի Սեբաստիոյ եպիսկոպոսի, որոց հարազատ կոչէ ապա եւ զ Իգնատիոս: Յետ Սամուելի թուի յաջորդ կացեալ եւ եպիսկոպոս ` Յովհաննէս, յետոյ կաթողիկոսն. իսկ առ նովաւ ` առաջնորդ վանացն ` բազում անգամ յիշեալն եւ ծանօթ Հեթում-Հեղի եղբայր Ս. Լամբրունեցւոյն. յետոյ ինքն Յովհաննէս կաթողիկոս սակաւ ամս. ապա Բարսեղ, որ ’ ի սկզբան աթոռակալութեանն յամի 1220 գրեալ է աստ զմասն ինչ մարգարէական գրոց [2]. յորում մատենի Արեւիկ ոմն մաղթէ յիշել զնոյն « զսրբազան եւ զգերամաքուր եպիսկոպոս զտէր Բարսեղ », եւ զ Անձրեւէս ոմն, « զի տղայ վախճանեցաւ ». յիշի եւ Վարդան ոմն: — Բարսեղ եղբայր Ա Հեթմոյ ` որոշակի յիշի յամի 1241` յայլ ինչ գիրս, «’ ի վանս մեծ ուխտի եւ հռչակաւոր անապատս Դրազարկ կոչեցեալ … եւ է առաջնորդ սուրբ ուխտիս մեծն Բասիլիոս ` եղբայր թագաւորին Հեթմոյ »: Ի նոյն ամս յիշէ զնա եւ Վարդան վարդապետ թարգմանիչ Պատմութեան Միխայելի Ասորւոյ: Գրիչ մատենին յիշեցելոյ ( Գանձարան ) յամի 1241, Յովհաննէս ոմն, որպէս թուի ’ ի Մեծ Հայոց, ոչ գտեալ ասէ անդ ըստ փափագանաց իւրոց ` բանասիրական եւ երաժշտական « տեղի սերման, վասն զի ապառաժուտ էր վայրն. եւ իմ կանխեալ վերստին գոլով ’ ի տեղի իմաստասիրաց եւ ուսումնասիրաց յերկիր Կիլիկոյ, որոյ Քրիստոս պահապան կանգնի … եւ ելեալ ’ ի խնդիր օրինակի հռետորական ` եւ ոչ գտանելով, եւ ապա գտեալ աղեկ յոյժ գեղեցիկ ` զառն միոյ երաժշտապետի Յուսէփ կոչեալ, եւ կարի հասու ամենայն իմաստից երաժշտից ` մինչեւ ’ ի բաւանդակն, որ յաւուրս ոչ գտանի հանգոյն ». մաղթէ յիշել « զ Գրիգոր գրագիր որ օժընդակն եղեւ եւ գրեաց զքարոզնին … զՎասիլ փեսայ իմ եւ զիմ հօրեղբայրքն զԲարսեղն, զՍտեփանոս եւ զՄխիթարն եւ զՆիկօլ, եւ զիմ հայրիկ հարազատիկ, եւ զմօր փոխան իմ », եւ այլն: — Յետ Բարսղի արքայեղբօր († 1275) ոչ գտանեմ այլ առաջնորդս, բայց զ Կոստանդին Գ կաթողիկոս, որ զի Դրազարկեցի կոչի ` գուշակի առաջնորդ լինել ուխտին. թերեւս առ սովաւ, յամի 1313 Ստեփանոս ոմն գրիչ ընդօրինակէր զՄանրուսումն երգարան «’ ի սուրբ եւ հռչակաւոր անապատս Դրազարկ, ընդ հովանեաւ մօրս լուսոյ սուրբ Աստուածածնիս եւ այլ Սրբոցս ` որք աստ. ’ ի խնդրոյ պատուական եւ կուսակրօն քահանայի Յոհանիսի ». որոյ քեռի էր « պատուելի ծերունի քահանայ Ստեփանոս ». կազմող գրոցն ` Յակոբ երէց որդի Մեծ Պարոնին, եղբարքն Յովհաննէս եւ Կոստանդին:

