Սիսուան

106. Սահմանք Տարսոնի. — Մոպսուկրենէ. — Պուտպայս բերդ

Զշրջակայ վայրաց Տարսոնի ոչ գտի ծանօթութիւն ստոյգ, եւ զոր ’ ի քարտս ինչ տեսի ` նշանակեցից. բայց եւ ոչ ’ ի նախնեաց ունիմ աւանդեալ անուանս տեղեաց, միայն ճանապարհագիրն Երուսաղեմի ’ ի Դ դարու նշանակէ ընդ մէջ Տարսոնի եւ Ատանայ, որ է ’ ի հիւսիսոյ արեւելից առաջնոյն, զ Պարգաս կամ Պարգէս (Pargas, Pargais), 13 մղոն ( հռոմէական ) հեռի ’ ի նմանէ, եւ 14 ’ ի միւսոյն. նոյն եւ ’ ի հիւսիսակողմն ` առաջին իջեվան ’ ի Տարսոնէ ընդ նեղուցն Կիլիկիոյ ` 12 մղոնաւ հեռի՝ զվաղ յիշեալն ( յէջ 124-5) Մոպսուկրենէ կամ Մանսուկրինէ, առ որով ցուցաք եւ զՊօսթանլը կամ Պօսթանճըգ եւ Մէզար - օլուգ գեօղս: Ընդ մէջ սորա եւ քաղաքին ` յայսմ կողման հիւսիսոյ ` նշանակին Գօճա-էօրէն, որ յիշեցուցանէ զանուն Էրոյի, Eroï, աւանի Տարսոնի, յիշեցելոյ ’ ի ժամանակս Խաչակրաց, զորոյ կէս տասանորդի հասիցն եւ զշրջակայ վայրացն ` ընդունէր Սիոնի վանքն Լատինաց յԵրուսաղէմ, որոյ էր եւ նաւ մի ’ ի վերայ գետոյն ( Կիւդնոսի ) [1]: — Գունդմուսի? քէօյ, Պէդիլի?, Պայրամլու, Տամլէ քէօյ [2]: Դարձեալ ’ ի հիւսիսային արեւելեան կողման ’ ի վերայ ճանապարհին Ատանայի, սակաւուք հեռի ’ ի Տարսոնէ ` յիշի Եարամըշ գեօղ, որում հուպ մեծ եւ կամարապատ հին ջրհոր մի ` Մէրտիպալլի կոչեցեալ: — Քէօթիւ քէօյ, որոյ հանդէպ թիլ մի կամ հողաբլուր, որպիսիք բազում եւ այլք են ’ ի դաշտին հաւասարաչափ իմն հեռաւորութեամբ յիրերաց, վասն որոյ եւ կարծեցան դիտանոցք եղեալ ’ ի հնումն: Յարեւմտակողմն քաղաքին ` Սէսլամէդին? ( Սէլամէթլի ?) Փիլճա? Թօրպալը: Ի հարաւակողմն Տարսոնի ` որ վարուն է ` ’ ի ծով գնալով, հարկ է թէ յոլովք իցեն շինավայրք. յորս մերձագոյն ’ ի քաղաքն՝ Կեավուր քէօյ յունաբնակ, հանդերձ եկեղեցեաւ. — Մանդաշ, ժամաւ հեռի ’ ի քաղաքէն, ուր յայտնեցան մնացորդք ինչ աղիւսեայք եւ քարեղէնք հռոմէական շինուածոց, յորս եւ բաղանիք մի [3]: — Փէրքէն, Ալիմէլի, Տէլիմէնի? Քէլիմէնի քէօյ: Բացագոյն յարեւմուտս հարաւոյ ` Եայլա քէօյ, Քէօմիւրլիւ կամ Խամուրլու, կամ այլազգ, զի պէսպէս գրի, (Homourlou, Chumurlu, Chamarlije) թուրքաբնակ. այլ խաչքանդակք ’ ի վերայ մզկթի նոցին ` յայտ առնեն զնախնի բնակութիւն քրիստոնէից [4]: — Գարաճա-եայլասը, Գարաճիլաս, Եումուգ գալէ, ըստ այլոց Հուտուտէս գալէսի, եւ այլն: — Յետինն թուի բերդն յիշեալ ’ ի Պոֆորդէ ( յամի 1812), աւերակ ’ ի վերայ բոլորշի բլրի՝ մղոնաւ հեռի ’ ի ծովէ, քառակուսի ձեւով, 90 ՛ տրամագծաւ, բոլորակ բրգամբ եւ երկու մեծ սենեկօք, քաջ ամուր շինուած: Նոյն թուի եւ կոչեցեալն Պուտպայս (Budbeis) ’ ի հայագէտն Բեդերմանէ: — Ի սահմանս Տարսոնի ասի եւ Նոր-փայտ գիւղ հայաբնակ (100 տամբք ), այլ ոչ գիտեմ յորում կողման:

