96.
Մամեստիա
վիճակ.
—
Ճէպէլ
Նուր
լեառն
Մի
յերից
գլխաւոր
քաղաքաց
դաշտայնոյն
Կիլիկիոյ
`
Մամեստիա,
զարեւելեան
հարաւային
մասն
երկրին
ունի
վիճակ,
եւ
սահմանի
’
ի
հիւսիսոյ
`
Անազարբաւ,
յարեւմտից
`
գաւառաւ
Ատանայ
եւ
անծանօթ
անջրպետօք
Ջահանայ
եւ
Սարոսի,
’
ի
հարաւոյ
`
ընդարձակ
դաշտագետնաւն
մինչեւ
յԱյաս,
յարեւելից
`
լերամբք
որ
զհիւսիսային
արեւմտեան
եզերս
Հայոց
ծոցոյն
պարսպեն,
եւ
’
ի
սոյն
իսկ
անուն
քաղաքիս
`
կոչին
Մսիսայ
լերինք,
Ճէպէլ-Միսիս:
Ընդ
բովանդակ
երկայնութիւն
երկրին՝
’
ի
հիւսիսոյ
ընդ
հարաւ
իջեալ
խաղայ
գետն
Ջահան
`
խոտորկտուր
դարձուածովք,
այլ
ոչ
շատ
շեղի
յուղղութենէ
Հր.
Հր.
Ել.
գծի:
Աջակողմէն
`
որ
է
արեւմտակողմն
եւ
դաշտագետին
`
իսպառ
ամայի
երեւի
’
ի
քարտս,
աննշանակ
’
ի
շինից.
ձախակողմն
`
որ
փոքրագոյն
մասն
է
`
ծանօթագոյն
է
յաւէտ
յիշեալ
լերամբքն:
Են
սոքա
շարք
իմն
լեռնաբլրոց
քան
լերանց,
եւ
յանկեանէ
ծոցոյն
Այասայ
(
ուր
յարմկնաձեւ
գոգ
Ջահանայ
ամբառնայ
Ճէպէլ-Հաւտէ
լեառն
608
Չ.
բարձր
),
ձգին
նովին
ձեւով
արմկանն
կամ
անկեան
`
յերկուս
դէմս,
մին
ընդ
արեւելս
հիւսիսոյ
ցսահմանս
Սեաւ
լերանց,
միւս
`
ընդ
արեւմուտս
հիւսիսոյ
`
ցանուանի
բերդն
Օձից
`
Շահի
-
մարան,
զոր
համարիմք
սահմանորդ
այսր
վիճակի
եւ
Անազարբայ:
Միջին
մասն
արեւմտեան
գօտւոյս
եւ
մերձագոյն
’
ի
Մսիս
գուցէ
եւ
բարձրագոյն
’
ի
բովանդակ
պարուն,
կոչի
Ճէպէլ-էլ-Նուր,
جبيل
النور.
Լուսոյ
լեառն,
(
գուցէ
Շողականն?
)
716
Չ.
բարձր,
հռչակեալ
յարեւելեայց
վասն
առատութեան
’
ի
նմա
բժշկական
բուսոց,
ուր
ասեն
Լոքմանայ
բժշկապետի
հետազօտեալ
եւ
հաւաքեալ:
Արեւմտեան
գօտին
`
որ
երկայնագոյն
է
եւ
պատի
զծովեզերբ
Այասու
`
կոչի
Ամիրան,
որպէս
թուի
’
ի
Շահի
-
մարան
բերդէ.
’
ի
միջի
կրկին
թեւոցն
դաշտն
կամ
հովիտ
`
կոչի
ըստ
ոմանց
Արիգ:
Նախանձորդ
կամ
հետեւող
Արաբացւոյն`
ծանօթ
բուսախոյզն
աւստրիացի
Քոչի`
եկն
’ի
քնին
Լուսոյ
լերին`
յամի
1859,
’ի
վերջին
աւուրս
ապրիլի
(24-6),
յարեւմտից
կողմանէն
’ի
Մսիսայ,
եւ
յառաջին
գահաւանդին
եհար
զվրան
իւր`
ընդ
թզենեօք
եւ
նռնենեօք,
ուր
երբեմն
պարտէզ
էր
ուրումն
ճոխի`
Հաճի
էֆէնտի
կոչեցելոյ,
եւ
աղբիւրք
երկու
ոռոգանէին
զվայրն.
