106.
Սահմանք
Տարսոնի.
—
Մոպսուկրենէ.
—
Պուտպայս
բերդ
Զշրջակայ
վայրաց
Տարսոնի
ոչ
գտի
ծանօթութիւն
ստոյգ,
եւ
զոր
’
ի
քարտս
ինչ
տեսի
`
նշանակեցից.
բայց
եւ
ոչ
’
ի
նախնեաց
ունիմ
աւանդեալ
անուանս
տեղեաց,
միայն
ճանապարհագիրն
Երուսաղեմի
’
ի
Դ
դարու
նշանակէ
ընդ
մէջ
Տարսոնի
եւ
Ատանայ,
որ
է
’
ի
հիւսիսոյ
արեւելից
առաջնոյն,
զ
Պարգաս
կամ
Պարգէս
(Pargas,
Pargais),
13
մղոն
(
հռոմէական
)
հեռի
’
ի
նմանէ,
եւ
14
’
ի
միւսոյն.
նոյն
եւ
’
ի
հիւսիսակողմն
`
առաջին
իջեվան
’
ի
Տարսոնէ
ընդ
նեղուցն
Կիլիկիոյ
`
12
մղոնաւ
հեռի՝
զվաղ
յիշեալն
(
յէջ
124-5)
Մոպսուկրենէ
կամ
Մանսուկրինէ,
առ
որով
ցուցաք
եւ
զՊօսթանլը
կամ
Պօսթանճըգ
եւ
Մէզար
-
օլուգ
գեօղս:
Ընդ
մէջ
սորա
եւ
քաղաքին
`
յայսմ
կողման
հիւսիսոյ
`
նշանակին
Գօճա-էօրէն,
որ
յիշեցուցանէ
զանուն
Էրոյի,
Eroï,
աւանի
Տարսոնի,
յիշեցելոյ
’
ի
ժամանակս
Խաչակրաց,
զորոյ
կէս
տասանորդի
հասիցն
եւ
զշրջակայ
վայրացն
`
ընդունէր
Սիոնի
վանքն
Լատինաց
յԵրուսաղէմ,
որոյ
էր
եւ
նաւ
մի
’
ի
վերայ
գետոյն
(
Կիւդնոսի
)
[1]:
—
Գունդմուսի?
քէօյ,
Պէդիլի?,
Պայրամլու,
Տամլէ
քէօյ
[2]:
Դարձեալ
’
ի
հիւսիսային
արեւելեան
կողման
’
ի
վերայ
ճանապարհին
Ատանայի,
սակաւուք
հեռի
’
ի
Տարսոնէ
`
յիշի
Եարամըշ
գեօղ,
որում
հուպ
մեծ
եւ
կամարապատ
հին
ջրհոր
մի
`
Մէրտիպալլի
կոչեցեալ:
—
Քէօթիւ
քէօյ,
որոյ
հանդէպ
թիլ
մի
կամ
հողաբլուր,
որպիսիք
բազում
եւ
այլք
են
’
ի
դաշտին
հաւասարաչափ
իմն
հեռաւորութեամբ
յիրերաց,
վասն
որոյ
եւ
կարծեցան
դիտանոցք
եղեալ
’
ի
հնումն:
Յարեւմտակողմն
քաղաքին
`
Սէսլամէդին?
(
Սէլամէթլի
?)
Փիլճա?
Թօրպալը:
Ի
հարաւակողմն
Տարսոնի
`
որ
վարուն
է
`
’
ի
ծով
գնալով,
հարկ
է
թէ
յոլովք
իցեն
շինավայրք.
յորս
մերձագոյն
’
ի
քաղաքն՝
Կեավուր
քէօյ
յունաբնակ,
հանդերձ
եկեղեցեաւ.
—
Մանդաշ,
ժամաւ
հեռի
’
ի
քաղաքէն,
ուր
յայտնեցան
մնացորդք
ինչ
աղիւսեայք
եւ
քարեղէնք
հռոմէական
շինուածոց,
յորս
եւ
բաղանիք
մի
[3]:
—
Փէրքէն,
Ալիմէլի,
Տէլիմէնի?
