Սիսուան

104. Շինուածք

Հասեալ ցայս վայր յիշատակաց քաղաքիս, եւ մինչչեւ յառաջեալ յազգայինս, ’ ի դէպ վարկանիմ շուրջ ակն արկանել ’ ի Տարսոն, եւ քննել զոր ’ ի նմայն մնացուածս շինուածոց ` յառաջնոց անտի նորին տիրապետաց, որոց դար ’ ի դարէ նշխարելով ` տակաւին նշմարին եւ յայժմուս հետք եւ հիմունք: Եւ նախ, վասն դրից քաղաքին ` զորմէ վէճ է ` յուշ լիցի. քանզի որպէս ’ ի վերդ նշանակեցաք ` ըստ բանի միոյ ’ ի մերոցս իսկ. զոր եւ Ասողիկն կրկնէ, եթէ Տարսոն « պէս գունակ Բաբելոնի. զի եւ ընդ սորա մէջն անցանէ գետն Կիւդնոս, որպէս Արածանի ընդ մէջն Բաբելոնի ». արդ զի քաղաքն գտանի յաջմէ կամ յարեւմտից միայն գետոյն, թուեցաւ ոմանց յայժմու գիտնոց ` եթէ տեղափոխեալ է գետոյն. բայց այլք անայլայլակ համարին եւ զգետն եւ զքաղաքն. իբրու զի ոչ գետն գլխովին ընդմիջէր զքաղաքն, այլ առուք ինչ նորին, որպէս եւ զարդիս է տեսանել. մանաւանդ զի պարիսպքն եւ ամենայն հին շինուածք ` կան յայնկոյս գետոյն, եւ յահեկէն մեծ ինչ որ երեւի. յիշելի է եւ այս ` զի այժմեան Տարսոն ’ ի մասն մի կամ ’ ի քառորդ հնոյ քաղաքին պարագրի, եւ մեծագոյն մասնն հաւասարեալ է հողոյ կամ ծածկեալ հողակուտով, իբր 152 ոտնաչափ թանձրութեամբ, մինչեւ սեանց իսկ եւ կամարաց հին շինուածոց ` հաւասարել նորոյ յատակին: — Հնագոյն ’ ի շինուածսն արժան էր ասել զպարիսպն եթէ չէին բազում անգամ կարկատեալք, հազիւ ’ ի հիմունսն թողլով նշմար ինչ վաղնջական հսկայակերպ ոճով: —

Գլխաւոր եւ եզական մնացուած եւ կարի հին ’ ի Տարսոն ` է անուանեալն ’ ի Թուրքաց Տէօնիւկ-դաշ [1] կամ Տէլիկ-դաշ, եւ համարեալն հասարակօրէն Գերեզման Սարդանապալլու, ’ ի Հր. Ել. կողմն քաղաքին, մերձ ’ ի Տէմիր-գափու ( Երկաթի դուռն ), եւ կայ զարդիս ’ ի պարտիզի ուրեք. շինուած մեծ եւ երկար քառակուսի, իբրեւ 42 Չ. երկայն, 20 Չ. լայն, եւ իբր 8 ՛ բարձր. զանգուած հեղեղաքարի, կրի եւ աւազոյ. յերկոսին ծայրսն կան քառակուսի փոսք իմն ’ ի նմին զանգուածոյ կազմեալք, մին մեծ եւ հողով լցեալ, միւսն փոքր եւ դատարկ, յորում եւ երեք քառակուսի փորածք են, առ որովք երեւին յորմն խորշք կամ գոգք, որպէս թուի տեղիք հաստատութեան մութից ` բարձողաց զձեղուն շինուածոյն, որոյ մի միայն մուտք երեւի ’ ի Հս. Մ. արտաքոյ ` 10 ոտնաչափ լայն. հանդէպ Հս. Ել. կողման շինուածոյն կայ որմն զուգահեռական, եւ անդր քան զայն նոյնպէս զուգահեռական նմին այլ որմն կամարակապ ձեղուամբ ` որ կործանեալ է:

Զանգուած շինուածոյն խաւ ’ ի խաւէ, մէն իբր կէս Չափ թանձրութեամբ. որոց ’ ի ստորեւն ագուցեալ են բեկորք սպիտակ եւ պաղպաջուն կճոյ, որպէս եւ այլ ուրեք ուրեք, թէ եւ արդ ծածկեալ են: Երեցուն յիշեալ մասանց շինուածոյս ` միանգամայն 115 Չ. լինի երկայնութեան. թանձրութիւն որմոցն 6 <sup>1</sup> / <sub>2</sub> Չ. երկայնութիւն մեծի քառակուսի փոսոյն 23 Չ., լայնութիւնն 16 <sup>1</sup> / <sub>6</sub>. փոքուն երկայնութիւն 18 Չ., լայնութիւն 11. բարձրութիւն նոցին 7, 60: Ոչ կարացին քննողք եւ գիտունք ստուգել զինչութիւն շինուածոյս, այլ յոլովք միաբանին գերեզման ասել, ոմանք Սարդանապալու, այլք Յուլիանու. այլք համարին մեհենատեղի կամ բերդ կամ գերեզման ոչ միոյ ` այլ բազում աւագ որերոյ. եւ հաւանագոյն եւս ` ատրուշան մեծ կամ մեհեան արեգական դից Տարսոնի, խարուկալոյց պաշտամամբք. բայց յամենայն գիտնոց վկայեալ է աննման եւ նորաձեւ իմն լինել շինուածոյն [2] ։