Սակաւ ամօք զկնի (1316) գտանի գրեալ անդ Յայսմաւուրք ձեռամբ Վահանայ, եւ յամի 1330 պարգեւեալ ’ ի Դ Լեւոնէ եկեղեցւոյն Քարաքոյ (’ ի ծովակողմանս Ասորւոց երկրի ): — Ի սկիզբն ԺԴ դարու (1301) յիշի Յովհաննէս եպիսկոպոս Սսոյ, որոյ ’ ի դէպ է լինել եւ առաջնորդ ուխտին նախ քան զ Կոստանդին. իսկ սա յամին 1321 ստորագրէ ’ ի հրովարտակի Լեւոնի Դ առ Վենետկեցիս, ոչ միայն արքեպիսկոպոս Դրազարկի, այլ եւ Քարտուղար թագաւորութեան Հայոց [3]: — Վերջին ծանօթ ինձ յիշատակ եւ նշխար ’ ի Դրազարկէ, զոր եւ ’ ի ձեռին ունիմք, է գեղեցկագիր եւ գեղանկար աւետարան մի ` գրեալ յամի 1331, « յերկնահանգէտ անապատս Դրազարկ, ’ ի լաւ օրինակէ, տերամբ Յիսուսիւ », ’ ի ձեռն Թորոսի Հռոմկլայեցւոյ, վասն Սարգսի քահանայի որդւոյ Մարտիրոսի եւ Մամա տիկնոջ. կազմեալ ’ ի Գրիգորէ, որոյ գրեալ է եւ զՀամաբարբառսն եւ զնախադրութիւնս յամի 1322. Սարգիս ’ ի տղայութենէն ասէ ուխտեալ ընծայել Ս. Աստուածածնի զգիրս զայս, եւ յաւելու, « Զձեզ աղաչեմ, սուրբ ուխտիս առաջնորդք, մնալ սուրբ աւետարանս յեկեղեցիդ, մինչեւ ’ ի սպառուած ժամանակի … կացցէ սա ’ ի սուրբ նշխարհքն մինչեւ ’ ի կատարած, բարեխօս մեզ » [4]: — Յետ այսոցիկ ’ ի կարգ եպիսկոպոսաց Սսոյ յաւելու Բարսեղ յամի 1342, որ գտաւ ’ ի ժողովի Մխիթարայ կաթողիկոսի: Յետին եպիսկոպոս Յովհաննէս յամի 1372, յիշատակի ’ ի թղթի Գրիգորի ԺԱ Պապի առ Փիլիպպոս իշխան Տարենտայ, իբրեւ դեսպան առաքեալ ’ ի դշխոյէն Հայոց [5]: — Ըստ նախագրելոցս լինին ծանօթ առաջնորդք Դրազարկու եւ արքեպիսկոպոսք Սսոյ միանգամայն,

† 1113 Գէորգ Մեղրիկ.

1113-1127 Կիրակոս Գիտնական Վարդ.

1173-1182 Սամուէլ.

1198 Յովհաննէս Մեծաբարոյն.

1200 Հեղի-Հեթում Լամբրունեցի.

1218 Յովհաննէս վերստին ( կաթողիկոսն ).

1220 Բարսեղ.

1241-1275 Բարսեղ արքայեղբայր.

………………

1301 Յովհաննէս

1323 Կոստանդին ( Գ կաթողիկոս ).

1341 Բարսեղ.

………………

1372 Յովհաննէս.