Քէլիմէնի
քէօյ:
Բացագոյն
յարեւմուտս
հարաւոյ
`
Եայլա
քէօյ,
Քէօմիւրլիւ
կամ
Խամուրլու,
կամ
այլազգ,
զի
պէսպէս
գրի,
(Homourlou,
Chumurlu,
Chamarlije)
թուրքաբնակ.
այլ
խաչքանդակք
’
ի
վերայ
մզկթի
նոցին
`
յայտ
առնեն
զնախնի
բնակութիւն
քրիստոնէից
[4]:
—
Գարաճա-եայլասը,
Գարաճիլաս,
Եումուգ
գալէ,
ըստ
այլոց
Հուտուտէս
գալէսի,
եւ
այլն:
—
Յետինն
թուի
բերդն
յիշեալ
’
ի
Պոֆորդէ
(
յամի
1812),
աւերակ
’
ի
վերայ
բոլորշի
բլրի՝
մղոնաւ
հեռի
’
ի
ծովէ,
քառակուսի
ձեւով,
90
՛
տրամագծաւ,
բոլորակ
բրգամբ
եւ
երկու
մեծ
սենեկօք,
քաջ
ամուր
շինուած:
Նոյն
թուի
եւ
կոչեցեալն
Պուտպայս
(Budbeis)
’
ի
հայագէտն
Բեդերմանէ:
—
Ի
սահմանս
Տարսոնի
ասի
եւ
Նոր-փայտ
գիւղ
հայաբնակ
(100
տամբք
),
այլ
ոչ
գիտեմ
յորում
կողման:
107.
Մերսինա.
—
Բուսականք
Յիշեցաք
(
յէջ
264
)
հաւասար
Տարսոնի
հնութեամբ
վկայեալ
’
ի
նախնի
պատմչաց
առասպելախառն
իմն
աւանդութեամբ,
եւ
ոչ
հեռի
’
ի
նմանէ
`
զ
Անքիալոս
կամ
Անքիալէ,
'Ανκιὰλη,
'Ανκιάλος
քաղաք,
իբրեւ
նաւահանգիստ
առաջնոյն,
եւ
զոյգ
’
ի
միում
աւուր
կառուցեալ
’
ի
Սարդանապալլայ.
բայց
զդրիցն
զանազանին
կարծիք
բանասիրաց
`
մօտ
կամ
հեռի
համարելով
’
ի
մայրաքաղաքէն,
ոմանք
առ
Գարատուվար
գեօղիւ,
ոմանք
զնոյն
իսկ
Տէօնիւկ
-
դաշ
համարելով
մասն
Անքիալեայ,
քանզի
’
ի
սմա
համբաւիւր
գերեզման
Ասորեստանւոյն.
այլ
զի
հինք
ասէին
առ
Անքիալէս
վտակաւ
զքաղաքն
համանուն,
եւ
արդ
յարեւմտից
Տարսոնի
ընդ
մէջ
Գարատուվարի
եւ
Գազանլեայ
անցանէ
վտակ
մի
Տէլի-սու
կոչեցեալ,
հաւանագոյն
աստանօր
ասեն,
ուր
եւ
երեւին
հողաբլրակք
ինչ
գերեզմանականք:
Թէպէտ
եւ
յուրոյն
հատածի
հանդերձեալ
է
մեր
տեղագրել
զծովեզերեայս
Կիլիկիոյ,
յոր
ժամանեցաքս
այժմիկ,
այլ
զի
անանջատք
են
’
ի
յիշատակս
ժամանակիս՝
նաւահանգիստ
կողմանս
’
ի
մայրաքաղաքէն
Տարսոնի,
հատուսցուք
աստէն
զստորագրութիւն
ծովափանց
սորին
վիճակի,
որ
ընդ
մէջ
Պոմպէուպօլսի
եւ
գետաբերանոյն
Ջահանայ:
—
Արդ
յիշեալն
Գազանլը
գիւղ
`
որում
մերձ
գտանի
եւ
Եէնիքեօյ
(
Նոր
-
գիւղ
),
էր
երբեմն
նաւահանգիստ
Տարսոնի,
12
մղոնաւ
հեռի
գոլով
’
ի
նմանէ
`
ընդ
արեւմուտս,
եւ
հինգ
մղոնաւ
յարեւմտից
փոխանակողին
զինքն
`
Մերսին
կամ
Մերսինա
աւանի:
Սա
կառուցեալ
է
առ
բերանով
Կիւզէլ-տէրէ
կամ
Մերսին
չայ
վտակի,
սակաւուք
հեռի
յափանց
ծովուն,
որ
եւ
բազում
անգամ
յառաջեալ
`
մօրացուցանէ
զմիջոց
աւանիս
եւ
զԳազանլեայ,
զի
հազիւ
ոտնաչափ
ինչ
բարձր
է
գետինն
յերեսաց
ալեացն:
Ի
ժամանակի
անդ
Ղրիմական
պատերազմաց
`
սկսաւ
քաջ
բարգաւաճել
Մերսինա,
յարդարեալ
’
ի
նաւահանգիստ
`
քարամբք
աւերակաց
Պոմպէուպօլսի,
եւ
ամ
ըստ
ամէ
յաւելու
մեծութեամբ
յերթեւեկէ
վաճառուց
ընդ
ծով
եւ
ընդ
ցամաք.
