Սիսուան

99. Արքակաղնի վանք

Ի խորշս ուրեք անտառիդ յիշեցելոյ կամ ’ ի ծմակս լերանցն ` խնդրելի համարիմ զեպիսկոպոսական աթոռ եւ կալուածն Մսսայ, որ եւ մի ’ ի հռչակապանծ վանորէից եւ Սիսուանայ, անշուշտ յանուն ծառոց ` յորոց ’ ի միջի ծածկէր ` կոչեցեալ Արքայկաղնի վանք. Ինճիճեան մեր Հայր կարծէր զայն ` ըստ ասից միաբանից ոմանց Սսոյ ` մերձ այնր քաղաքի լինել, բայց ա՛յլ վանս համարեալ զայն յիշեցաք ’ ի տեղագրի կողմանն. իսկ սա հանգոյն հռչակագոյնն Դրազարկի ` վաղ ուրեմն անծանօթացեալ է ` գէթ առ ’ ի մէնջ. թէ եւ դարու յառաջ (1772) Գաբրիէլ ոմն վարդապետ ` կարծեմ ’ ի միաբանից Սսոյ, ( եղբայր Սարգսի քաջ րաբունապետի, որպէս ասէն ), գրէ իբրեւ զծանօթ տեղւոյ ` չափական տողիւք.

« Գաբրիէլ պետս իմոյ անձին,

Հազար երկու հարիւր քսան մին,

Յամառանոցն Արքայկաղին ».

այլ ոչ յայտնէ որոշակի զդիրսն: Ոչ է յայտ սկզբնաւորութիւն վանացս, բայց յիշի եւ ’ ի կէս ԺԲ դարու, յորում՝ յամի 1167 անդ հանգուցաւ խարշատեալ դիակն Ստեփանէի ` հօր Մեծին Լեւոնի, ըստ ասից Վահրամայ,

« Մարմինն ’ ի հող երկրի մըտեալ,

ՅԱրքայկաղնին ուխտ անուանեալ »:

Կոչէր մենաստանս այս եւ Խճկտոր ( թուի Հաճկատար ), յորմէ գուշակի եւ եկեղեցւոյն նուիրեալ գոլ Ս. Աստուածածնի, զի սովորաբար Տիրամօր ընծայի մակդիրն Հաճակատար. այս մականուն տեղւոյս լսի ’ ի յիշատակի թաղման Գրիգորի Ապիրատի կաթողիկոսի ` յամի 1203. որոյ եկեալ ’ ի Հռոմկլայէ ’ ի Սիս ` խնդրել յարքայէն Լեւոնէ զազատութիւն Հեթմոյ - Հեղեայ ` յետ սակաւուց վախճանեցաւ անդ, եւ « դնի ’ ի սուրբ Խճկտոր, զոր Ուխտն Արքակաղնին » կոչեն: — Յայսմ ժամանակի առաջնորդ ուխտին ` որ եւ արքեպիսկոպոս Մամեստիոյ ` էր Տէր Դաւիթ, առաջին դասեալ ամենայն եպիսկոպոսաց ` յիշեցելոց ’ ի հանդիսի թագադրութեան Լեւոնի. կամ ` զի տակաւին Մամեստիա մայրաքաղաք համարէր Հայոց, եւ կամ զի յետ սակաւ ամաց ամբարձաւ Դաւիթ ’ ի գահ կաթողիկոսութեան, ’ ի մերժել թագաւորին զՅովհաննէս, եւ աստ ’ ի սեփական աթոռ եպիսկոպոսարանին նստաւ Դաւիթ զերկուս կամ զերիս ամս (1206-8) հայրապետութեանն, եւ կոչի յատկաբար Արքայկաղնեցի։— Թերեւս յառաջ քան զսորայս ժամանակ կեայր անդ Պօղոս ոմն կրօնաւոր, որոյ խնդրելով զներբողեան Ոսկիբերանի կամ զԹէոփիլոսի ` ’ ի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչն ` զթարգմանեալն ’ ի Թէոփիստեայ, եգիտ «’ ի սուրբ վանքս Արքայկաղնիս … ( եւ եդ ’ ի նոյն ) ’ ի հոյակապ մայրաքաղաքացեալ սուրբ անապատս Արքայկաղնիս »: Յետ կիսոյ ԺԳ դարու ` յամի 1266 Թորոս քահանայ ազգակից Ա Կոստանդեայ կաթողիկոսի, գրեալ աւետարան մի ` նորին հրամանաւ ` ետ ընծայ «’ ի սուրբ ուխտն Արքակաղին կոչեցեալ, ’ ի ձեռն Տէր Սիոնի եպիսկոպոսի. եւ խնդրեցի ( ասէ ) ’ ի նմանէ, զի ’ ի յիշատակ Նախավկային ` զպատարագն իմ ծնողացն եւ հոգեւոր տիրոջն եւ ինձ մատուսցեն »: Յետ այսր յիշին աստ Վարդան Կոզեռն եւ շարմաղ ( չարմաղ ` ըստ բնագրին ), ստացող գրոց ` որդի Ղազարայ, Մովսէս սրբասէր քահանայ եւ ճգնաւոր միակեց, Գրիգոր քահանայ մականուն Պետլող խնդրող գրոցն, եւ Ներսէս գրիչ, որ եւ հայցէ յիշել « զամէն եղբայրութիւնս հրեշտակաբնակ ուխտիս Արքակաղնոյս, առ հասարակ զմեծ եւ զփոքր »: — Ի մեծի սասանութեան երկրի 1269 ամին ` սաստկապէս վնասեցաւ եւ մենաստանս. ընդ որ առաւել իմն քան ընդ այլոց տեղեաց վտանգն ` ցաւագինս գոչէ ժամանակակից ոմն [1]. « Տա՜ց բանիս. եւ որ կարի վշտալին է, քանզի գերահռչակն ուխտ ` Արքակաղինն անուանեալ, եւ որ ընդ վիճակաւ նորա բազում աղօթանոցք եւ մենաստանք, առ հասարակ ’ ի վայր խաղաղացին: Եւ անդ էր տեսանել արժանի ողբոց պատահումն, եւ լսել ականջաց դառնութիւն. վասն զի ոմանք ’ ի հեծիւն, եւ այլք ’ ի հառաչ, կէսք ’ ի ճիչ, այլք յողբս, եւ … զայսոսիկ մեք իսկ տեսաք աչօք մերովք »: Թէ վերականգնեցա՞ւ ’ ի կործանմանէն, ոչ կարեմ հաստատել ստուգիւ, զի ոչ եւս գտանեմ յետ այնր յիշատակ թուականաւ, թէ եւ կարծեմ նորոգեալ: Տխրական հառաչանք ժամանակագրին ` վաղ ուրեմն լռեցին. այլ փոխանակ այնր ` քաղցր եղանակք ձայնից անսպառ մնացին ’ ի սուրբ մենաստանէս. քանզի աստանօր, ոչ գիտեմ յորմէ՛ ճարտարէ, հնարեցան քաջոլոր եւ բազմադրուագ եղանակք մեղեդեաց եւ նմանեաց երգոց ժամասացութեան, որ յատկապէս Մանրուսմունք կոչին, եւս եւ Կցուրդք, հանդերձ համօրէն երգովքն. եւ գտանին ոչ սակաւ օրինակք յայլեւայլ վանորայս աշխարհիս Սիսուանայ գրեալք, համայն գեղեցիկ գունագոյն եւ ոսկենկար զարդուք. եւ յոլովից յայնց յիշատակագիրք վկայեն ` այս օրինակ բանիւք, եթէ, « Գրեցաւ եղանակաւոր տառս ` որ կոչի Մանրուսումն ’ ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ … զոր յարմարեալ էին երաժշտասէրք Արքակաղնոյ ».