Զատ յարքեպիսկոպոսէն էր աներկբայ եւ վանահայր կամ առաջնորդ ուխտին, որպէս յիշի յամի 1325 գովութեամբ ` Հայրապետ « շնորհաներկ քահանայն եւ ամենիմաստ առաջնորդ անապատին ». ընդ նմին եւ « եղբայր նորին կուսակրօն քահանայն Սուքիաս ». որոց յորդորանօք ` գրէ Գրիգոր որդի Միխայլի միայնակեցի եւ քեռորդի Սարգսի քահանայի ` աւետարան մի. եւ աստուածասէր այրն Գրիգոր որ պատրաստէ եւ տայ ’ ի նիւթ գրոցն ` քսան տետր մագաղաթ, զթերին լնու Մխիթար երէց. ձեռնտու լինի եւ Պօղոս հովիւ ` հայր Գորգւոյն եւ Գրիգորին, տալով երեքհարիւր դրամ. որպէս եւ Կոստանդին Մարաշցի քահանայ ` հարիւր դրամ. իսկ Սարգիս քահանայ որդի Գրիգորի քահանայի եւ Հեղինեայ եւ եղբայր Թէֆանոյ ` ոսկէ եւ ծաղկէ զգիրսն ` բազում աշխատանօք: Նշանաւոր բան ’ ի յիշատակարանի գրոցս այս է, զի յետ ’ ի սկզբանն ասելոյ գրեալ զայն «’ ի հռչակաւոր անապատս Դրազարկ, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնիս եւ այլոց Սրբոց ` որ աստ », ապա երիցս մաղթէ յիշել զմիաբանս եւ զսպասաւորս ` զհանգուցեալսն եւ զկենդանիս ` Փոսոյ անապատին. զոր եւ նոյն լինել ընդ Դրազարկի յայտնէ ` կրկին աղաչելով յիշել « զհեզահոգի հայրս սրբոյ աստուածաբնակ ուխտիս Փոսոյ ` զՀայրապետ ` հանդերձ եղբարբն իւրով եւ այլովք վերագրեցելովք, եւ զամենայն բնակիչք սուրբ ուխտիս Փոսոյ, զքահանայսն եւ զկրօնաւորսն »: Արդ յայտ է թէ կամ ամենեւին նոյն եւ երկանուն էր հռչակաւորս մենաստան, եւ վասն դրիցն այսպէս եւս կոչեցեալ, կամ երկմասնեայ, որպէս եւ յայլ մեծամեծ վանորայս էին զատուցեալ կայանք միաբանակեցացն յառանձնակեցաց, այսինքն վանք եւ անապատ: Յիշի եւ յայլում գրոց յիշատակարանի [6] Փոսոյ վանքս, եւ ’ ի նմին միաբանք ոմանք, այլ զի զանխուլ է յինէն յիշատակարանն եւ թուականն ` ոչ ունիմ այլ ինչ յաւելուլ: — Բայց է եւ այլ անուն կամ մակդիր ` անկաւոր այսքանոյ նշանաւոր մենաստանի, այն է Աւագ վանք. որպէս աներկբայ աւանդէ Թորոս գրիչ անդ ` յամի 1173, յիշելով զառաջնորդն Սամուէլ եւ ասելով. « Ի սրբազան ուխտս Դրազարկի, որ կոչի Աւագ վանք »:

Յայլոց պաշտօնէից վանացս Դրազարկու ` յիշատակի ’ ի հեռաւոր Դիւանս Անգղիոյ, Երաժիշտ կամ Դասապետ տեղւոյն Թորոս, զոր ընդ Պաղտինի ( մարաջախտի ` հօր Բ Կոստանդնի թագաւորի ) դեսպան առաքեալ էին Լեւոն Գ եւ խնամակալ նորին Հեթում Բ՝ յամի 1307, զատ յայլոց ` եւ առ Եդուարդ Բ թագաւոր Անգղիոյ. որ ` մինչչեւ լուեալ զգոյժ մահու նոցա ` յետ ամրոց գրէր առ նոսա յ ’8 մարտի 1308 ամի, զընդունելութիւն թղթոյ նոցին եւ զդեսպանացն. Litteras vestras de credentia, per discretos viros, Theodorum Contorem Abbatiœ de Tresarco, Dominum Baudivinum filium domini de Negrino consobrinum vestrum, et Dominum Leonem, milites familiares vestros et nuncios speciales… recepimus [7]. Թորոս նախադասեալ իշխանական եւ ասպետական դեսպանակցացն, յայտ լինի ճարտար, հմուտ եւ քաղաքագէտ ոք լինել, եւ համարձակ յարքունի դրան, եւ կարծեմ թէ նոյն ինքն է Թորոսն Թափրոնց, աւագերէց այնր Դրան, որոյ եւ վախճան նշանակի յարքունի Յայսմաւուրս, ’ ի 27 ամսեան դեկտեմբերի 1342 ամի. « Յայսմ աւուր հանգեաւ ’ ի Քրիստոս իմաստուն եւ հանճարեղ Երաժիշտն Թորոս աւագերէցն Թափրոնց. ’ ի Թվ. Չղա, ’ ի դեկտ. իէ. որոյ ողորմեսցի նմա Տէր Յիսուս Քրիստոս »:

Արժանի յիշատակի եւ ծանօթութեան է եւ վերոյիշեալ ոսկողն եւ ծաղկող, այն է նկարիչ ` աւետարանին գրելոյ յամի 1325, եւ նախայիշելոյն եւս աւետարանի գրելոյ յամի 1331, որ առ մեզս է, անթերի ամենայն մասամբ եւ պէսպէս գունագեղ զարդուք, Սարգիս քահանայ կամ աբեղայ, որդին Գրիգորի քահանայի եւ Հեղինեայ. որոյ ճարտարութեան մատանց եւ կերպարանի դիմաց ցուցակ լիցի պատկերս այս ` ճշգրիտ գաղափարեալ յաւետարանէն (1331 ամի ). յորում նշանաւոր է եւ խաչանիշ դրօշ աշտարակի տաճարաձեւ շինուածոյն կամ բերդին. յաւելաք յեզերս պատկերի աւետարանչին եւ զոմանս ’ ի զարդուց նոյն գրոց, որ ’ ի լուսանցս իջիցն: Ի ստորեւ պատկերի Ս. Ղուկայ գրէ նկարիչն ` հակիրճ. « ԶՍարգիս անարժան քահանայ զծաղկող սուրբ աւէ. եւ զծն. յիշէ »: Երկարագոյն եւ չափաւ ոսկէգրէ շուրջ զՄատթէի պատկերաւն.