աստի
`
ընդունի
եւ
հանէ
զբերս
Կիլիկիոյ
եւ
զայլոց
մերձաւոր
կողմանց
Փոքուն
Ասիոյ.
(
յամին
1870
հանաւ
’
ի
Մերսինայ
62
միլիոն
ֆրանքաց
ցորեան,
կնջիթ,
բամբակ,
եւ
յայլ
նման
բերոց
).
իսկ
’
ի
ծովէ
ընդունի
զեւրոպական
վաճառս:
Նաւք
ծովային
Բանբեր
ընկերութեան
Մարսիլիոյ
(Messageries
maritimes),
եւ
Լոյտեան
ընկերութեան
`
’
ի
սահմանեալ
աւուրս
գան
եւ
մեկնին
անխափան,
ընդ
որս
եւ
այլք
ոմանք:
Ի
պէտս
նաւարկութեան
’
ի
գիշերի
`
հաստատեալ
է
եւ
լապտեր
’
ի
15
Չ.
բարձր
աշտարակի,
կիսով
մղոնաւ
’
ի
Հր.
Մ.
Մերսինայ.
ցայտք
լուսոյն
առ
մէն
երկու
վայրկեան
`
սփռին
ց
’14
մղոն
’
ի
պարզութեան
օդոց:
Ոչ
սակաւ
կրպակք
են
վաճառուց
’
ի
շուկայն
Մերսինայ,
պաշտօնարանք,
եւ
տունք
բարեձեւք
ճոխից
վաճառականաց
եւ
գունցից,
հանդերձ
վարկպարազի
տամբք
խառնիճաղանճին:
Յոլովագոյն
մասն
բնակչացն
`
են
եկք
յԱսորւոց
քաղաքաց,
ընդ
որս
եւ
Կիպրացիք
ոմանք
եւ
այլ
Յոյնք,
եւ
Սեւամորթք
’
ի
ժամանակէ
Եգիպտական
մարտից,
եւ
Եւրոպացի
վաճառականք
իբր
300
ոգիք,
որոց
է
եւ
եկեղեցի
պաշտեալ
’
ի
փռանկ
միանձանց
Վեղարաւորաց.
իսկ
Թուրքք
երկրագործք
են
եւ
հովիւք:
Յոյնք
ունին
եկեղեցի
եւ
դպրոց
մի.
նշանաւոր
է
ճոխութեամբ
’
ի
վաճառականս
նոցին
Մաւրոմադի
ոմն,
որ
կամէր
իւրովք
ծախուք
ոռոգանել
եւ
պտղաբեր
առնել
զամայի
դաշտավայրն,
այլ
ոչ
տուաւ
նմա
թոյլ:
Ի
տապս
ամարանի
խոյս
տան
բարեկեցիկքն
’
ի
բնակչաց
’
ի
լեռնակողմանս,
ուր
են
ամարանոց
գեօղք
Կէօզնէ
(Guezna)
եւ
Իչմէ,
հինգ
կամ
վեց
ժամուք
’
ի
հիւսիսոյ
աւանին:
Առ
Իչմէիւ
են
ծծմբային
ջերմուկք,
եւ
հետք
հին
բաղանեաց:
Զուարճալի
են
յոյժ
եւ
սահմանք
Մերսինայ,
գեղեցիկ
եւ
զանազան
բուսաբերութեամբ
եւ
պտղաբեր
պարտիզօք,
մանաւանդ
ընտիր
ծիրանի,
տանձի
եւ
դեղձի
ծառոց,
յորս
ապաստանին
եկք
եւ
բնակք
’
ի
տապս
ամարանի.
’
ի
բուսականս
`
նշանաւոր
է
մրտենին
`
յորմէ
առեալ
է
տեղւոյն
զանունն
(
Μυρσίνη
)
Մերսի՛նի,
ըստ
Յունաց:
—
Ի
բազում
տեսակաց
բուսոց
վայրեաց
եւ
ընտանեաց
`
զոր
Քոչի
եւ
այլք
հետաքննինք
`
քաղեցին
կամ
նշանակեցին
շուրջ
զՄերսինաւ,
նշանակեսցին
յոլովք
’
ի
ստորեւդ,
որպէս
որք
’
ի
սահմանս
Պրիտ
լերին
եւ
այլուր
[5]:
Ի
դաշտին
եւ
’
ի
պուրակս
առատապէս
երեւին
որսական
հաւք
եւ
չորքոտանիք,
գեղեցիկ
աքլորն
վայրի
(Tetraogallo),
սալամբ,
արագիլ
սպիտակ
(Ciconia
alba),
կինճք,
եղջերուք
խայտք,
նապաստակք
մանունք
(Lepus
Syriacus):
Ի
մօրս
եւ
’
ի
ճախճախուտս
կրիայք
մանունք
եւ
մաւրիտեանք
(Testudo
Mauritanica).
իսկ
ուր
արտորայք
են
մշակութեան
`
յաճախ
երեւին
լուծք
չհամազգիք,
որպէս
ուղտ
եւ
էշ,
կամ
ուղտ
եւ
գոմէշ
արօրադիրք:
Երիւք
մղոնօք
կամ
դոյզն
աւելի
բացակայ
յարեւելից
կուսէ
Մերսինայ
`
երեւի
’
ի
դաշտին
վէմ
մի
մեծ
եօթն
Չափ
բարձրութեամբ
բուսեալ
յերկրէ,
Տիրէկլի-դաշ
(
Կոթողաքար
)
կոչեցեալ
’
ի
Թուրքաց,
նման
Մէն-հիր
անուանելոց
վիմաց
’
ի
գաւառս
Անգղիոյ
եւ
Կելտաց
[6]:
—
Մերձագոյն
եւս
’
ի
դաշտի
անդ
են
երրեակ
թիլք
կամ
ձեռագործ
հողաբլրակք,
որպէս
թուի
դիտանոցք
’
ի
հնումն.
’
ի
գագաթան
միոյն
նշխար
ամրոցի,
զորոյ
քարինս
քակեալ
վարեալ
են
’
ի
շինուածս
աւանին:
Ստրաբոն
հին
աշխարհագիր
`
’
ի
տեղագրելն
զծովեզերեայքս
`
յետ
յիշելոյ
զԱնքիալեւս
եւ
յառաջ
քան
զգետամտունս
Կիւդնոսի
’
ի
ծով,
’
ի
վերոյ
Անքիալեայ
`
իմա
’
ի
հիւսիսակողմն
`
ասէ
լինել
բերդ
մի
հին
եւ
ամուր,
Կուինդա,
Κύινδα
կոչեցեալ,
ուր
Մակեդոնացւոց
յապահովեալ
էր
զգանձս
իւրեանց,
յորոց
կորզեաց
Եւմենէս
յաղթահարեալ
զԱնտիգոնոս.
ոմանք
յայժմու
հնաքննին
աշխարհագրաց
`
տարապայման
անդրաձգելով
`
համարեցան
զտեղիդ
լինել
զբլուրն
որ
’
ի
թիկանց
Անազարբայ.
մարթ
էր
լինել
եւ
անդ
համանուն
տեղւոյ,
այլ
ոչ
ստրաբոնեան
բերդին,
որոյ
թերեւս
մերձագոյն
է
դրիւք
եւ
անուամբն
Սիւնանդէ
`
յիշեալ
’
ի
սահմանս
Առակլեայ
(
յէջ
176
):
[1]
Rey,
Colonies,
283.
[2]
Այսոքիկ
ըստ
Չիհաչէֆի
եւ
Ռուսաց
աշխարհացուցի։
[3]
Տէվիս,
49
։
Յիշեցաւ
միւս
Մանթէշ
յէջ
212
։
[4]
Petermann,
I,
348.