կամ ըստ նմանագրելոյս այսմիկ, յորում ոչ միայն երաժշտասէրք ` այլ եւ երաժշտապետք կոչին երգահանքն այնոքիկ. անշուշտ երջանկագոյն եւ անդորր աւուրց հանդիպեալք, զհոգեղէն նուագսն ընդ յօդականացն զուգաւորելով ` յանզբաղ միայնարանսն, ընդ հեզասաղարթ կողերօք քաղցրապտուղ արքայական - կաղնեացն, յորոց եւ մենաստանն զկոչումնն ընկալաւ: Շատք յերգոցն ոչ միակի ` այլ բազմազան եղանակօք նշանակին, այլեւայլ խազիւք եւ նշանակօք, եւ ’ ի լուսանցս իջիցն գրին պէսպէս աղուական անուանք եղանակացն, աւելի քան զեօթանասուն. զոր ’ ի զբօսանս բանասիրաց կարգեսցուք աստանօր, դասաւորելով ըստ այբուբենից. ակն ունելով թէ ’ ի հնագոյն օրինակս այսպիսի գրոց ` գտցին արդեօք եւ անուանք երաժշտապետացն այնոցիկ եւ երաժշտասիրաց. որոց արուեստ ` բաւական էր ` կարծեմ՝ հռչակաւոր առնել զանխլացեալն այն արդ առ ’ ի մէնջ վանս Արքայկաղնոյ:

Անուանք եղանակաց Մանրուսմանց

Թէպէտ եւ ոչ կարեմ հաւաստել, այլ հաւանական ինձ թուի թէ յայսմ մենաստանի ( եթէ ոչ ’ ի համանմանւոջ ) խօսեցաւ Յովհան Երզնկացի ` « զԱսացուածն ’ ի բան ՃԻ Սաղմոսի ` որ ասէ, Տէր կարդացի առ քեզ ». ( որպէս եւ էր նորա եւ յայլ բազում եկեղեցիս եւ վանորայս Կիլիկիոյ խօսեցեալ ճառս, հրաւիրմամբ տեսչացն ). « Հռչակաւորս այս տեղի եւ յականութիւն յոլորտս տիեզերաց, մենաստանս մեծ, մաքրակրօն եւ մարմնապար հրեշտակօք լցեալ, ’ ի բարձրութիւնս ծայրից լերանց դրախտ Աստուծոյ … ձիթենիք պտղալիցք ’ ի տանն Աստուծոյ տնկեալք, եւ օծմամբ Հոգւոյն Սրբոյ պարարտացեալք, լուսանիւթ պտղովք առաքինութեանցն լցեալք. նռնենիք պարարտապտուղք ըստ կարծր կեղեւոյ կեղեքեալք եւ չարչարեալ մարմնոյ դեղնութեան ծաղկեալք, բազմահոյլ հատից հոգեկան մասամբք բարեաց հրագունակ որակօք Հոգւոյն ներկեալք. խնձորենիք կարմրաբերք ’ ի փայտից անտառաց մարդկութեան միջոցէս բուսեալք, եղբօրորդւոյն գովեստիւ պատուեալք … վարդք կարմրերփեանք ’ ի սէրն Աստուծոյ վառեալք. մանուշակք մաքուրք ` անուշահոտութեանն Քրիստոսի բուրիչք, շնորհալի շուշանք ճգնողական վարուք ողջախոհացեալք. երկոքումք քաջազօրք, կուսութեանն պատկառանօք պարկեշտացեալք: Յաղագս որոյ ցանկալի է յոյժ եւ բաղձալի ձայն համբաւոյ ձեր, եւ զուարթարար տեսութիւն … Եւ ես գոհանամ, զի զոր ’ ի լուր ականջացս լսէի, եւ այժմ դէմ յանդիման աչօք իմովք տեսի, եւ զքաղցր եղանակս ձայնից ձերոց յօրհնութիւնն Աստուծոյ լուայ, եւ իբրեւ ’ ի հոտ անուշից խնկոց՝ ’ ի նուէրս աղօթից ձերոց զմայլեցայ. վասն որոյ յօժարի բերան իմ պատմել զիմաստութիւն, եւ խորհուրդ սրտի իմոյ ` զհանճար ոգւոց ձեր հրատարակել »: Այսոքիկ ’ ի յառաջաբանին. իսկ ’ ի վերջաբանին յաւելու. « Հարցն առաջնոց եւ սիրելեացն Աստուծոյ եւ սրբոց ` գոլով համակարգ եւ համաձեւք, եւ նոցունց դասի եւ կայանի փափագողք եւ փութացողք », եւ այլն:

[1]             Գրիգոր գրիչ աւետարանի յուխտն Անդրիասանց։ Տես յէջ 150 ։