Սիսուան

101. Ատանա

Միութեամբ երկոցուն առաջիցն ( Սիհուն եւ Չագըտ ) վարարեալ Սարոսի, միջին գետոյ Կիլիկիոյ, խաղայ ուղղակի ’ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ փարսախս ինչ, ապա դառնայ ընդ Մ. Մ. Հր., եւ այնու ուղղութեամբ հատեալ մղոնս երեսուն, աւելի կամ պակաս, թափի ’ ի ծով, ընդմիջելով զընդարձակածաւալ զամենաբեր դաշտն Կիլիկիոյ. արգասաւորութեամբն նախանձելի արդեօք եւ գերագոյն զյոլովս ’ ի մասանց երկրի, եթէ բարեխառն ունէր եւ զկլիմայն. որ ` ’ ի հակառակէն յոյժ տօթագին է եւ անհամբոյր ամարանի, եւ երկիրն զուրկ ’ ի հովանեաց տաւրոսական բարձանցն. վասն որոյ եւ զմեծ մասն մի տարւոյ ` կարողք ’ ի բնակչաց շինիցն ` խոյս տուեալ ելանեն ’ ի հովոցս լերանց, եւ կարաւանք անցաւորք ` գիշերայն ճանապարհ հորդեն ընդ դաշտն: Մի ’ ի հովոցացն կամ արօտից ` Ալաշխանու եայլա անուամբ յիշատակի ’ ի գրուածի ուրեք յամի 1674: Հարկ է թէ առաւել ծառաւէտ գոլով ’ ի հնումն ` շինաշատ եւ մարդաշատ եւս էր միջոցս այս կամ գոգ Կիլիկիոյ. ուր զարդիս յաւէտ թափառին Թուրքմանք եւ Աֆշարք վրանաչուք ` խաշամբք իւրեանց, ցորչափ ներեն եղանակ եւ դալարիք դաշտաց ` դեգերել ’ ի նոսին: Փոխանակ մայրեաց եւ մրգաբեր ծառոց աճեն յոյժ առատութեամբ ’ ի դաշտին Ատանայ ` Եղջերենիք (Caratonia siliqua), Կռզիք (Acacia), Քապրցախ (Capparis spinosa), երկու տեսակ Ռոբինիա (Robinia) [1]. թանձր բոյսք եւ ծաղկունք շատ, եւ պատուականագոյն բնաւից ` Բամբակն. գտանի եւ Արմաւենի եւ Շաքարենի: Ի կենդանեաց սեռէ ընտրելագոյնք են այծեմնիկքն եւ արօսք մեծ եւ փոքր:

Կենդրոնական դիրք ԱՏԱՆԱՅ այժմեան մայրաքաղաքի Կիլիկիոյ, յոր անուն կոչի մեծ կուսակալութիւն մի Օսմանեան պետութեան اَدَناَ, պահանջէ շուրջ զիւրեաւ հոյլս գեօղից եւ աւանաց. եւ նշանակին իսկ ’ ի քարտս յիսնիւ չափ անուանք գեօղից, երկուստեք Սարոսի, այլ հանգամանք նոցին անծանօթ են մեզ. վասն որոյ ստիպմամբ եւ աստ ` ուշ ունել միայն քաղաքին, որ երբեմն կրսեր եւ յետին քան զայլս ` արդ զառաջնութիւն ունի բնաւից ’ ի Կիլիկիայս, դրիւքն եւս առ այս քաջ պատշաճելով, զի իբրու ’ ի միջավայրի կայ համօրէն Կիլիկիոյ, ընդ 37º լայնութեան, եւ ընդ նովին միջօրէիւ Մսսայ, իբրեւ 15 մղոն յարեւմտից սորին, եւ 20 յարեւելից Տարսոնի, 25 ’ ի ծովէ, 30 ’ ի պահակէն Կիլիկիոյ, նոյնքան կամ սուղ աւելի եւ յԱնազարբայ, եւ իբր 40 ’ ի Սսոյ, իմա ուղիղ գծաւ. եւ կայ յաջմէ կողմանէ գետոյն, ’ ի տեղւոջ ` ուստի զհարաւադէմ ընթացսն դարձուցանէ Սարոս ընդ արեւմուտս հարաւոյ:

Ատանա չէ ծանուցեալ ’ ի հին ժամանակս, գէթ այսու անուամբ, եւ հազիւ կիսով դարու յառաջ քան զթուական Փրկչին յիշի անունն, զառաջինն ’ ի Միհրդատեան պատերազմունս. թէ եւ ասացին ոմանք ’ ի Բիւզանդացւոց, ըստ առասպելաց ` յ Ատանոսէ ումեմնէ որդւոյ երկնից եւ երկրի շինեալ, կամ եւս աղուաբար ` յԱդամայ ’ ի նախահօրէ մարդկան. այլք համարին զ Ատան ’ ի Փիւնիկ լեզու նշանակել ուռենի, զի քաջ աճէին ծառքս զեզերբք Սարոսի. եւ ոմանք ասացին զԱտանա եւ զՍարոս լինել զօրավարս, եւ յանուն նոցին կոչել գետոյն եւ քաղաքին. որ եւ ըստ ոմանց կոչէր զառաջինն Կիրանոս, Κ ίρανος. համարի կոչեցեալ եւս Անտիոքիա առ Սարոսիւ, ΑΝΤΙΟΚΕΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΙ ΣΑΡΟΙ, Antiochia ad Sarum, ’ ի պատիւ Սելեւկիացւոց Անտիոքեան թագաւորաց ` յԲ դարու նախ քան զՔրիստոս. որպէս եւ յետոյ ’ ի պատիւ Մաքսիմիանու կայսեր ` բնակիչքն կոչեցան (’ ի դրամս ) Մաքսիմինեան Ատանեանք, ΜΑΞΙΜΙΑΝΩΝ 'Α ΔΑΝΕΩΝ. Հնագոյն դրամք քաղաքին ` մինչ յազատութեան էր ` յանդիման առնեն զնոյն ` կերպարանաւ դիցուհւոյ եւ յաղթակիր Արամազդաւ, որպէս երեւի ’ ի պղնձեայս յայս:

 

 

Պոմպէի Մեծի նախ բնակեցուցեալ յԱտանա զմասն գերութեան ծովային հինիցն, եւ ստիպեալ զնոսա ’ ի գործ մշակութեան երկրի, յետ այնր ընդ հռոմէական քաղաքս դասեցաւ եւ խնամեցաւ, այլ ոչ ընդ առաջնակարգս. թուի թէ եւ ասպատակ Իսաւրացւոց ` ոչ ներէր նմին բարգաւաճել, զի եւ չունէր ամրութիւնս ` ըստ այլոց քաղաքաց մերձ ’ ի լերինս կառուցելոց. վասն որոյ եւ անարգել յարձակեալ ` աւերեցին զսա յերկրորդ կէս Դ դարու, մինչեւ աւան կամ գեօղաւան կոչիլ նմա ’ ի յոյն արձանագիրս ժամանակին, Κώμη Αδανὲων [2]. ապա ’ ի հանդարտել բռնաբարութեան ասպատակացն, կայսրն Յուստինիանոս ’ ի Զ դարու ` ետ յարդարել եւ զայս քաղաք, եւ շինել կամուրջ մի հաստահիմն, խոտորեցուցանելով զընթացս գետոյն, եւ անդրէն դարձուցանելով յառաջին հունն. յորոյ եւ ’ ի խարսխաց կամրջին մնայ սակաւ ինչ նշխար: Աւելորդ է կրկնել ` զի ըստ այլոց քաղաքաց Կիլիկիոյ եւ սա զփորձ էառ հարուածոց մարտի եւ հարստահարութեան Բիւզանդացւոց եւ Արաբաց. սոքա ասեն ամայի գտեալ զայն, եւ Հարուն - էլ - Ռաշիտայ եւ որդւոյ նորին շինեալ եւ զարդարեալ դղեկաւ, խրամով, պարսպօք եւ ութ դրամբք: Աշխարհագիրն Իստահրի ’ ի կէս Ժ դարու ` յոյժ բարգաւաճ ցուցանէ զԱտանա, թէ եւ կիսով չափ փոքր քան զՄսիս. նոյնպէս ասէ եւ Էտրիսի ` յետ երկուց դարուց, որ է ’ ի սկզբան պայազատութեան Թորոսի Բ, ծաղկեալ արուեստիւք, շահավաճառութեամբ եւ բազմութեամբ եկաց: —

 

 

