Սիսուան

103. Տարսոն. Պատմական դէպք

Զմիջին եւ զվերին հովիտս Կիւդնոսի ` տեսաք ’ ի սկզբան տեղագրութեան աշխարհիս Սիսուանայ, եւ ընդ նեղուցս Կիլիկիոյ անցեալ ` ժամանեցաք ’ ի Մոպսուկրեն եւ յիջեվանս ճանապարհին ` մինչեւ ’ ի դաշտաբերանն. անտի եւ այսր ընդ հարաւ մնայ մեզ արդ տեսանել զստորին հովիտ գետոյն ` մինչեւ ’ ի մուտս նորին ’ ի ծով: Ի սահմանաց անտի կամ ’ ի լեռնոտանց ` ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից մինչեւ ’ ի Տարսոն քաղաք ` սակաւ մղոնից ճանապարհ է, իսկ ’ ի քաղաքէն մինչեւ ’ ի ծով իբր 12 մղոն. յայտ ուրեմն ` զի դաշտն Կիլիկիոյ տարածանի յարեւելից եւ ’ ի հարաւոյ Տարսոնի, զոր եւ կտրէ հռչակեալն այն գետ Կիւդնոս, սակաւ խոտորմամբք ուղղակի իջանելով ընդ հարաւ: Ծանօթ է արգասաբերութիւն դաշտին, թերեւս առաւելեալ ’ ի սահմանս քաղաքին, զոր շրջապատեն պարտէզք պտղալիցք, այգիք, թզենիք, ձիթենիք, թթենիք եւ սեխենիք. եւ պիտանին ’ ի շահավաճառ ` բամբակ անբաւ. այլ եւ ’ ի զբօսանս եւ ’ ի վայելս ` մանաւանդ եկաց արեւմտեայց ` ընծայեն առատապէս դաշտն եւ մերձաւոր գահաւանդք ` որս երէոց եւ հաւուց, վիթս երագունս, աքլորս եւ սագս վայրիս, սալամբս եւ նմանիս:

Ըստ արգասաբերութեան երկրին ` հարկ էր ամենայնիւ եւ շինաշատ լինել այսմ մասին Կիլիկիոյ, յորում պատուականագոյն կամ տիրագոյն շէն նորին ` այսինքն մայրաքաղաքն ` հաստատեալ կայ, եւ միշտ այնպէս ծանուցեալ յ ’2500 եւ յաւելի յամաց հետէ, անցեալ ընդ բազմապատիկ եւ այլանման արկածս եւ բաղդս. որոց յետինն ` հաւասար այլոց քաղաքաց աշխարհին ` եւ զգլխաւորս զայս առանձնացուցեալ երեւի. քանզի եւ ոչ զսովաւ նշանակին գեօղք եւ աւանք յոգնաթիւք, ոչ ’ ի քարտս եւ ոչ ’ ի տեղագրութիւնս. եւ բովանդակ իսկ տարածութիւնն ` որ ընդ արեւելս մինչեւ ’ ի սահմանս Ատանայ, եւ ընդ հարաւ ` մինչեւ ’ ի ծով ` անապատաձեւ իմն է. յայտ է թէ եւ կլիմայն տօթագին վատասուն ` ոչ ներէ արդ բազմամարդութեան, որպէս էրն ’ ի հնումն: Բայց յիշելի է եւ այս, զի ոչ սակաւ այլափոխեալ է արդ երկիրն ’ ի վաղնջուց անտի ժամանակաց հետէ. քանզի յայնժամ գրեաթէ ծովեզերեայ քաղաք էր Տարսոն, եւ գոգ մի մեծ Միջերկրականին ` Հռեգմա անուն, հազիւ փարսախաւ կամ եւս նուազ ’ ի բացեայ ’ ի պարսպացն ` ընդունէր գետ նաւարկելի, եւ ընդ այն հասուցանէր զնաւս ’ ի քաղաք անդր. իսկ զարդիս ` որպէս յիշեցաք ’ ի վերդ ` աւելի քան զտասն մղոն է ընդ ծովեզրն եւ ընդ քաղաքն. յաւէտ ցամաքին աճեցեալ յողողակէ գետոյն, քան