« Սուրբըդ սրբոց անհասական

Որ ծաղկեցար յազգըս մարդկան,

Եւ ըզշնորհըս քո շրթան

Հեղեր օրհնեալըդ յաւիտեան.

Ես ըստ իմում տըկարութեան

Զքոյս ընծայեմ քեզ զեփհական [8]:

Ընկալ ըզսա Տէր գըթութեան,

Եւ յիս նայեա ողորմութեան.

Եւ ըզծաղկողըս անպիտան

Յաղօթս ձեր առնէք արժան

Հանուր սեռիւք եւ ծնընդեան »:

Յաջողութեան Սարգսի յարուեստի նկարչութեան եւ ոսկելոյ ` ցոյցք են եւ այլ եւս մատեանք, զերծեալք յայնքան հինից եւ հնարից կորստեան, որպիսի են ( ծանօթքն ինձ ) ա՛յլ աւետարան գրեալ յամի 1334, ’ ի նոյն Գրիգոր գրչէ առաջնոյ աւետարանին ( որ յամի 1325), յորում նոյնպէս կոչէ զինքն « Սարգիս սուտանուն քհ … ծաղկօղ սուրբ տառիս եւ ոսկօղ ». — Ասսիզքն Անտիոքայ եւ Դատաստանագիրք Սմբատայ Գունդստապլի, գրեալ եւ ոսկեալ ’ ի սոյն Սարգսէ, յամի 1331, հրամանաւ Դ Լեւոնի, զորոյ եւ զպատկեր նկարեալ է ’ ի նմին. — Աստուածաշունչ գիրք գրեալ յամի 1319, ’ ի ճարտար գրչէ, եւ ճակատն ոսկէզարդեալ ’ ի մերոյս Սարգսէ. որոյ ճարտարութեան եւ համբաւոյ վկայէ ’ ի սմին ժամանակի (1320) եւ եպիսկոպոսն Սեբաստիոյ Ստեփանոս, եկեալ յողջոյն թագաւորին Օշնի, եւ ընկալեալ ’ ի նմանէ ` ըստ խնդրոյ իւրոյ ’ ի պարգեւ Աւետարան մի, թերակատար գործ « արագ եւ գեղեցկագիր գրչի, եւ բազմերանգ ծաղկօք զարդարեալ յոգնահանճար նկարակերտի, այլ ոչ յաւարտ հասուցեալ … ( վասն որոյ, ասէ ստացողն ) ելեալ ’ ի խնդիր քաջ նկարագրի, եւ գտի զսրբասէր քահանայ զՍարգիս ` մականուն Պիծակ, յոյժ հմուտ նկարագրութեան. եւ տուեալ իմ ’ ի հալալ արդեանց իմոց 1300 դրամ, եւ նա յանձն էառ, եւ բազում աշխատութեամբ կատարեաց, եւ ելից զպակասութիւն ոսկենկար պատկերացն որ ’ ի սմա. զոր ընկալա յԱստուծոյ եւ զուարճացայ ներքին մարդովն »: Շնորհ ունելի է եպիսկոպոսիդ ` որ յայտնեաց մեզ զմականուն Սարգսի. զոր ինքն ոչ գրէր ’ ի ծանօթ մեզ յիշատակարանս գրոց, եւ ոչ յամենեսին նոյնպէս նշանակէ զքահանայութիւն իւր եւ զծնողսն. այլ յարակից բանքն եւ թուականք, եւ մանաւանդ նմանութիւն նկարուցն եւ որ ’ ի նոսին կերպարանաց, հաւաստեն զնոյնութիւն հեղինակին. որ ` եւ ըստ բանից գրչի երկոցուն այսց աւետարանաց ` քեռի է նորուն, այսպիսի ազգականութեամբ.