Ագուգայ. հռոմէական շինուած կամարակապ, մերձ յայժմեան շուկայ քաղաքին ընդ երկայնութիւն փողոցի միոյ: Կայ եւ այլ փոքր ագուգայ արտաքոյ քաղաքին ’ ի ձախմէ գետոյն, զոր արդ բերդ անուանեն բնակիչք կողմանս, երկոքին եւս պատեալ զանգուածով խճախառն եւ աւազակուռ: Յայտնեցան ընդ յատակաւ քաղաքին կամարակապ ջրանցք լուալեաց, գլխաւորն 4 Չ. բարձրութեամբ եւ 2 ¹ / ₂ լայն, այլք 1 ¹ / ₂ բարձր եւ կէս Չ. լայն. ամենայնն ’ ի գետ անդր տանելով: — Հռոմէական շինուած երեւի եւ Կամուրջն եռակնեայ ` յարեւելից քաղաքին, նորոգեալ անշուշտ յայլեւայլ ժամանակս: — Չիք այլ ինչ շինուած հին կանգուն մնացեալ ’ ի Տարսոն, ոչ մեհեանք եւ ոչ կամարք յաղթանակաց. բայց միայն արձանագիրք ’ ի զերծ քարինս ` ագուցեալք ուրեք ուրեք ’ ի նոր շինուածս, պիտանիք հնասիրաց, այլ ոչ կերպարանիչք քաղաքին: Արտաքոյ պարսպաց քաղաքին կան եւ այլ ինչ հետք հռոմէական գործոց. ’ ի հարաւային արեւելեան կողման բլուր մի է Կէօզլիւկ-գալէ անուանեալ, եւ երեւի ’ ի հնումն լինել գերեզմանատեղի մեծ, յորում բրեալ ` գտանին կաւեղէն պատկերք եւ քանդակք հեթանոսականք բազում յոյժ, շատք յունական քան հռոմէական: — Յարեւելեան կողս բլրին է Մարզանոց կամ Կռուանոց, զոր յիշէ եւ Ստրաբոն, կիսաբոլոր ձեւով, կոփածոյ քարամբք ’ ի ստորեւն, խճախառն ’ ի վերնակողմն. բայց գրեաթէ մեծաւ մասամբ ’ ի բաց հանեալ եւ ’ ի նոր շինուածս վարեալ են քարինքն: — Ի հիւսիսոյ նորին է Ասպարէզն, արդ յագարակ փոխեալ մշակելի. ուր կատարէին առ կայսերօք խաղք, հանդէսք եւ ժողովք. զի Տարսոն էր ժողովատեղի խնամակալ տեսչութեան քաղաքաց Իսաւրիոյ, Կարիոյ եւ Լիկայոնիոյ, հաստատեալ անդստին ’ ի ժամանակէ իշխանութեան Յունաց ` յառաջ քան զտիրել Հռովմայեցւոց, եւ կոչէր ժողովն Κοινόν Κιλικίας, Կիլիկեան Դաշնակցութիւն: —

Ի բիւզանդական շինուածոց՝ նշանաւոր է մերձ ’ ի Կէօզլիւկ գալէ, Խանճի-գափու կոչեցեալ դուռն, ’ ի Հր. Մ. պարսպաց քաղաքին, յորոյ ձախմէ կայ խորշ մեծ տեղի անդրւոյ ’ ի բաց բարձելոյ։ Բիւզանդական է եւ Բերդն Տարսոնի, ’ ի Հս. Ել. հուպ ’ ի քաղաքն, ’ ի հարաւոյ ունելով զդուռն, կրկին պարսպօք պատեալ եւ խրամով. մարթ էր արդեօք գտանել ’ ի նմին եւ հայկական յիշատակս ` եթէ չէր ’ ի ժամանակի եգիպտական մարտից աղարտեալ ’ ի ճայթմանէ վառօդարանի միոյ, եւ յետ այնր քանցեալ ’ ի վիմացն: Գտանին յայլեւայլ կողմանս քաղաքին նշխարք քանդակաց, քարանկար յատակաց հռոմէական եւ բիւզանդական դարուց, այլ արձանագիրք ոչ, կամ դոյզն ինչ: — Պատուականագոյն ’ ի մնացուածս հնութեանց համարեցաւ շիրիմ մի սպիտակ կճեայ ` յորում կային դեռ ոսկերք թաղելոյն, եւ առաքեցաւ յԱմերիկացւոց գունցէն ` ’ ի մայրաքաղաք իւրեանց Նոր Եօրք, յամի 1871: — Նշանագոյն շինուած թերեւս քան զյոլովս ’ ի յիշեցելոցդ ` իցեն Գետնայարկք կամ Գետնադամբանք Տարսոնի, զորոց ոչ ունելով կարեւոր եւ փափագելի ծանօթութիւն, թողում յառ յապայն ստուգութիւն:

[1]             Այսպէս անուանեալ ըստ աւանդութեան Թուրքաց ոմանց, վասն հիմն ’ ի վեր շրջելոյ շինուածոյն՝ անիծիւք մարգարէին իւրեանց, ’ ի պատուհաս տանուտեառնն անարգողի զինքն։

[2]             Տիկինն Պելճիոյոզոյ՝ որ ’ ի պանդխտութեան իւրում ’ ի Փոքրն Ասիա, եկն եւ ’ ի Տարսոն եւ ետես զտեղին զայս, յամի 1863, լաւ եւս համարեցաւ տգիտանալ քան քննել. բայց խոստովանի զի զգաց տխրութիւն իմն տարտամ, եւ անստուգութիւն ոչ անհաճոյ։ — «On éprouve, en parcourant cette mystérieuse enceinte, une incertitude vague et mélanconique qui vous plonge dans les abîmes du passé sans vous enchaîner ni à une époque, ni à une nation définie; incertitude qui n'est pas sans un charme singulier». — Belgiojoso, 403.