ծովուն նհանջելով. որով եւ պատշաճ կայանք նաւուց ` խափանեալ մնան ’ ի հարաւոյ կողմանէ Տարսոնի. եւ հարկ է արդ ընդ արեւմուտս ծովեզերին խոտորել եւ խնդրել նաւահանգիստ ’ ի Մերսին աւան, աւելի քան զվեշտասան մղոն հեռի ’ ի քաղաքէն: Ի դէպ էր յայսմ պատճառէ նուազել Տարսոնի ’ ի սկզբնական առաւելութենէն եւ ’ ի շքոյն, զոր կապտէ արդ եւ Ատանա նախապատուեալ յաթոռ կուսակալի. յայսր ամենայնի վերայ ` Տարսոն մի յայնց քաղաքաց եւ կիտից երկրի է, որ անմոռաց պահէ եւ պահեսցէ զհին եւ զպանծալի յիշատակսն, յորս կայ մեզ արդ դեգերել. մանաւանդ զի որպէս նշանակեցաքս ` բովանդակ ստորին հովիտս Կիւդնոսի ` գոգջիր ոչ ընծայէ մեզ այլ շէն ` բայց զմենացեալ մայրաքաղաքն իւր մեծ:

Մերձաւորութիւն ծովուն, եւ ոչ հեռաւոր սահանաբար էջք եւ ընթացք Կիւդնոսի, ընթերակաց հովանաւոր ստորոտք տաւրոսական լերանց, եւ գեղատեսիլ գահաւանդն առաջին, արդարացուցանեն զընտրութիւն դիպան տեղւոյն ` ’ ի գլուխ բնակութեան համասփիւռ դաշտագետնին եւ բազմակատար լերանցն, եւ որ ’ ի նոսին ձորոց եւ հովտաց: Այլ ո՞ արդեօք ուշիմն այն վաղեմի կերտող Տարսոնի: — Յառաջ մատչին եւ աստանօր առասպելաւանդ Հելլէնք. յորոց ` բնիկն Տարսոնի Աթենոդոր ` մինչեւ ’ ի Յաբեթեանս հանէ զսկիզբն շինութեանն, յ Անքիալէ ոմն դուստր Յաբեթի, ( յորոյ անուն ճանաչէր ծովեզերեայ քաղաք մի զուգաժամանակ եւս եւ զուգափառ Տարսոնի ), եւ յորդի նորա Կիւդնոս ` յորմէ անուն գետոյն, եւ յորդի սորա ` Պարթենիոս, որոյ շինեալ աստանօր քաղաք ` կոչի Պարթենիա: Ըստ այլոց ` Տարսիս կամ Թարշիշ որդի Յաւանայ շինէ զքաղաքն. եւ կամ՝ այսպէս ( Տարսոս կամ Տարս ) կոչի ` նշանակելով ցամաք ` ըստ յունականին. կամ ` զի բնակիչք նորա նախ հնարեցին ցամաքեցուցանել զպտուղս, կամ ` զի յետ ջրհեղեղին նախ աստ երեւեցաւ ցամաքն, եւ կամ ’ ի նոյն ’ ի ταρσóς բառէ ` այլ գարշապար նշանակելով. որպէս թէ դիւցազինն Բելլերոփոնի աստանօր ձգեալ զհետս գարշապարացն, մինչ

…« Դից համօրէն ` իբրեւ յաչաց ելանէր,

Ընդ դաշտն Ալէյական թափառ շրջէր միայն մոլոր,

Զոգիսն իւր ուտելով եւ ’ ի հետոց մարդկան խուսափ » [1]:

Բայց հմուտք ` առաւել սեմական քան յաբեթական նշմարեն ծագումն ’ ի Տարսոն. աներկբայ իսկ գոլով բարգաւաճանաց տեղւոյն ` անդստին ’ ի ժամանակէ ինքնակալութեան Ասորեստանեայց. որոց յետին թագաւոր ` Սարդանաբալ կամ Թոնոս Կոնկոլեռոս, ըստ աւանդութեան հին պատմչաց ( առ Եւսեբեայ ), ’ ի միում աւուր շինէ զերկոսին քաղաքսն ` զՏարսոն եւ զԱնքիալէս !, 820 ամաւ յառաջ քան զթուական Փրկչին. եւ այսպէս տայ գրել ’ ի մահարձանի իւրում: Աբիւդենոս վասն Սենեքերիմայ ասէ զայս, յորմէ եւ մերս Թովմա Արծրունի. « Շինէ զՏարսոն ’ ի ձեւ Բաբելոնի, գետոյ ընդ մէջ անցանելով »: Ըստ սոցանէ եւ Միխայէլ Ասորի գրէ այլազգաբար. « Ի քսան եւ մի ամի Թովղայի ( դատաւորի Իսրայելացւոց ) շինեցաւ Տարսոն Կիլիկեցւոց ’ ի Բրիսոսէ ( Պերսէոսէ ). որդւոյ Տանայի »: Այլք ’ ի Յունաց ` Տրիպտոլեմայ Արգիացւոյ ասեն շինել զՏարսոն ` յելանելն ’ ի խնդիր Յովայ, եւ ոմանք Պերսէոսի (1326 ամաւ Ն. Ք. ), եւ վասն այնորիկ Պերսէուպօլիս կոչեցեալ, Περσε̉ως πὸλιν. Համարեցան ոմանք զՏարսոն լինել Թարշիշ Սուրբ գրոց, զմեծ վաճառաստանն. այլ արդ հմտագոյնք յափունս Սպանիոյ խնդրեն զայս տեղի: Իսկ մեր շատ համարեալ յուզել աստանօր զայսպիսի խնդիրս, հաւանեսցուք, զի վասն մեծ եւ ականաւոր լինելոյ քաղաքին ` այսքան վարկածք եղեն զնմանէ: Այլ հաճոյ եղիցի լսել մեզ եւ զվկայութիւն մերոյս պարծանաց Տարսոնի, զՆերս. Լամբրունեցւոյն. « Կիւլիկեցւոց է քաղաքս այս, զԿիւդնէ ըմբելով զջուրս. եւ ’ ի նոսին առ ոտս Տաւրոսի կայ. լեառն է սա Կիւլիկեցւոցն յոյժ մեծ: Եւ է շինեալ քաղաքս այս ’ ի Սենեքերիմայ արքայէ Ասորոց. քանզի յորժամ եկն նա ’ ի Խորին Ասորոց ` յարտաքին կողմանս, լուաւ թէ Յոյնք ասպատակեցին ’ ի Կիլիկեցւոց աշխարհն ` տալ պատերազմ. ’ ի վերայ դիմեաց, ճակատ առ ճակատ յարդարեալ, եւ զբազումս յիւր զօրացն կոտորեալ թշնամեացն ` ինքն յաղթէր պատերազմին. զիւր պատկերն ’ ի տեղւոջն կանգնեալ թողոյր, եւ քաղդէական գրով զքաջութիւնն իւր եւ զզօրութիւնն դրոշմել հրամայէր ’ ի յիշատակ առ յապա եկելոցն: Եւ զՏարսոն քաղաք շինեաց ’ ի նոյն տեղի ` ’ ի նմանութիւն Բաբիլոնի, եւ անուն դնէր քաղաքին Թարսին: Արդ այս անուամբ կոչէ զսա եւ պատմութիւն մարգարէութեանս ( Յովնանու ), եւ ոչ թէ վասն Թարսսեայ ասէ որ յԵթոպիա » [2]: — Առ մեզ ն տառիւ հաւի անուն քաղաքին ` Տարսո ն, եւ դուն ուրեք ս իւ Տարսուս, որպէս միշտ առ օտարս, Ταρσὸς, Tarsus, եւ երբեմն Տերսուս, Τερσὸς, երբեմն եւս թաւ գրով Թարսիս, Θαρσíς. եւ զի էր ’ ի հնումն եւ այլ քաղաք համանուն, յորոշումն ` յաւելուին սմա ` առ Կիւդնոսիւ լինել, Ταρσός πρóς τω̣ Κύδνω. Թարսուս կոչեն եւ Արաբք եւ Թուրքք, طرسوس. ’ ի միջին դարս առ Լատինս այլայլութեամբ գրի եւ Tursolt. Պէսպէս պատկերօք դրամք հինք գտանին Տարսոնի, շատք յունագիր, եւ ոմանք փիւնիկեցի տառիւք, որպիսի է եւ այս, կերպարանելով զԲահաղ դիս, եւ ’ ի միւսում դիմի ` զառիւծ ցլասպան, որ նշանակէ զՊարսիկն նուաճող Տաւրոսի. յայլս ’ ի դրամոցն դրոշմեալ է պատկեր Սարդանաբալու, կամ բրգաձեւ շիրիմ նորին:

Գտանին եւ բազում քանդակք թրծեալք եւ քարեղէնք զանազան ` առասպելական պատկերօք ` ’ ի բրածս սահմանաց քաղաքին, յորոց յայտ յանդիման երեւի այլեւայլ ազգաց եւ կրօնից յաճախութիւն ’ ի Տարսոն, այլ առաւելապէս Յունացն. որք արդարեւ գէթ յաւուրց Աղեքսանդրի յունացուցին զքաղաքն, բարբառով իւրեանց եւ պէսպէս բարգաւաճանօք:

Յառաջ քան զայն հազիւ ցդար մի եւս ’ ի վեր ելանէ ստոյգ յիշատակ քաղաքին, այն է իբր 400 ամաւ նախ քան զթուական Փրկչին, յաւուրս Կրսերոյն Կիւրոսի. որ ’ ի խաղալն ընդդէմ եղբօր իւրոյ ` եկաց ’ ի քաղաքիս աւուրս քսան, առ կուսակալի կամ թագաւորի երկրին ` Սիւեննեսեայ: Յառաջ քան զայն ` բազմաց ընդունելի է փախստական դիմումն Յովնանու մարգարէի ’ ի Թարշիշ ` լինել ’ ի Տարսոն. որպէս եւ Եզեկիելի ասացուածքն յողբս Տիւրոսի ( ԻԷ, 16). « Երփն երփն նարօտուց ’ ի Թարշշայ ». եւ ուր նա վասն Գովգայ եւ Մագովգայ ` ըստ մերում թարգմանութեան ( ԼԸ, 13) ասէ, « Սաբա եւ Դեդան եւ վաճառականք Կարքեդոնացւոց », լատինականն գրէ ` Թարշըշի [3], (Negotiatores Tharsis): Թէ եւ այլազգ եւս մեկնիցին այսոքիկ ` անուրանալի է վաղեմի բարգաւաճանք Տարսոնի ` վաճառաշահութեամբ անքոյթ նաւահանգստին. յորմէ երբեմն, ասեն պատմիչք ոմանք, 3000 նաւք մեկնէին ամի ամի: —

Ամենայն յիշատակողք անցից Մեծին Աղեքսանդրի ընդ Տարսոն ` ոչ մոռանան զլոգանալ նորին ’ ի գետն Կիւդնոս, եւ զմահացու հիւանդութիւնն, զոր շատք ոմանք համարէին ’ ի բնութենէ ջուրցն, այլ ոչ հաւանին փորձականք: Աղեքսանդր ետ եւ Տարսոնի զազատութիւն ’ ի լծոյ Պարսից, ( յորոց կարգեալ էր յայնժամ քաղաքապետ ` Արշամ ոմն ): — Առ Սելեւկիացւովք ` որոց վիճակեցաւ քաղաքս այս, մեծապէս պայծառացաւ շինութեամբք, արուեստիւք, վաճառականութեամբ եւ ուսմամբք. մինչեւ յետ Աթենայ եւ Աղեքսանդրիոյ ` թերեւս իմաստասիրագոյն քաղաքաց համարել. եւ փոքր ’ ի շատէ պահեաց զայս շնորհ դարս վեց կամ եօթն, գէթ առաւելեալ քան զամենայն քաղաքս Փոքուն Ասիոյ. աճեաց յայնժամ եւ բնակութիւն քաղաքին, որում եւ պատմիչն Միխայէլ Ասորի վկայէ, ասելով. « Այս Սելեւկիոս բնակեցոյց զմարդկան բազմութիւն ’ ի Տարսոն Կիւլիկեցւոց. զի վասն վատախառնութեան տեղւոյն ` չբնակէին անդ զառաջինն »: Եւ զի Ասորւոց թագաւորացն կամ Սելեւկեայց յոգունց անուն էր Անտիոք ` կոչեցաւ եւ Տարսոն Քաղաք Անտիոքացւոց, մակագրութեամբ անուան Կիւդնոսի, որպէս եւ ’ ի դրամսն տեսանի: Յայնմ ժամանակի ընծայեցան ’ ի նմանէ բազում գիտնական արք, որպէս Աթենոդորք կրկին, ստոյիկեանքն Անտիպատրոս, Արքեդամոս, եւ Նեստոր Ակադեմեան, եւ քերականքն Արտեմիդոր եւ Դիոդոր, եւ Դիոնիւսիդ կատակերգակ, եւ այլք. ընդ որս եւ վատահամբաւ պուէտն Բոյեթ անուն ` ’ ի վերջ կոյս Ա դարու Ն. Ք.: — Առ Պոմպէիւ զառաջինն անկաւ Տարսոն ընդ իշխանութեամբ Հռովմայեցւոց, եւ եգիտ շնորհս ազատականս. առաւել եւս ’ ի Կեսարէ ` որում կուսակիցն եղեւ ’ ի քաղաքական պատերազմին, վասն այնորիկ եւ ընկալեալ զանուն նորին կոչեցաւ եւս Յուլիուպօլիս, Juliopolis. եւ եւս մեծարեցաւ յԱնտոնիոսէ եւ ապահարկ գրեցաւ: Ծանօթ է ’ ի պատմութեան շքեղաշուք ընդունելութիւն Կղէոպատրայ ’ ի սմանէ, ’ ի գալ դշխոյին աստղկանման տարազու ` ճոխազարդ նաւու ծիրանաթոյր առագաստելոյ ` ընդ Կիւդնոս, մինչեւ ’ ի քաղաքն, եւ թակարդել զպագշոտ հիւպատն ’ ի գեղ իւր եւ ’ ի կորուստ երկոցուն. որոց յաղթականն Բ Կեսար Օգոստոս ` շնորհեաց Տարսոնի զպատիւ ազատ քաղաքի. եւ այս եւս դրոշմեցաւ ’ ի դրամս սորին, Libera Civitas. Մարթ էր զայն ժամ համարել բարձրագոյն փառաց Տարսոնի, շնորհիւ գերագունի ինքնակալին. այլ գոգ ’ ի նմին ժամանակի ` իսկապէս եւ միայնն վեհագոյն Տէր երկրի եւ երկնից ` շնորհեաց նմա զանհաւասարելին բաղդ, հայրենիս լինել առնն հրաշալւոյ, զոր մարթ է արդեօք, որպէս զՅովհաննէսն ` Կարապետ Քրիստոսի, կոչել եւ զնա՝ հետեւորդ Քրիստոսի, առաւելեալ յառաքեալս. այն ինքն է ՊՕՂՈՍ, հայր համատարած, ըստ հոգերգուին մերոյ, եւ վկայեալն ’ ի Քրիստոսէ ` Անօթ Ընտրութեան. որ ինքնին յաշխարհական ատենի հրապարակէր զինքն, « Այր հրեայ, ’ ի Տարսոնէ Կիլիկեցւոց, ոչ աննշան քաղաքի քաղաքացի » [4]. եւ ’ ի ծննդենէ ունել զ հռովմայեցի ազատականութիւն [5] ։ Այսպիսւոյ առն ընծայող [6], միանգամայն եւ մայրաքաղաք մեծի աշխարհի միոյ Փոքուն Ասիոյ գոլով, հարկ էր թէ եւ զմի ’ ի բարձրագահ եկեղեցական աթոռոց ունիցի Տարսոն, որ եւ առաջին զնորին Պօղոսի զաշակերտ ` զ Յասոն ` ընկալաւ իւր հովիւ. եւ յետոյ եղեւ արքեպիսկոպոսանիստ կամ մետրապօլիտ ընդ պատրիարքութեամբ Անտիոքայ, ունելով ընդ իւրեւ թեմս եպիսկոպոսականս եօթն [7] ։ Յելս Ժ դարու հաստատեցաւ ’ ի նմին եւ Հայոց աթոռ արքեպիսկոպոսական, յոր բարձրացաւ ’ ի յետին քառորդի ԺԲ <sup>ին</sup> հոգեկիրն Պօղոսի, եւ մերս եկեղեցւոյ եւ համօրէն Կիլիկիոյ ջահ պայծառ ` Ս. Ներսէս Լամբրունեցի: — Գահերիցութիւն քաղաքին եւ բազմութիւն քրիստոնէից ’ ի նմին՝ պահանջէր յառաջին դարս անդ հալածանաց ` եւ ոչ սակաւ երախայրիս վկայից ’ ի Քրիստոս, անդանօր նահատակեալս կամ անդ դատեալս եւ այլուր կատարեալս. որպէս տիկինն Արեթուսա առ Վաղերիանոս կայսերաւ, Կիւրիանէ եւ Յուլիանէ ` առ Մաքսիմիանոսիւ, Պեղագիա կոյս առ Դիոկլետիանոսիւ, առ որով եւ Ս. Վոնիփակիոս, եւ ծանօթագոյնքն մեզ Ս. Տարագոսեանք. եւ երիցագոյնք քան զսոսա ` աւանդեալ վկայուհիքն Զենայիտ եւ Փիլոնիլլա ` ազգականք եւ աշակերտք մեծի առաքելոյն Պօղոսի: — Յազատանալ եկեղեցւոյ ’ ի հալածանաց ` հաստատեցաւ կանոնօք մետրապօլտութիւն Տարսոնի, եւ վերադասութիւն քան զյոգունս ’ ի ժողովս եկեղեցւոյ. անուանի գտաւ ’ ի հմտութեան յեպիսկոպոսունս աթոռոյն ` յելս Դ դարու ` Դիոդոր վարժապետ Մոպսուեստացւոյն Թէոդորոսի, նաեւ ըստ մոլորութեանն: — Ի մուտս Խաչակրաց յերկիրս յայս ` կարգեցին եւ նոքա արքեպիսկոպոս լատին, զոր հաւանութեամբ ընկալաւ եւ մերս Լեւոն Մեծ ’ ի թագաւորութեան իւրում, եւ երբեմն մերժեաց եւ դարձեալ հրաւիրեաց:

Յազգային մերում պատմութեան ` յիշի ’ ի կէս Դ դարու Արքեղայոս նախարար Դ Հայոց, սպանիչ Ս. Արիստակիսի, փախստեամբ ապաւինեալ ’ ի Տարսոն: Ի նմին դարու նշանաւոր եղեւ Տարսոն գերեզմանելով զՈւրացողն Յուլիանոս, զսպանեալն ’ ի մարտին Պարսից, եւ զյաջորդ նորին Յոբիանոս կայսր, որ եւ աստէն իսկ մեռաւ. որպէս եւ յառաջ քան զնոսա ` կայսերքն Տակիտոս եւ եղբայր նորին Փլորիանոս, եւ Մաքսիմիանոս. որովք յայտ լինի ` զի ոչ լոկ նահանգի կամ աշխարհի միոյ գլխաւոր քաղաք համարէր Տարսոն, այլ եւ մի ’ ի վեհագունիցն ` ’ ի լայնածաւալ ինքնակալութեան Հռովմայեցւոց եւ Բիւզանդացւոց, զի եւ անդ դադարէին երբեմն ինքնակալքն. նաեւ իշխեցին ոմանք անդ ապստամբել եւ թագ կապել, որպէս Լեւոնդ առ Զենոնիւ, յամի 484, Աթենոդոր առ Անաստասաւ, յամի 497: — Յելս Զ դարու Մաւրիկ կայսր նորոգ շինեաց զտաճար Ս. Պօղոսի: Ի սկիզբն Է ^ին Խոռեմ զօրավար Պարսից առ Բ Խոսրովաւ ` էառ զՏարսոն, եւ ապա դաշամբ եթող ’ ի Հերակլ կայսր: Ի սմին դարու նոր աշխարհակալքն Արաբացիք յամառ պնդութեամբ ընդ երկար քան զայլ քաղաքս Կիլիկիոյ կալան եւ պահեցին զՏարսոն, ոչ միայն ոստիկանս կարգելով ’ ի նմա, որպէս եւ յայլ աշխարհս, այլ եւ ոմանց յամիրապետաց անձամբ եկեալ եւ նստեալ ’ ի նմին. ուր եւ մեռաւ Մէմուն ` յամին 833 (31 յուլ. ) եւ որդի նորա որ անդ իսկ ծնեալ էր ` մեծաւ վրէժխնդրութեամբ մաքառեցաւ ընդ Յունաց: Յետ ոչ բազում ամաց (965) Նիկեփոր կայսր օգնութեամբ Չմշկիկն Յովհաննու զօրավարի իւրոյ ` պաշարեալ եւ սովեցուցեալ էառ զՏարսոն, ելից քրիստոնէիւք, եւ զդրունս նորին եւ զՄոպսուեստեայն տարեալ ’ ի Կ. Պօլիս ` ’ ի նշանակ յաղթութեան՝ կախեաց զպարսպաց եւ զՈսկի դրանէն: Յայս ակնարկէ Պանդալէոնի Հայոց վարդապետի ` ’ ի նմին ժամանակի գրելն. « Յաղթող ’ ի պատերազմունս հեթանոսաց ( կայսրն ) որ ջարդեաց զլուծ իսմայելական ` որ ’ ի վերայ պարանոցի քրիստոնէից, եւ խորտակեաց զկզակս նոցա, եւ առ զանառիկ ամրոցս նոցա. մանաւանդ զմեծն եւ զականաւորն եւ զհռչակաւորն զՏարսոն Կիլիկեցւոց … այլ եւ եբեր զզարդս … մոգպետաց նոցա ` ’ ի պատիւ սրբոյն Սոփեայ »: Ընդ նոսին թափեաց եւ զխաչանշանս ` զոր իննսուն ամաւ յառաջ (877) կողոպտեալ էին Արաբացիք ` հարկանելով առ Տարսոնիւ զանզգաստ զօրավարն Ստիւպիոտ: Յաջորդ յաղթողացս ` Վասիլ Բ ` առաւել եւս ամրացոյց եւ յապահովեաց զՏարսոն եւ զորս զնովաւ ` ընդ ձեռամբ Յունաց, ուրանօր եւ ձմերեաց յամի 999-1000. յայնմհետէ կուսակալք Յոյնք կացին ’ ի Տարսոն ցդար մի ժամանակի: — Ի նոցանէ էր ’ ի վերջին քառորդի ԺԱ դարու ` Ապլղարիպ Արծրունի ` որդի Խաչկայ. առ որով կամ խուն մի յառաջ (1073), Գէորգ կաթողիկոս օգնական Մեծի Վկայասիրին ` մերժեալ ’ ի սմանէ ` « գնաց վիրաւորեալ ’ ի Տարսոն քաղաք, եւ անդ մեռաւ »: — Յառաջնում գալստեան Խաչակրաց ` յառաջ իսկ քան զառումն Անտիոքայ ` գունդ եռանդնոտն Տանկրետեայ ` նախաժաման եղեալ եհաս ’ ի Տարսոն, եւ օգնութեամբ Հայ բնակչացն վանեալ զսակաւաձեռն թուրք պահապանս ` կորզեաց եւ պարզեաց ’ ի վերայ պարսպացն զնշան իւր. զհետ նորա հորդան տուեալ Պալտին եղբայր Կոփրետի ` առաջնորդին Խաչակրաց, հզօրագոյն եւս գնդաւ, ինքեան համարեցաւ իրաւունս նշան կանգնելոյ, եւ առ ոտն եհար զՏանկրետեայն. տեղի ետ սա եւ գնաց տիրացու Մամեստեայ: Յետ սակաւուց եկին անդր երեքհարիւր ուխտաւորք, եւ ոչ եղեալ ընդունելի ’ ի քաղաքն ` կոտորեցան ’ ի Թուրքաց. ընդ այս զայրացան ամենայն քրիստոնեայք ’ ի վերայ Պալտինայ. այլ նա կամելով նախ ’ ի չքմեղս լինել որպէս թէ դաշն կռեալ էր ընդ Թուրքաց, ապա ստիպեալ ` եհար զմնացեալսն ’ ի նոցանէ ’ ի քաղաքին, եւ համարեցաւ սրբել զկեղտն: Յայնմհետէ Տարսոն ցվերջ կոյս ԺԲ դարու ` երից հզօրաց նպատակ եղեալ վիճի ` Յունաց, Փռանկաց եւ Հայոց, յետնոցս ապա անհակառակ կամ անկորզելի վիճակեցաւ. եւ նախ ասպետանմանն յանդուգն Պարոնին Լեւոնի, յամի 1130, այն որ