Զծնօղսն եւ զքոյրն վախճանեալս ծանուցանէ Սարգիս ` յառաջ քան զգրչութիւն աւետարանին յամի 1325. յորում ասէ. « յոյժ աշխատեցայ ’ ի յոսկելն եւ ’ ի ծաղկելն ’ ի համաբարբառսն, ’ ի յաւետարանչերն եւ ’ ի խորնին ( խորանսն ), նաեւ ’ ի գլխագրելն, զի յոյժ բազում է »:

Ցայս վայր համառօտեալ յիշատակարանքդ ` ցուցին մեզ զԴրազարկ շէն եւ բարգաւաճ՝ գրեաթէ ’ ի սկզբանէ ԺԲ դարու ցկէս ԺԴ - ին. եւ այսու իսկ երկարութեամբ ժամանակի, որպէս եւ հնութեամբն, գուշակի առաւելութիւն նորին քան զյոգունց կամ զբնաւից վանորէից Սիսուանայ. մարթ է իմաստասիրել եւ զյոլովութիւն բանաւոր արգասեաց եւ զմատենից գրելոց ’ ի նմին ուխտի եւ անապատի, իբրեւ զտերեւս հողմակոծ աշնայնի վայրավատին ցրուելոց եւ կորուսելոց, եւ հազիւ սակաւուց զերծելոց յանքոյթ խորշս ուրեք. յորոց նշխարիկք ինչ համարեսցին եւ նմանաձեւ տպագրեալքս առ ’ ի մէնջ յիշատակարանք ( թիւք 56 եւ 57 ):

[1]             Զպատուական մատեանս զայս՝ ընդ այլոց յոլովից՝ կոտորեցին Տփխիսեցիք, զչարեալք երբեմն ընդ տեառն նոցին եւ քաղաքագլխոյ իւրեանց՝ Շիրմազանեան Գալուստ բանասիրի։

[2]             Ինքն իսկ գրէ զանձնէ ’ ի նմին թուի ( ՈԿԹ, 1220). « Ես յետնեալս ’ ի մարդկանէ եւ տրուպս յամենեցունց Բարսեղ պիտակ սոսկ եպիսկոպոս … գրեցի զմատեանս աստուածաշունչ ’ ի թուաբերութեան հայասեռիս ՈԿԹ, ’ ի հայրապետութեան Տեառն Յովհանիսի, եւ յիշխանութեան Հայոց իշխանացն. յորում ամի մեռաւ թագաւորն Հայոց Լեւոն. ընդ հովանեաւ մեծանուն Դրազարկ կոչեցեալ »… ։

[3]             Par la main dou Reverent pere en Christ Der Constantin, par la grace de Dieu Arcevesque de Trasarc, aujordhui Canceller dou Royaume d'Ermenie. — Charte de Léon IV.

[4]             Վայելուչ բանիւք կարգեալ է եւ սկիզբն յիշատակարանին, յետ փառատրութեանն. « Որք Աստուծոյ սիրոյն հրով վառին, միշտ յԱստուած խոկան եւ յաստուածային իրողութիւնսն փութան, բանիւ եւ իրօք. բանիւ՝ ’ ի դաւանելն եւ յաղօթելն. եւ իրօք՝ ’ ի վաստակ գործոյ անձանձրոյթ. նա եւ սիրեն արձան եւ յիշատակ բարի ’ ի փառս Աստուծոյ կանգնել, եւ այն սիրով։ Որպէս երանելի քահանայս Սարգիս՝ բոցով սիրոյն Աստուծոյ կենդանախարուկեալ, ստացաւ զսուրբ Աւետարանս, անձին ’ ի վայելս, եւ յապագայն յիշատակ իւր եւ որոց ծնան զնա … եւ ուղղութեամբ սնուցին եւ Աստուծոյ աւանդեցին … ։ Աղաչեմ եւ ես մեղաւորս Թորոս Հռոմկլայցի՝ շարահիւսող սորին, արժանի զանարժանս առնել եւ յիշել յաղօթս. զի մեծ յուսով ակն ունիմ խնամոցն Աստուծոյ, եւ այն՝ աղօթիցն ձեր միջնորդելովն » ։

[5]             «Venerabilem fratrem Joannem Archiepiscopum Sitiensem, præfatæ Reginæ (Armeniæ Mariæ) nuncium, latorem præsentium (literarum), audivimus, et audiri fecimus diligenter», etc. — Epist. Greg. XI. — Avinione, 22 Jann., 1372.

[6]             Մատեանս է բոլորգիր Ճառընտիր, թիւ 258 Ձեռագրաց Էջմիածնի, ըստ ցանկի միոյ։

[7]             Rymer. Fœdera, I. IV, 110.

[8]             Այսպէս յօրինակին, փոխանակ գրելոյ սեփական։