102.
Սահմանք
Ատանայ,
եւ
գեօղք
Հանդէպ
գետոյն
յարեւելակողմն
Ատանայ
անտառ
է
ընդարձակ,
յորում
երեւին
ոչ
սակաւ
մնացորդք
հին
շինուածոց,
ճարակք
երէվայրեաց,
կընճից
եւ
հօտից
Թուրքմանաց:
—
Ի
սահմանս
Ատանայ,
ծանօթագոյն
է
Կեավուր-քէօյ
հայաբնակ,
իբր
ժամու
հեռի
’
ի
քաղաքէն
’
ի
Հր.
Մ.
40
կամ
աւելի
տամբք:
Յիշի
եւ
Քօզ-օլուգ
կամ
Քօզալագ
գիւղ
հայաբնակ
’
ի
սահմանս
Ատանայ,
այլ
ոչ
գիտեմ
յորում
կողման.
տունք
’
ի
նմա
ըստ
ումեմն
`
15,
ըստ
այլում
քառապատիկ
առաւել:
—
Նշանակին
’
ի
քարտս
գեօղք
վաթսնիւ
չափ,
յաւէտ
’
ի
հարաւոյ
Ատանայ
`
երկուստեք
Սարոսի
մինչեւ
’
ի
ծովեզրն.
այլ
զի
հանգամանք
նոցին
անծանօթ
են
ինձ,
եւ
անուանքն
ոչ
աներկբայք,
աւելորդ
համարիմ
յիշել
աստանօր,
բայց
միայն
զ
Գարա-հաճիլէր
բերդ
եւ
գիւղ
`
յարեւելից
կուսէ
’
ի
սպառուած
երկայնանիստ
լեռնաբլրոց,
փափագելի
’
ի
քննութիւն.
եւ
զ
Սիպիլիա
’
ի
ծովակողմն,
վասն
նմանութեան
անուանն
Սիպիլ
կամ
Զապել
դշխոյից
Սիսուանայ:
Ի
բիւզանդական
պատմութիւնս
յիշի
’
ի
սահմանս
Ատանայ
`
Գերոն
քաղաքիկ,
զոր
առեալ
յԱրաբաց
Վասիլ
Ա,
յամի
875,
մատնեաց
յաւար
զօրաց
իւրոց,
’
ի
փոխարէն
զուր
ջանից
նոցին
յառնուլ
զքաղաքն
մեծ
եւ
ամուր,
յորմէ
ձեռնթափ
լեալ
էր,
մանաւանդ
վասն
ձմերայնոյն
’
ի
վերայ
հասանելոյ:
Ի
դաշտի
անդ
Ատանայ
աւանդէ
յիշատակագիր
ոմն
մեր
`
զմի
’
ի
յետին
ազգային
գործոց,
որոյ
մանրամասն
գիտելիք
փափագելի
մնան
’
ի
յայտնութիւն
`
յայլոց
յիշատակագրաց
կամ
’
ի
պատմչաց.
զի
այսչափ
ինչ
ասէ
վասն
Հեթմոյ
սպարապետի
ժամանակին.
«
Սա
էր
որ
սպան
զքաջ
զօրապետն
Եգիպտացւոց
Էօմէր
`
’
ի
դաշտն
Ատանայու,
յաւուրս
Կոստանդնու
արքայի,
եւ
արար
յաղթութիւն
մեծ
»:
—
Ի
սմին
դաշտի
ընդ
մէջ
Մսսայ
եւ
Ատանայ,
մերձագոյն
’
ի
սա
`
յառաջնումն
ամի
յետ
մահուան
Մեծին
Լեւոնի,
այն
է
յամի
1220,
յապստամբել
ոմանց
յիշխանաց
եւ
դիմել
հինգ
հազար
զօրօք
’
ի
թագաւորանիստն
կոյս,
պատահեցաւ
նոցա
արիասիրտ
Պայլն
Կոստանդին
`
երեքհարիւր
արամբք,
եւ
քաջալերեալ
զիւրսն,
«
իբրեւ
հասին
’
ի
տեղին
յայն
`
ուր
Փոքր
կամուրջն
է,
յարձակեցան
’
ի
վերայ,
եւ
դարձուցեալ
զնոսա
’
ի
փախուստ,
եւ
տարան
մինչեւ
’
ի
Տարսոն.
եւ
ոչ
ումեք
մեղանչէին
սպանմամբ,
այլ
զերիվարս
նոցա
եւ
զզէնս
եւ
զհանդերձս
առնուին,
եւ
զնոսա
դատարկս
արձակէին
»:
—
Ոչ
շատ
հեռի
’
ի
վայրուցս
կարծեմ
եւ
զճակատատեղին
մեծի
մարտի
այլազգեաց,
զանուանեալն
Աղաչայիր,
ընդ
մէջ
Ատանայ
եւ
Տարսոնի,
ուր
յամի
1488
(’
ի
16
օգոստոսի
)
գումարեցան
Օսմանեանք
եւ
Եգիպտացիք
դիմամարտք,
անուանի
զօրավարօք
իւրեանց.