յայնմ
եղանակի
չքնաղ
երեւեցաւ
նմա
տեսիլ
անապատաձեւ
դաշտացն
Ատանայ`
ընդ
արեւմուտս
կոյս
տարածելոց,
գունագոյն
ծաղկամբք
զուարճացեալ,
յորս
սփռեալ
էին
սեւագոյն
խորանք
Թուրքմանաց`
զերեկորին
սպիտակացեալ
ծուխ
արձակելով
յօդս,
եւ
շուրջ
մակաղեալ
պառակք
եզանց
եւ
գոմշոց
բառաջմամբ
հնչեցուցանէին
զհովիտսն.
եւ
գետն
մեծ
առ
ստորոտով
լեռնակացն
դարձդարձեալ
դեգերէր:
Ընդ
այգն
վաղորդայնի
(25
ապրիլի)
’ի
վեր
եւս
ելանելով`
էանց
նա
ընդ
պուրակս
գղթորաբեր
կաղնեաց,
բեւեկնեաց,
մրտենեաց
եւ
շքլարից
եւ
նոցին
նմանեաց.
եւ
յետ
ժամու
եւ
կիսոյ
մտանէր
’ի
կաղնուտ
թաւ,
յորմէ
եւ
անդր
նուազէին
ծառք
եւ
տարածանէր
մարգ
ծաղկածին.
կիսաժամաւ
հեռագոյն
եգիտ
եղտիւր
մի
շամբուտ
եւ
աղբիւր
առ
նովին.
առ
որով
դադարեալ
դիտէր
զշուրջ
վայրսն,
’ի
հարաւոյ
ընդ
ծովակողմն
ց’Ճեաֆար-տէտէ
լեառն,
հեռագոյն
ընդ
արեւմուտս՝
զբլուրս
Ատանայ,
եւ
’ի
միջին`
զմեծ
գեօղն
Ագտամենա,
’ի
հիւսիսի`
զՄսիս
հին
եւ
նոր,
եւ
անդր
քան
զայն`
զմանր
գեօղսն
Գափուլու,
Ռեկա,
Տուրագ,
եւ
զայլս
’ի
միջի
արգաւանդ
ագարակաց
եւ
ծաղկազգեաց
դաշտաց:
Բարձրութիւն
աղբերն
յերեսաց
ծովու
էր
իբր
2000՛,
յորմէ
1000՛
եւս
բարձրագոյն
թուէր
կատար
լերինն.
յոր
ելանել
կամելով
ընդ
ափափայ
կողսն`
ետես
խոռոչ
մի,
եւ
’ի
նմին
մատուռն
հայկաշէն.
բազում
աշխատութեամբ
եւ
պատառոտեալ
զգեստուք
ընդ
արեւմտակողմն
խոտորելով՝
ժամանեաց
’ի
բոլորակ
արտեւանն,
յորմէ
քաջ
նշմարէին
գագաթունք
Ամանոսեան
լերանց`
ընդ
արեւելս,
Ճեաֆար-տէտէ
եւ
Հաճի
Պէկդաշ
հովիտ`
ընդ
հարաւ,
եւ
մերձագոյն`
Սէքի
լեառն
եւ
Տանտի
տափաձեւ,
յորս
բազում
մնացուածք
վաղեմի
շինութեանց
ասէին
լինել:
Երկժամաւ
հեռի
’ի
Նուր
լեռնէ
ընդ
Հս.
Ե.
ամբառնայ
Հարէմի
լեառն,
եւ
ժամաչափ
եւս
տարածեալ`
կցի
ընդ
սրագագաթն
լեռնաբլեր.
անդրագոյն`
երեւին
Շահի-մարանն
եւ
Թումլու
գալէ:
Զայսոսիկ
զննեալ
եւ
զձեւագիծ
լերինն
հանեալ
Քոչի`
էջ
յաղբիւրն
նշանակեալ,
առ
որով
մատուռն
եւ
ճգնարան
մի,
ուխտատեղի
Հայոց
յերկուշաբաթոջ
զատկին.