[5]
Dianthus
axilliflorus.
Շահոգրամ
մեխակ.
Ranunculus
trachycarpus.
Խառածաղիկ
պնդապտուղ.
Nigellaria
stellaris.
*
Սոնիճուկ
աստղաձեւ.
Dolfinium
axilliflorum.
*
Դլփնի
բեւեռածաղիկ.
Papaver
stylatum.
Մեկոն
նրբառէչ.
Peltaria
angustifolia.
*
Ասպարուկ
նեղտերեւի.
Thlaspi
elegans.
*
Տափկի
պերճ.
Erucaria
Aleppina
polysperma.
Ճարճրուկ
բերիացի
բազմասերմն.
Helianthemum
lavandulæfolium.
Արեւծաղիկ
հոտեւանատերեւ.
Fumana
Spachij.
Ֆումանա
Սպակեան.
Silene
Kotschij.
Ճլելեկ
Քոչեան.
Cerastium
fragillimum.
Կորնգան
դիւրաբեկ.
Hypericum
polyphyllum.
Գոճամօրու
բազմաթերթ.
Erodium
gruinum.
*
Ճայեկտուց
կռընկուկ.
Ochtodium
ægyptianum.
*
Խաղաւարտի
եգիպտական.
Paronychia
argentea.
*
Քցըմի
արծաթորակ.
Ononis
adenotrica.
Իշախոռն
գնդակաւոր.
—
brevifolia.
Իշ.
կարճտերեւ.
—
reclinata.
Իշ.
տարածուն.
—
hirta.
Իշ.
խոզանուտ.
—
mitissima.
Իշ.
կակղիկ.
Trigonella
fœnumgræcum.
Հացհամեմ
հասարակ.
—
raphanina.
Հաց.
բողկակերպ.
—
halophila.
Հաց.
ծովային
?
—
monantha.
Հաց.
միածաղիկ.
—
Sibthorpij.
Հաց.
Սիբթորբեան.
—
cylindracea.
Հաց.
գլանաձեւ.
—
plicata.
Հաց.
ծալածոյ.
Medicago
galitea.
Ա
սպաստ
…
…
…
Trifolium
ochroleucum.
Առուոյտ
դեղնասպիտակ.
—
arvense
longisetum.
Առ.
դաշտաց
երկայնաթել.
—
xerocephalus.
Առ.
ցամաքագլուխ.
—
Petrisavij.
Առ.
Պետրիսաւեան
?
Lotus
peregrinus.
Հանդաղուղ
օտարասեռ.
Tetragonolobus
palæstinus.
*
Քառապճեղն
պաղեստինացի.
—
conjugatus.
Ք.
զուգած.
Coronilla
montana.
*
Պսակուկ
լեռնային.
Hippocrepis
ciliata.
*
Ձիապայտ
գիսաւոր.
Colutea
cilicica.
*
Կտրկի
կիլիկեան.
Glycyrrhiszopsis
flavescens.
Մարուխ
խարտեաշ.
Astragalus
tuberculosus.
Խազիրան
ուռուցկոտ.
—
schizopterus.
Խ.
սլաքասաղարթ.
Onobrychis
gracilis.
Իշառուոյտ
վտիտ.
Potentilla
calycina.
*
Հզօրի
բաժակաձեւ.
Achemilla
arvensis.
Չթաբլիթ
դաշտաց.
Umbilicus
globulariæfolius.
*
Պորտի
գնտածաղկի
տերեւ.
Eryngium
glomeratum.
Երնջանտակ
կուտակեալ.
Bupleurum
glumaceum.
*
Եզնակող
մաշկաւոր.
Scandix
turgida.
Ճանդի
?
ուռուցեալ.
Colladonia
cilicica.
*
Մածանի
կիլիկեան.
Tordylium
Syriacum.
Շակակուլ
ասորի.
Aisnworthia
trachycarpa.
Էնզուորթիա
կարծրապտուղ
Daucus
Broteri.
Ստեպղին
վայրի
Պրոտերեան.
Caucalis
tenella.
Ազատքեղ
վայրի
մատաղ.
Cornus
australis.
Զողալի
հարաւային.
Galium
adhærens.