առաջնորդ
Օսմանեանց
էր
Ալի
փաշա
պէկլէրպէկ
Ռումէլեայ,
օգնական
ունելով
զԽալիլ
փաշայ,
զՍինան
պէկլէրպէկ
Անատօլեայ
եւ
զԵագուպ
պէկլէրպէկ
Գարամանայ.
Եգիպտացւոց
սպարապետ
էր
Ուսպէկ
(
Իւզպէկ
),
ամիրայիւք
Դամասկոսի
եւ
Հալպայ.
եւ
հզօր
կռուի
եղելոյ
`
յաղթող
գտան
Եգիպտացիք.
Իւզպէկ
պաշարեալ
էառ
զԱտանա,
թէպէտ
եւ
’
ի
դարձին
ընդ
կապանն
Պաղրասայ
`
ոչ
սակաւ
վտանգեցան
’
ի
զօրաց
Օսմանեան
ծովապետին,
զորս
`
սա
թափեալ
’
ի
ցամաք
`
կալեալ
էր
զկիրճս
տեղւոյն.
եւ
հարկ
եղեւ
յաղթողացն
թողուլ
զաւար
իւրեանց,
եւ
հուն
անցի
բանալ:
Յիշատակք
ինչ
մերասեռիցս
Ատանացւոց
գտանին
’
ի
տար
աշխարհս,
յելս
կոյս
ԺԶ
դարու.
վաճառականք
ոմանք
Սսեցիք,
եւ
Ատանացիքն
Դոմինիկոս
եւ
Ստեփանոս
որդի
Վասլի,
կրետացի
նաւու
գալով
’
ի
շահաստանս
Իտալիոյ,
Մեսսենացի
նաւ
մի
պատերազմիկ
ըմբռնէր
զնաւն
Յունաց
յափունս
Դալմատիոյ,
(
յամսեան
նոյեմբերի,
1583),
եւ
գերի
վարէր
զնոսա,
Թուրքս
համարելով.
այնպէս
համարեալ
եւ
զԴոմինիկոս
`
տանջէին
ուժգին
`
զի
խոստովանեսցի.
այլ
նա
պնդելով
զքրիստոնէութիւն
իւր,
իբրեւ
յոգիս
ապաստան
եղեւ
`
ասէր
ըստ
կամաց
նոցա.
եւ
եկեալ
’
ի
Վենետիկ
`
երկիցս
(5
եւ
17
մարտի,
1584)
առաջին
նօտարաց
վկայութեամբ
նաւողակցաց
Հայոց
եւ
Յունաց,
եւ
Հայոց
բնակելոց
’
ի
Վենետիկ
`
վաւերացուցանէր
զքրիստոնէական
հաւատսն
եւ
զբռնադատ
ուրացութիւնն:
Յիշի
նա
’
ի
Վենետիկ
եւ
յամի
1587,
յորում
Ստեփանոս
ընկեր
նորա
եւ
վաճառակից
(
որ
ամօք
յառաջ
երթեալ
էր
’
ի
Հռովմ
),
կարգեաց
զսա
իւր
կտակակատար
(29
ապրիլի
),
քանզի
ախտացեալ
էր
մերձ
’
ի
մահ,
կտակելով
զինչսն
կնոջ
իւրում
Առների
(Arnier)
եւ
որդւոյ
իւրում
Յակովբայ,
եւ
մեռաւ
(
ամաց
վաթսնից,
յ
’2
մայիսի
):
—
Երկամաւ
յառաջ
(22
մարտի,
1585)
եւ
Մարտիրոս
ոմն
`
որդի
Կարապետի
Ուռհայեցւոյ
`
գրեալ
կտակ
`
զսոյն
Դոմինիկոս
կարգեալ
էր
կատարիչ,
նոյնպէս
վաճառակից
գոլով
Ստեփանոսի
[1]
։
[1]
Թուի
ապաքինեալ
սորա
յախտէն,
զի
ոչ
յիշի
մահ
նորա,
եւ
զի
կտակն
այն
կնքեալ
պահիւր
իբր
յ
’300
ամաց
հետէ
’
ի
դիւանս
նօտարաց
Վենետկոյ,
եւ
մերով
խնդրանօք
յիտալական
պետութենէ՝
տուաւ
հրաման
եւ
բացաւ
(’
ի
27
օգոստոսի,
1877)
։