Ոչ բազում ամօք յառաջ քան զգալուստ Խաչակրաց (1071-2), ’ ի մեծ կոտորածէն Մանազկերտու եւ ’ ի գերութենէն պրծեալ Ռոմանու Դիոժեն կայսեր, եկեալ էր յԱտանա, ուր լուաւ զթագաւորել Միքայելի Տուկիծի, եւ զգալուստ կուսակցաց նորին առ ըմբռնել զինքն. « Իսկ Տիոժենն առ վտանգին իւր զգեցաւ զգեստ աբեղայի. եւ ելեալ առ զօրագլուխն Հոռոմոց ` որ էր եղբայր Տուկծին, եւ ասացեալ, Ահա չունիք յինէն այսուհետեւ հոգս. վասն զի ես յայսմհետէ ’ ի վանք կրօնաւորաց կամիմ բնակել. ձեզ թագաւոր լիցի Միխայլն, եւ Աստուած եղիցի ընդ նմա » [3]: Այլ ոչ եղեն լսելի աղաչանքն. խաւարեցուցին զաչս նորա, եւ ’ ի ցաւոցն մեռաւ: — Յառաջին արշաւանին Խաչակրաց ` յամի 1097 Կուելփ Բորգոնդիացի կորզեաց զԱտանա ’ ի ձեռաց Թուրքաց, եւ եգիտ ’ ի նմին ոսկի եւ արծաթ եւ պարէն բազում. այլ թողեալ յետ սակաւուց ’ ի Յոյնս ` անդրէն թափեաց զայն Տանկրետ, եւ յարեաց յիշխանութիւնն Անտիոքայ, զոր առեալ էր իւր բաժին: Պատմիչք Խաչակրացն կոչեն զԱտանա ` ամուր եւ աշտարակազարդ, մարդաշատ, ոսկւով եւ արծաթով եւ ամենայն պարարտութեամբ լցեալ [4]. եւ ոմն ’ ի նոցանէ ` զայն ժամու իշխան քաղաքին անուանէ Օշին, որ էր հաւանօրէն տէրն եւ տոհմապետ Լամբրունի, եւ երկար ճառս ճոռոմաբանս արկանէ ’ ի բերան նորա, որպէս թէ ’ ի լերինս բնակելով իւր զառաջինն, հնարագիտութեամբ եւ քաջութեամբ տիրեաց քաղաքին, եւ սրաճարակ արարեալ զայլադենսն ` լռեցոյց ’ ի նմին զմաղթանսն Allachibar, եւ փոխանակ այնր հռչակեցոյց զՔրիստոսի յաղթութիւն. յաւարտ շաղակրատանացն ` ասէ Տանկրետ. « Գոհութիւն Աստուծոյ ». եւ քաջալերեալ ` երթայ նուաճել զՄամեստիա: — Յանարի յաջորդաց Տանկրետեայ ` կորզեաց զԱտանա մերս Պարոն Լեւոն, որպէս եւ զայլ բազում տեղիս, զորս եւ միանգամայն կորոյս ` գերութեամբն. կրկին թափեցին ` որդի նորա Թորոս Բ, եւ թոռնն Ռուբէն Բ. բայց յառաջ քան զսա ` մինչդեռ թշնամութիւն էր ընդ Հեթմեանս եւ Ռուբինեանս, գրգռեալ Օշնի հօր Ս. Լամբրունեցւոյն ` զԹուրքս, տարին սոքա «’ ի յԱտանոյ ` գերի աղջիկս հինգ հարիւր կոյսս, թող զայլ առ եւ աւար » [5]: Ի հաստատութեան տէրութեան եւ թագաւորութեան Լեւոնեանց, որպէս եւ ’ ի հնումն ` ընդ երկրորդական քաղաքս դասեալ երեւի Ատանա. եւ որ առաւել տարակոյս ածէ ` ոչ յիշի յառաջին ժամանակս ընդ այլսն, ( որպէս ’ ի հանդիսի թագաւորութեան Լեւոնի ) եւ յողջոյն իսկ ԺԳ դարու ` եպիսկոպոս Ատանայ. եւ զի անմարթ թուի այնպիսւոյ քաղաքի չլինել յայնժամ եպիսկոպոսանիստ [6], եւ զի ոչ յիշի առանձինն նստոց կամ կալուածք եպիսկոպոսին վանք մի ` ըստ օրինակի այլոց, ’ ի կարծիս լինիմ թէ աթոռ նորին էր մի յայնց եպիսկոպոսանիստ տեղեաց նշանակելոց ’ ի կարգի չորեքտասան եպիսկոպոսաց առ Լեւոնիւ, որոց դիրք անստոյգ եւ անծանօթ մնան, թէ եւ կարծեօք յիշեցան ուրեք, եւ են Ընկուզուտն, Փիլիպպոսեանցն, Սանվելանց, եւ այլն: Բայց յետ առաջին աղարտման երկրին Սիսուանայ ` յԵգիպտացւոց, թուի շնորհագիւտ լեալ Ատանայ, եւ յայնմհետէ առաւել յերեւան գայ ’ ի պատմութեան. քանզի եւ ’ ի մեծի արշաւանի անդ Պիպարսայ կամ Սմլմօթի, եհաս ասպատակն ` ըստ պատմչաց, մինչեւ յԱտանա. զոր թերեւս աւերէին ընդ այլոց ` եթէ չէր հասեալ նոցա համբաւ արշաւանաց Թաթարաց: Յետ քսան ամաց (1286) անդ եգիտ զթագաւորն Լեւոն Բ՝ Ստեփանոս Օրբելեան ` ընծայեալն ’ ի ձեռնադրութիւն եպիսկոպոսութեան Սիւնեաց. ուր եւ « Գտաք, ասէ, պատիւ ’ ի նմանէ, ’ ի վեր քան զարժանն մեր. եւ յամեալ առ թագաւորն ամիսս երիս, մինչեւ յաշխարհագումար ժողովն ընտրեցին՝ զաւուրս քառասուն ` այր մի արժանաւոր Կոստանդին անուն, եւ օծին զնա պատրիարգ Հայոց ` ’ ի մեծ ճրագալուցի Զատկին. եւ ’ ի վաղուեան աւուրն ` զմեզ իսկ ձեռնադրեցին եւ պսակեցին ընդ սուրբ առաքելական եկեղեցւոյն Սիւնեաց, եւ պատուեցին մեծամեծ պարգեւօք », եւ այլն: — Աստ յամի 1310 կնքեցան դաշինք Ենրիկոսի Բ թագաւորի Կիպրոսի, որ ’ ի դիպահոջ կայր ’ ի Հայս, եւ եղբօր նորա Ամաւրեայ ` քեռառն Օշնի արքայի, հաւանութեամբ եւ սորա եւ պարոնայց Հայոց, առաջի նուիրակի Պապին ` կոչեցելոյ Raymond de Pins [7]: — Աստ գումարեցաւ յամի 1316 ազգային սիւնհոդոսն ` յաւուրս Օշնի թագաւորի եւ Կոստանդեայ կաթողիկոսի ` դրուատելոյն յՕրբելեանէ. եւ զի վերջընթեր աշխարհաժողով հանդէս է այն, յորում զոյգ ընդ ուխտի եկեղեցւոյն ` դասակարգի աւագորեարն հայակոյտ, որով եւ շուք ընծայի քաղաքիս, կարգեսցուք աստանօր զանուանս նոցին հանդերձ յիշատակաբանութեամբ ժամանակակից գրչին. « Քրիստոսասէր եւ բարեպաշտ թագաւորն մեր Օշին ` առաքեալ ծանուցանէ սրբազան կաթողիկոսին ` Տեառն Կոստանդեայ. եւ նոյնժամայն հրաման ժողովոյ հանեալ ընդ ամենայն տեղիս տէրութեան իւրոյ, զի ուր իցեն եպիսկոպոսք եւ վարդապետք եւ հարք ` ’ ի մի վայր եկեալ հոգասցեն յաղագս ճշմարտութեանն, եւ բարձցեն ’ ի միջոյ զչարն։ … Եւ ապա ’ ի մի վայր մեր ամենեցուն ժողովեալ ’ ի հոյակապ եւ ’ ի թագաւորական քաղաքն Ատանայ, յանուանեալ տաճար սրբոյն Մինասայ, որ է ’ ի թագաւորական պալատին, ’ ի մեծի լուսաւորութեան տօնին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ.

ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ կաթողիկոս ամենայն Հայոց.

Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Տարսոնի.

Կոստանդին արքեպիսկոպոս Սսոյ.

Ստեփաննոս եպիսկոպոս Ատանայ.

Յովհաննէս † Տարօնոյ.

Յովհաննէս † Անազարբոյ.

Յովհաննէս † Մամուեստիոյ.

Ներսէս † Մօլեւոնի.

Ստեփանոս † Բարձրբերդոյ.

Յակոբ † Կապնոյն.

Գրիգոր † Մարաշայ.

Աւետիք † Նփրկերտոյ.

Կոստանդին † Անգուրիոյ.

Մարկոս † Կարուց.

Ստեփանոս † Կողոնիոյ.

Յակոբ † Սալամաստայ.

Կոստանդին † Մարանդունեաց.

Ստեփանոս † Դրան կաթողիկոսին.

Յովհաննէս վարդապետ.

Կիրակոս վարդապետ անապատաւոր.

Գրիգոր վարդապետն Գերմաղբիւրոյ.

Գրիգորէս վարդապետն.

Մարտիրոս վարդապետն.

Հայրապետ Հայրն Թիւրքթին.

Բարսեղ Հայրն Խորինին.

 

ՕՇԻՆ բարեպաշտ թագաւորն Հայոց.

Ալինախ արքայեղբայրն ` տէր Տարսոնի եւ Լամբրոնի.

Պարոն Սմբատ մարաջախտ ` տէր Ասկուռսոյ.

Պր. Հեթում մեծ սպարապետն Հայոց.

Պր. Պեմունդ սէնէսջալն ` տէրն Միքայլկլուն.

Պր. Օշին տէրն Կոռիկոսոյ.

Պր. Սմբատ տէրն Սմբատակլային.

Պր. Օշին տէրն Կոպիտառոյ.

Պր. Լիկոս տէրն Խնձորովտայ.

Պր. Թորոս պռոկսիմոս տէրն Ջօֆրէկլային.

Եւ այլ եւս իշխանք եւ ազատորդիք Հայոց, եւ աւագերէց թագաւորին Թորոս, եւ այլ եւս բազմութիւնք քահանայից եւ կրօնաւորաց »:

 

 

Քննեալ սոցա եւ հաստատեալ զկանոնս եւ զսահմանս ժողովոյն Սսոյ ` որ յամի 1307, յաւելուն. « Եւ արդ ’ ի հաստատութիւն կանոնիս ` մեք ամենեքեան որ աստ ժողովեալ ` ստորագրեալ ձեռամբ մերով իւրաքանչիւր ոք զանուանս մեր ` եդաք ’ ի տետրակ կանոնիս, եւ կնքեալ զայն ամրացուցաք երդմամբ նշանի խաչին Քրիստոսի եւ սրբոյ աւետարանին.

Կոստանդին կաթողիկոս ամենայն Հայոց, կամեցայ եւ գրեցի.

Յովհաննէս † Տարսոնւոյ, եւ այլքն, արքեպիսկոպոսքն, որպէս ’ ի վերոյ:

Նաեւ ձեռնագրեցին սմա ` բարեպաշ եւ քրիստոսազօր թագաւորն Հայոց ` տէրն մեր Օշին. եւ իմաստութեամբ առլցեալ աստուածասէր Պարոն ` որ եւ արքայեղբայր Հայոց ` Պարոն Ալինախն, եւ մեծ սպարապետն Պարոն Հեթում. այլ եւս պատուաւորօք եւ իշխանօք Հայոց. ’ ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ եւ յուսոյն մերոյ, որ է օրհնեալ ընդ Հօր եւ Սուրբ Հոգւոյն, յամենայն յաւիտենից. ամէն »:

Ի շինութեան երեւի Ատանա եւ յաւուրս Դ Լեւոնի որդւոյ Օշնի, թէպէտեւ յօրինակս ինչ ժամանակագրութեան Անեցւոյն գրի, յամին 1322 Եգիպտացւոց այրեալ զԱտանա եւ զբերդն քակեալ. բայց ըստ ստոյգ օրինակաց ` իմանալի է զԱյաս, որպէս յիշեսցի ’ ի նորին տեղագրի: Վասն նախեղակ աւերանաց Սսոյ եւ այլոց քաղաքաց ` երեւի յԱտանա ապաստանել յետին թագաւորաց մերոց, եթէ ոչ վասն ամրութեանն ինչ, այլ հարկ է թէ վասն այլ ինչ կարեւոր հանգամանաց: — Աստուստ ` ’ ի սկիզբն 1329 ամի, ’ ի « յունվար քսանեւվեցն ` յանկարծ առաքեաց պատանին Լեւոն թագաւորն Հայոց ` իշխանք, սակաւ հեծելով, վասն բռնելոյ Գունդին Կոռիկոսոյ ( Օշնի, աներոյ իւրոյ ) եւ իւր եղբօրն ( Կոստանդնի ). եւ դիպեցան յԱտանոյ սահմանքն ` Գունդին, որ առ թագաւորն երթայր հինգ մարդով. եւ բռնեցին զինքն եւ դարձուցին յետ, եւ դրին յարգելք ’ ի յեկեղեցին Սուրբ Մօրօթու, ’ ի մօտ Ատանոյ. եւ գնաց հեծեալն ու բռնեց զեղբայրն Գունդին ` ’ ի գեղն Տղայ Լեւոնին, զԳունդստապլն, եւ բերին յԱտանայ. եւ ’ ի մէկ օրն սպանին զերկուսն: Պատճառ զայս դրին, թէ յետ մահուան Օշին թագաւորին ` շատ բերդեր ապրանք առին, որ չէր իւրեանց սահմանով ապրանք. եւ այլ շատ բան ասացին փոքր մարդիկն վասն նոցա, ինչվի սպանել տվին. որ զճշմարիտն ` Աստուած գիտէ »: — ՅԱտանա էր սա ինքն Լեւոն անկասկած ` եւ յամի 1335, յորժամ ասպատակեաց Ալթուն - դաշ Նայիպն Հալպայ, եւ հազիւ զերծաւ անկանելով ’ ի Մոլեւոն բերդ: — Լռեն աստանօր եւ յիշատակք քաղաքիս ընդ մօտալուտ բարձման իշխանութեան թագաւորաց տերանց նորին:

Յիշեցաւ ’ ի վեր անդր արքունի պալատն, եւ որ ’ ի նմա եկեղեցին Ս. Մինաս. ’ ի նմին ժամանակի յիշատակի եւ Համբեր կամ Անհամբեր Ս. Աստուածածին եկեղեցի մերձ ’ ի տուն Սիր Սիրուն Դռնապանի թագաւորին Լեւոնի, որ ընծայեաց եկեղեցւոյն ` աւետարան մի ոսկէզարդ, գրեալ յամի 1297, եւ ’ ի վերոյիշեալ արշաւանի Նայիպին ` գերի անկեալ գրոցն եւ գնեալ ’ ի Վասլէ թղթագրէ թագաւորին ` անդրէն եդաւ ’ ի նմին եկեղեցւոջ: — Միւս եկեղեցին Մօրօթու ` թուի Ասորւոց եւ յանուն Աւդաւայ կամ այլոյ Սրբոյ նոցին: — Կայ ցարդ Աստուածածնի եկեղեցին, նորոգեալ. եւ միւս եւս եկեղեցի Ս. Ստեփանոս ` նորոգեալ յամի 1649, բայց ’ ի գրոց չունիմ զսորա հին յիշատակ [8], եւ ոչ այլոց եւս եկեղեցեաց, որ հարկ է թէ աւելի քան զնշանակեալքս էին ` ’ ի հարստութեան մերայոցս. յիշատակագիր վերոյգրեալ աւետարանին ` ասէ ընկալեալ զայն «’ ի վայելս Սուրբ եկեղեցեաց, եւ սուրբ տաճարին Տիրամօր Սուրբ Աստուածածնին »: — Թէ ոչ ’ ի բուն քաղաքամիջի ` այլ եւ ոչ հեռի կարծեմ զյիշեալն յԵփրեմայ կաթողիկոսէ « Սուրբ Տիլլի կոչեցեալն վայր, որոյ պարիսպն շինեցաւ ’ ի վերջին ժամանակիս, ’ ի Թուին Հայոց ՌՄԺԱ (1762, ’ ի Գաբրիելէ կաթողիկոսէ )… յորում ամի եղեւ ժանտամահ յոյժ սաստիկ ’ ի յԱտանայ եւ ’ ի շրջակայս նորա »: Աստանօր ասէ Եփրեմ թաղեալ զԵղիազար Բ՝ յԱջպահիցն տոհմէ: — Սակաւ եպիսկոպոսքն Ատանայ յիշատակեալք կամ ծանօթք ինձ ` հինք եւ նորք են.

Ստեփանոս 1307-16.

Յակոբ 1318.

Գրիգոր 1342.

Յակոբ Կ. Պօլսեցի † 1659.

Յակոբ Նորտունկեան † 1728.

Գրիգոր 1788.

Արիստակէս 1864.

Յառաջին դարս քրիստոնէութեան, թէպէտ եւ հաւանութեան է ընդ այլոց քաղաքաց Կիլիկիոյ ընդունել զայն եւ Ատանայ, այլ ոչ յիշին ’ ի սմա նահատակութիւնք վկայից. առաջին եպիսկոպոս ճանաչի Պաւլինոս ’ ի ժողովի Նիկիոյ. յաջորդքն յիշին յելս կոյս Է դարու ` իբրեւ թեմականք նահանգին Տարսոնի:

Ի բառնալ տէրութեան Հայոց ’ ի Սիսուանայ ` թուրք տոհմն Րամազանի որդւոյ Եուրքէրի, կալաւ տիրաբար եւ զշինանիստ տեղիսն, յետ երից ամաց գերութեան Լեւոնի (1378), եւ պայազատաբար ունէր զմեծ մասն երկրին, մինչեւ նուաճեցաւ յՕսմանեանց ` յամի 1575. այլ սերունդք տոհմին բազում անգամ գլուխ ամբարձին ցվերջին ժամանակս իսկ, եւ ցարդ ճանաչին ’ ի նոյն կողմանս Րամատան Օղլու կամ Պէ՛նի Րամազան անուամբ: Յիշէ զսոսա Պերդրանտոն փռանկ ուղեւոր ` յամի 1432, որ եւ չափաւոր վաճառաշահ ասէ զԱտանա, ոչ կարի հեռի ’ ի ծովէ, ’ ի բարեբեր վիճակի, առ մեծ գետով ` յորոյ վերայ արկեալ կայր կամուրջ երկայն եւ յոյժ լայն. նկարագրէ զբաղանիս քաղաքին կարի բարձր եւ գմբեթաձեւ աւարտեալ, լուսամուտ բոլորշի ունելով ’ ի գագաթան, սենեակս եւ աւազանս գեղեցիկս եւ մաքուրս [9]: — Յետ երեսունեւհինգ ամաց այսր յիշատակի ` Շահսուար Զիւլգատրեան նուաճեաց եւ զԱտանա (1467): Յելս կոյս ԺԵ դարու Եգիպտացիք պաշարմամբ առին յՕսմանեանց եւ քակեցին զամուրս քաղաքին, այլ ընդ հուպ դաշնադրութեամբ թողին ’ ի նոսա. եւ վերակացու կարգեալ Րամազանեանք ` արարին բազում շինութիւնս, ընդ որս եւ զբերդն վերականգնեցին: Բայց յետ այնր ’ ի բազմապատիկ վրդովման երկրին յազատակեաց գրոհիցն եւ ’ ի բռնաւորաց կամ յասպատակաց, յիշէ ժամանակագիր մի մեր ’ ի սկիզբն ԺԷ դարու զոմն ’ ի նոցանէ ` Թաւիլ անուն, որ « զԱտանա գաւառօքն նեղեաց »: Ծանօթ է սա եւ ’ ի պատմութեան Եփրեմայ կաթողիկոսի, որ Դաւիլ գրէ զանունն, եւ ասէ յամին 1606 յետ պաշարման Սսոյ եւ Մամեստիոյ ` « ելեալ ժամանէր յԱտանայ. որում ընդ առաջ ելեալ եւ մարտ մղեալ բնակիչք քաղաքին ` ոչ կարացին զդէմ ունել. այլ պատերազմելով ընդ միմեանս ` մինչեւ եկեալ հասին ’ ի Կարմնճադուռն քաղաքին. եւ անդ զօրքն չարադէմ գազանին ` մարտկոցս յարդարէին, եւ զդրօշս իւրեանց ’ ի նմա հաստատէին. եւ ’ ի մէջ մարտկոցին ղօղեալ ` արտաքուստ ’ ի ներքս կապարճընկէց լինէին. նոյնպէս եւ քաղաքացիքն ’ ի ներքուստ ` զաւուրս բազումս. եւ ոչ կարացին խախտել զմարտկոց նոցա եւ կամ զդրօշս նոցա: Բայց համառօտեալ ասացից, զի յաւուր Ծաղկազարդի, յետ բազում կոտորուածոց ` յորում դիակունք մեռելոց իբրեւ զդերբուկս քարանց կուտեալ եւ դիզացեալ եղեն, էառ զքաղաքն, բայց յայն օր ոչ եմուտ ’ ի քաղաքն. գլխաւորք եւ մեծամեծք քաղաքին թողեալ զտունս եւ զստացուածս իւրեանց ` փախեան եւ մտին ’ ի բերդն: Իսկ ’ ի յերկրորդում աւուր ` որ էր աւագ երկուշաբթի՝ եմուտ ’ ի քաղաքն, եւ նստաւ ’ ի նմա իբրեւ զսեպուհ տէր քաղաքին, եւ աւարտեաց զամենայն ինչս նորա. եւ ապա գինս եդ ’ ի բերդն եղեալ քրիստոնէից. եւ յետ երեսուն աւուրց ելեալ գնաց »: — Յամի 1622 Սուլդան Մուրատ Դ յերթալն ’ ի Կարին ` էանց ընդ Ատանա, եւ ցարդ ցուցանեն զտունն ուր ագաւն, բայց որմնեալ են զդուռն սենեկին, իբրու զի չէ օրէն ումեք մտանել յայնքանայ առն օթեվան, կամ առ պատուոյ կամ առ ահի: — Յերրորդ քառորդի ԺԷ դարու յիշին գլխաւոր տանուտեարք քաղաքին, Խօճայք ` Խաչատուր Մալապուլանենց, Սարգիս, Մանուկ, Եուսուֆ, եւ այլք: — Ի սկիզբն ԺԸ դարու (1707) Պօղ - Լուկաս (Paul-Luc) փռանկ ` իջեվանեալ յարուարձանս քաղաքին, ստորագրէ զբերդն առ գետեզերբ, 300 քայլ շրջապատաւ, երկաթագամ դրամբք ամրացեալ, թէպէտ եւ դատարկ ’ ի ներքին կազմուածոց եւ զինուց, բնակեալ 40 երդ ընտանեօք զօրականաց. նշանաւոր միայն եւ ահեղ ’ ի նմին գտանելով զբանտն, գուբ 40 ՛ խոր, 60 ՛ շրջապատաւ, յորում հեծէին վաթսնիւ չափ բանտարկեալք, ընդ որս եւ պատրիարքն Ասորւոց ` երիւք եպիսկոպոսօք, վասն բանի կրօնից մատնեալ ’ ի հակառակորդաց: Յիշէ եւ զմեծ կամուրջն հնգետասան կամարօք, առ որով էր եւ ագուգայ ջրոց ` խանգարեալ, եւ այժմ գրեաթէ իսպառ յատակեալ: Զայսոսիկ այլազգ նշանակէ Յակոբ պատրիարք Նալեան ’ ի Պատմութեան Հայոց. « Զարմանալի է երկար խալտրըմն ( սալայատակ ), յորոյ տակն կամուրջներ շինեալ ’ ի Ռուբինեանց թագաւորացն Կիլիկեցւոց. զի ձորամէջ գոլով՝ խիստ տղմոտ է. ուստի եւ կամրջի անունն եւ գետոյն ` Գըրգ-կէչիտ կ ' ասվի. զի ոլորտուն գոլով ` քանից անգամ կ ' անցնըվի. այս ջուրս բազմանալով ` Ճերմակ կամըրջի տակէն կ ’ անցանի »: Թուի շփոթել պատրիարքին զԳըրգ - կէչիտ գետ եւ զդիրս Ագ քէօփրիւ կամրջի, եւ զԱտանա ` ’ ի վերայ Պիւռամոս գետոյ դնել: — Ի սկիզբն դարուս յիշէ մերս Հ. Ինճիճեան յԱտանա ` իջեվանս, վաճառանոցս, բաղանիս, եւ ’ ի մզկիթսն ` նշանաւոր զշինեալն ’ ի Րամազանեանց Ուլու-ճամի ` ( որոյ են գեղեցիկ քանդակք երկաթի վանդակաց պատուհանից ), հանդերձ վարժարանաւ առ նմին. զհին մզկիթն ` ’ ի հնումն եկեղեցի եղեալ յանուն Ս. Յակոբայ, զապարանս կուսակալին առ գետովն. « զբերդն կառուցեալ ’ ի վերայ կարծրակուռ վիմի, պարիսպ նորա զարդարեալ բրգօք. եւ … մեծագործ կամուրջ քարաշէն »: —

 

 

Ի միջի յիշեալ վաճառանոցին ետես Քիննայր անգղիացի ( յամի 1814) բարձր կամար մի բիւզանդացի: Ի գետնի բաղանեացն մնան նշխարք հին եկեղեցւոյ, յորոյ վերայ կայր արձանագիր լատին ( կամ յոյն ) իբրու ’ ի Ե դարու գրեալ, զոր եբարձ եւ տարաւ իտալացի ոմն ( Օրդա ) յաւուրս նուաճման երկրին յԻպրահիմէ: — Բերդն բրգազարդ ` բաւեալ մինչեւ ’ ի մերձաւոր ժամանակս, խանգարեցաւ յեգիպտական պատերազմին, հրամանաւ Մէհէմմէտ Ալեայ. որոյ նուաճեալ զքաղաքն ’ ի ձեռն որդւոյ իւրոյ Իպրահիմայ ` քաղաքատեսուչ կարգեաց զՊատնիճան - օղլու Թուրքմէն ` զիշխող լեռնակողմանն: Ի միում ’ ի ստորերկրեայ յարկացն պահիւր երկաթաշէն դուռն կամ վանդակն յիշեալ ’ ի Պօղ - Լուկայ, կմբաձեւ գործուածովք առիւծուց եւ ընծառիւծուց, որպէս ետես եւ Դեսիէ յամի 1836. այլ ոչ գիտեմ թէ պահիցի՞ ցարդ: — Կամուրջն յամենայն իրաքնին ուղեւորաց յիշեալ, բազում անգամ եւս նորոգեալ ` զարդիս 18 կամարս ունի, եւ ’ ի միջավայրի ` պատշգամբ ’ ի վերայ չորից սեանց: Հիմնարկութիւն կամըրջիս թերեւս երիցագոյն է քան զկառոյցս Յուստինիանոսի, քանզի գերմանացի ուղեւորն Օդդէր եգիտ ’ ի նմին արձանագիր մի յոյն, եթէ չիցէ այլուստ փոխադրեալ վիմին, զԿ. Յուլիոսի Լեւոնիդասայ ուրումն աթենացւոյ ` զօրականի ԺԶ Լեգէոնի Փլաւեան Փիրմեան, նուէր առնելով Դից սանդարամետականաց եւ ծնողացն, այսպէս.

Γ. ΙΟΥΛΙΟC ΛΕΩΝΙ

ΔΗC ΑΘΗΝΑΙΟC CTPA

ΤΙΩΤΗΣ ΛΕΓΕΩΝΟC

Ις ΦΛ. ΦΙΡΜΗΣ ΘΕΟΙC ΚΑΙ

ΤΑΧΘΟΝΙΟΙC ΚΑΙ ΤΟΙC ΓΟΝΕΥCΙΝ.

Իսկ մեծ ագուգայն ոչ եւս երեւի. բայց յիշատակ նորին արձանագրեալ յունարէն չափական բանիւ ’ ի վէմ մի քառակուսի ` պահի ցարդ, փոխադրեալ եւ ագուցեալ ’ ի սեղան եկեղեցւոյն Յունաց. յորում՝ ծանուցանէ քերդողն զճարտարապետն ` Աւքսենտ անուն, որ ’ ի վերայ պղնձեայ յատակի հուն հորդեաց յախուռնընթաց գետոյն, զոր առաջնոցն ոչ կարելով նուաճել ` յառուակ իմն չնչին փոխեալ էին զԿիւդնոս ( փոխանակ Սարոս ասելոյ ). իսկ սա ’ ի վերայ կամարաց հաստատեաց եւ հանդարտեաց զգետն, վասն որոյ եղիցի զուգափառ սանձողին զՆիւղոս: Մերձ ’ ի կամուրջն է հռչակեալ սրճարանն Պարսից, Աճէմ գահվէ կոչեցեալ: — Գտանին եւ այլ սակաւ արձանագիրք, բայց յոլովագոյն էին յառաջին դարս, նաեւ ’ ի սկզբան ԺԸ - ին որ արդ ոչ երեւին, վասն խանգարման շինուածոցն եւ փոխադրութեան քարանց յայլեւայլ կողմանս: — Յամի 1836 ’ ի պեղել Հայոց ոմանց ընդ պարսպօք քաղաքին, գտին բեկորս սաղաւարտից, խաչս պղնձեայս, եւ այլն, մնացուածս ` ոչ գիտեմ ’ ի մերազնեա՞յց եթէ ’ ի Յունաց կամ ’ ի Խաչակրաց:

Բայց թէպէտ եւ այսպէս անշքացեալ արդ, եւ վասն տօթոյ ամարանի թափուր ’ ի բնակչաց մնացեալ, քաղաքամայր Կիլիկիոյ ճանաչի այժմ Ատանա, բազմաբնակ գոլով քան զայլ քաղաքս, եւ ըստ ոմանց առաւելլով քան զմիահամուռ բնակիչս նոցին. զի են որ 10, 000 տունս ասեն լինել ’ ի նմա եւ 60, 000 բնակիչս, այլք կիսով չափ նուազեցուցանեն. մերազգեաց տունք համարին յոմանց իբր 2000, թէպէտ ոմանք աւելի եւս ասեն. Տէվիս ( յամի 1875) 1700 տուն համարէր ստոյգ, զատ ’ ի կաթոլիկաց եւ բողոքական Հայոց. առաջնոցն ` երկու եկեղեցիք են հանդերձ վարժարանօք, եւ երկու այլ դպրոցք. բողոքականք 120 տունք են. Յունաց 250 տունք են, եկեղեցի եւ դպրոց մի. Մահմէտականաց մզկիթք տասն. յորս գլխաւոր ` Ուլու ճամի, վերոյիշեալ շինածն Րամազանեանց, անգմբէթ, կրկնակարգ նախադրամբք. դուռնն եւ մնիրայն ութանկիւնի սպիտակ եւ սեաւ կճեայ քարաշարիւ զուգեալ: Տունք ’ ի հասարակի աղիւսաշէնք են եւ շատք երկյարկեանք, եւ փողոցք քաղաքին ոչ անձուկք: Թէ ոչ համօրէն տեսլեամբ վայելուչ քան զՏարսոն, սակայն բարգաւաճագոյն քան զայն եւ ճոխագոյն. նոյնպէս եւ բուսաբերութեամբն ` թէ ոչ բազմազան, այլ ունի եւ արմաւենի եւ եղէգն շաքարի եւ մեծամեծ պիստակենիս: Առատ են եւ որսք ձկանց գետոյն, ընդ որ գան եւ նաւք մանունք ’ ի կողմանց Սելեւկիոյ եւ Կիպրոսի: — Առեւտուր վաճառականութեան ` առաւելապէս ’ ի ձեռս Յունաց է, զի Հայք մանրավաճառք եւ երկրագործք են յԱտանա. գլխաւոր արտառաք վաճառք են ցորեան, ամի ամի աւելի քան զ ’30, 000, 000 լիդր, եւ երբեմն կրկին եւ այլ աւելի, որ յաւէտ յԱնգղիա առաքի. ասր եւ բամբակ եւ իւղ կնջթի. բամբակն առաքի ’ ի Զմիւռնիա եւ ’ ի Սպանիա. ասրն եւ կնջիթ ` ’ ի Մարսիլիա:

 

 

[1]             Այսպէս կոչեցեալ է բոյսն այն յանուն J. Robin բուսագէտ դեղագործի թագաւորին Փռանկաց՝ ԺԳ Լուդվիկի։

[2]             Թերեւս յասպատակէ սոցին խոյս տուեալ էր ’ ի Տրեւս (Trèves) քաղաք Գաղղիոյ՝ ծնողաց Եւսեբիայ հնգետասանամեայ աղջկան՝ մեռելոյ անդ յամի 407, որպէս ծանուցաւ ’ ի մահարձանէն գտելոյ՝ այսպիսի գրութեամբ. 'Ευσεβια … απο Κώμης 'Αδδανων.

[3]             Մատթէոս Ուռհայեցի, ’ ի թուին Հայոց ՇԻ։

[4]             Urbs munita turribus, populis capax, armis referta. — Raoul de Caen. — Auro et argento, gregibus et armentis, frumentis, vino et oleo et omni commoditate abundantem. — Gulielmus Tyrensis.

[5]             Պատմիչ մեր Կիլիկիոյ։

[6]             Ատանա առ Յունովք մի էր յեպիսկոպոսական թեմից Տարսոնի արքեպիսկոպոսին, ընդ Անտիոքայ պատրիարքութեամբ։

[7]             Maslatrie, Histoire de Chypre, I, 111.

[8]             Ծանօթ է ինձ Սաղմոս գրեալ յամի 1674 ընդ հովանեաւ երկոցուն եկեղեցեացս՝ ’ ի Սարգսէ որդւոյ Ղաբլանիկի, վասն վարպետ Անդրէասի որդւոյ Չիլինկէրի, եւ որդւոյ նորա տիրացու Շահենի ։ Ընդ սորին Ս. Ստեփանոսի հովանեաւ՝ յամի 1708 նորոգեալ է ’ ի Սարգսէ Հաճնեցւոյ՝ մեծ ճառընտիր մի գրեալ յամի մահուան Հեթմոյ Ա։

[9]             Անդ ետես նա երկուս երիտասարդս մահմէտականս, որոց յետ գնալոյ յուխտ ’ ի Մէքքէ եւ տեսանելոյ զգերեզման մարգարէին իւրեանց՝ հանեալ էր ինքեանց ձեռօք զաչս իւրեանց։