բայց
յայնմ
ամի
առ
ահի
Պօզան
Թուրքմանաց
ճարակելոց
զվայրօքն`
ոչ
իշխէին
երթալ:
Ի
նմին
գիշերի
սպանեալ
էին
անդ
ընծառիւծ
մի,
եւ
զմորթն
տարեալ
առ
կուսակալն
յԱտանա:
Արեւմտեան
երեսք
լերինն
ց’800՛
լերկ
եւ
ափափայ
են,
ստորեւ
կրաքար,
այլ
ժժմակք
քարացեալք
ոչ
գտան
’ի
նոսին:
Ի
կենդանեաց
սեռէ`
երեւին
’ի
լերինն
կինճք,
եւ
’ի
հաւուց`
աքլորք
վայրիք,
այլ
մանր
երգեցիկ
հաւք
ոչ
երեւեցան։
Բուսաբերութիւն
լերինն`
թէպէտ
եւ
ոչ
ըստ
համբաւոյն,
որ
զամենայն
ազգ
ախտահաւակ
տնկոց
ասէ
գտանել
անդ,
սակայն
ցուցաւ
կարի
ճոխ.
ճոխագոյն
եւս
կարծէր
զարեւմտեայ
հարաւային
կողմանսն`
զոր
ոչ
իշխեաց
հետաքննել
յահէ
Պօզան
Թուրքմանացն:
Ի
հաւաքելոցն
յինքենէ
նշանակէ
զՄրուան
տակ
կամ
Նուիճ
Դիոսկորիտեան,
Ուրց
վայրի
(Anthriscus
silvestris),
Ձիալախուր,
տեսակ
մի
Քրքմոյ
առ
աղբերբ.
—
առ
ստորոտովք
լերինն`
Քիսամն,
Վինգն,
Մահլէպ,
Թաղթ,
Շանձուք
բազմատեսակ,
Ձիթենի,
Դափնի,
Կազմորենի.
—
սակաւ
ուրեք`
Աղտոր,
Յակրի
(Rhamus
Alaternus),
Փրփրեան,
Յօնեղ
[1]
(Ophrys),
Ագռաւաթուր
(Gladiolus),
եւ
այլն:
—
Ի
բարձունս
առ
աղբերակամբք`
Պտիկք
(Anemones),
Կակաջ՝
Քրիստոսի-աչք
անուանեալ
տեսակն,
Շամղիտակ
արեւելեան
(Symphytum),
Կակէա
(Gagea),
Կաթնխոտ
(Polygala
supina),
Տորոն,
Կաքաւկրկուտ
կարմրակապոյտ
(Lythospermum).
—
’ի
ծերպս
վիմաց`
Հացհամեմ,
Կոկուկ
(Ysatis),
Ծնուկ
(Ajuga),
Ուրց
վայրի,
Եղինճմայր
(Lamium),
Իշհոտոտ
(Onosma-congesta),
Եզնախոռն,
Փայծեղնիճ
(Asplenium),
Մկնսոխ,
նոր
տեսակ
մի
Խառածաղկի
(Ranunculus
Malabailæ)
մերձաւոր
տեսակի
միւռոնատերեւին
(R.
myriophyllus),
Վարդն
հարիւրալամ
(Rosa
centifolia),
Տորոն
կարծրատերեւ,
եւ
այլն:
Ուխտագնացն
Մէքքէի`
Էտիպ,
գովէ
զյակինթ
ծաղիկ
Ճէպէլ-Նուրի
եւ
զմանրագոր
կամ
լօշտակ`
յոյժ
ազնիւ:
Զհամբաւ
բժշկական
բուսոցն
յիշէ
եւ
Պօղ-Լուկաս
փռանկ,
որ
յամի
1704
էանց
ընդ
կողմանքս,
Gebel-Nours
կոչելով
զլեառնն,
եւ
թարգմանելով
Ծաղկանց
լեառն,
Mont
des
fleurs.
[1]
Ըստ
յունական
բառին,
ο̉φρίς,
որ
նշանակէ
յօնս։