Կտրածի
խոտ
կպչուն.
—
Parisiense
brachypodium.
Կտ.
բարիզեցի
կարճոտն.
—
Cassium.
Կտ.
Կասիոսեան
(
լերին
).
Cephalaria
cilicica.
*
Գնդագլուխ
կիլիկեցի.
Scabiosa
palæstina
microcephala.
Քոսքսուկ
պաղեստինացի.
Filiago
gallica.
*
Թելկի
գալլիական.
—
spicata.
Թ.
հասկաւոր.
Anthemis
arenicola.
Անթեմ
աւազաբոյս.
Centaurea
carneola.
Տերեփուկ
Կառնիոլայ
?
—
cilicica.
Տ.
կիլիկեցի.
Catananche
lutæa.
*
Սիրենի
դեղնորակ.
Scorzonera
verrucosa.
*
Սեւկեղեւի
կոծծաւոր.
—
lacera.
Սեւ.
հերձոտ.
Crepis
Reuteriana.
*
Մուճակ
Ռեւտերեան.
—
parviflora.
Մ.
փոքրածաղիկ.
Campanula
retrorsa.
Կանթեղնիճ
ընկրկեալ.
Specularia
speculum
libanensis.
*
Հայելի
լիբանանեան
Periploca
gracilis.
*
Շրջի
վտիտ.
Ectium
glomeratum.
*
Իժուկ
հոծեալ.
Lithespermum
hispidulum.
*
Կաքաւկրկուտ
թաւարծի.
Verbascum
lyratifolium.
Եզնագի
քնարաձեւ
?.
Linaria
lanigera.
*
Վշենիկ
ասրաբեր.
—
præalta.
Վշ.
բարձրաբերձ
Scrophularia
xanthoglossa.
*
Խոզելընդի
շիկալեզու.
Veronica
divaricata.
Վերոնիկ
տարածուն.
Siphonostegia
syriaca.
*
Խողովակենի
ասորի.
Philipæa
lavandulacea.
Փիլիպէա
հոտեւանեան.
Salvia
napifolia.
Եղեսպակ
շաղգամատերեւ.
Rosmarinus
officialis.
Լիբանովտեան
դեղագործաց.
Sideritis
perfoliata.
Երկաթբուժակ
հակատերեւ.
—
cretica.
Եր.
կրետացի.
Teucrium
rosmanifolia.
Զարօշ
լիբանովտեան
տերեւով.
—
Kotschij.
Զ.
Քոչեայ.
Euphorbia
Cybirensis.
Աբարբիոն
Կիւբիրեան
?
—
aulacosperma.
Աբ.
խորշխորշեայ
?
Quercus
Ehrenbergij.
Կաղնի
Էհրէնպէրկեան.
Alnus
orientalis.
Քեղի
կամ
Բարտի
արեւելեան.
Arum
Dioscoridis
spectabile.
Գեղաղէշ
Նուիճ
Դիոսկորեան.
Helicophyllum
Rauwolfij.
*
Կորատերեւ
Ռավոլֆեայ.
Typha
stenophylla.
Ճիլ
պնդատերեւ.
Cephalanthera
ensifolia.
Գլխածաղիկ
թրատերեւ.
Crocus
cancellatus.
Քրքում
ճամուկ.
Colchicum
Steveni.
Ձիւնծաղիկ
Ստեւենեան.
Allium
Grayi.
Խստոր
Գայոսի.
Bellevalia
hispida.
Պելլեւալիա
թաւարծի.
Cyperus
Monti.
Կիպեռիս
Մոնտեայ.
Panicum
cruciforme.
Ձիակորեակ
ասորեկաձեւ.
Phleum
exaratum.
Ճիլ
……………………………
Corynephorus
articulatus.
*
Լախտենի
յօդակապ.
Avena
pilosa.
Վարսակ
խոզանուտ.
—
clauda.
Վ.
կորաթեք.
Bromus
brachystachys.
*
Խրտցակ
կարճաստեղն.
Lolium
rigidum
rottbollioides.
Որոմն
բիրտ.
[6]
Լանկլուա
կրկնապատիկ
առաւել
համարէր
զբարձրութիւն
կոթողաձեւ
վիմին,
իսկ
զզանգուածն՝
իբրեւ
120
Չափ
խորանարդ։