107. Մերսինա. — Բուսականք

Յիշեցաք ( յէջ 264 ) հաւասար Տարսոնի հնութեամբ վկայեալ ’ ի նախնի պատմչաց առասպելախառն իմն աւանդութեամբ, եւ ոչ հեռի ’ ի նմանէ ` զ Անքիալոս կամ Անքիալէ, 'Ανκιὰλη, 'Ανκιάλος քաղաք, իբրեւ նաւահանգիստ առաջնոյն, եւ զոյգ ’ ի միում աւուր կառուցեալ ’ ի Սարդանապալլայ. բայց զդրիցն զանազանին կարծիք բանասիրաց ` մօտ կամ հեռի համարելով ’ ի մայրաքաղաքէն, ոմանք առ Գարատուվար գեօղիւ, ոմանք զնոյն իսկ Տէօնիւկ - դաշ համարելով մասն Անքիալեայ, քանզի ’ ի սմա համբաւիւր գերեզման Ասորեստանւոյն. այլ զի հինք ասէին առ Անքիալէս վտակաւ զքաղաքն համանուն, եւ արդ յարեւմտից Տարսոնի ընդ մէջ Գարատուվարի եւ Գազանլեայ անցանէ վտակ մի Տէլի-սու կոչեցեալ, հաւանագոյն աստանօր ասեն, ուր եւ երեւին հողաբլրակք ինչ գերեզմանականք: Թէպէտ եւ յուրոյն հատածի հանդերձեալ է մեր տեղագրել զծովեզերեայս Կիլիկիոյ, յոր ժամանեցաքս այժմիկ, այլ զի անանջատք են ’ ի յիշատակս ժամանակիս՝ նաւահանգիստ կողմանս ’ ի մայրաքաղաքէն Տարսոնի, հատուսցուք աստէն զստորագրութիւն ծովափանց սորին վիճակի, որ ընդ մէջ Պոմպէուպօլսի եւ գետաբերանոյն Ջահանայ: — Արդ յիշեալն Գազանլը գիւղ ` որում մերձ գտանի եւ Եէնի­քեօյ ( Նոր - գիւղ ), էր երբեմն նաւահանգիստ Տարսոնի, 12 մղոնաւ հեռի գոլով ’ ի նմանէ ` ընդ արեւմուտս, եւ հինգ մղոնաւ յարեւմտից փոխանակողին զինքն ` Մերսին կամ Մերսինա աւանի: Սա կառուցեալ է առ բերանով Կիւզէլ-տէրէ կամ Մերսին չայ վտակի, սակաւուք հեռի յափանց ծովուն, որ եւ բազում անգամ յառաջեալ ` մօրացուցանէ զմիջոց աւանիս եւ զԳազանլեայ, զի հազիւ ոտնաչափ ինչ բարձր է գետինն յերեսաց ալեացն: Ի ժամանակի անդ Ղրիմական պատերազմաց ` սկսաւ քաջ բարգաւաճել Մերսինա, յարդարեալ ’ ի նաւահանգիստ ` քարամբք աւերակաց Պոմպէուպօլսի, եւ ամ ըստ ամէ յաւելու մեծութեամբ յերթեւեկէ վաճառուց ընդ ծով եւ ընդ ցամաք. աստի ` ընդունի եւ հանէ զբերս Կիլիկիոյ եւ զայլոց մերձաւոր կողմանց Փոքուն Ասիոյ. ( յամին 1870 հանաւ ’ ի Մերսինայ 62 միլիոն ֆրանքաց ցորեան, կնջիթ, բամբակ, եւ յայլ նման բերոց ). իսկ ’ ի ծովէ ընդունի զեւրոպական վաճառս: Նաւք ծովային Բանբեր ընկերութեան Մարսիլիոյ (Messageries maritimes), եւ Լոյտեան ընկերութեան ` ’ ի սահմանեալ աւուրս գան եւ մեկնին անխափան, ընդ որս եւ այլք ոմանք: Ի պէտս նաւարկութեան ’ ի գիշերի ` հաստատեալ է եւ լապտեր ’ ի 15 Չ. բարձր աշտարակի, կիսով մղոնաւ ’ ի Հր. Մ. Մերսինայ. ցայտք լուսոյն առ մէն երկու վայրկեան ` սփռին ց ’14 մղոն ’ ի պարզութեան օդոց: Ոչ սակաւ կրպակք են վաճառուց ’ ի շուկայն Մերսինայ, պաշտօնարանք, եւ տունք բարեձեւք ճոխից վաճառականաց եւ գունցից, հանդերձ վարկպարազի տամբք խառնիճաղանճին: Յոլովագոյն մասն բնակչացն ` են եկք յԱսորւոց քաղաքաց, ընդ որս եւ Կիպրացիք ոմանք եւ այլ Յոյնք, եւ Սեւամորթք ’ ի ժամանակէ Եգիպտական մարտից, եւ Եւրոպացի վաճառականք իբր 300 ոգիք, որոց է եւ եկեղեցի պաշտեալ ’ ի փռանկ միանձանց Վեղարաւորաց. իսկ Թուրքք երկրագործք են եւ հովիւք: Յոյնք ունին եկեղեցի եւ դպրոց մի. նշանաւոր է ճոխութեամբ ’ ի վաճառականս նոցին Մաւրոմադի ոմն, որ կամէր իւրովք ծախուք ոռոգանել եւ պտղաբեր առնել զամայի դաշտավայրն, այլ ոչ տուաւ նմա թոյլ: Ի տապս ամարանի խոյս տան բարեկեցիկքն ’ ի բնակչաց ’ ի լեռնակողմանս, ուր են ամարանոց գեօղք Կէօզնէ (Guezna) եւ Իչմէ, հինգ կամ վեց ժամուք ’ ի հիւսիսոյ աւանին: Առ Իչմէիւ են ծծմբային ջերմուկք, եւ հետք հին բաղանեաց:

Զուարճալի են յոյժ եւ սահմանք Մերսինայ, գեղեցիկ եւ զանազան բուսաբերութեամբ եւ պտղաբեր պարտիզօք, մանաւանդ ընտիր ծիրանի, տանձի եւ դեղձի ծառոց, յորս ապաստանին եկք եւ բնակք ’ ի տապս ամարանի. ’ ի բուսականս ` նշանաւոր է մրտենին ` յորմէ առեալ է տեղւոյն զանունն ( Μυρσίνη ) Մերսի՛նի, ըստ Յունաց: — Ի բազում տեսակաց բուսոց վայրեաց եւ ընտանեաց ` զոր Քոչի եւ այլք հետաքննինք ` քաղեցին կամ նշանակեցին շուրջ զՄերսինաւ, նշանակեսցին յոլովք ’ ի ստորեւդ, որպէս որք ’ ի սահմանս Պրիտ լերին եւ այլուր [5]: Ի դաշտին եւ ’ ի պուրակս առատապէս երեւին որսական հաւք եւ չորքոտանիք, գեղեցիկ աքլորն վայրի (Tetraogallo), սալամբ, արագիլ սպիտակ (Ciconia alba), կինճք, եղջերուք խայտք, նապաստակք մանունք (Lepus Syriacus): Ի մօրս եւ ’ ի ճախճախուտս կրիայք մանունք եւ մաւրիտեանք (Testudo Mauritanica). իսկ ուր արտորայք են մշակութեան ` յաճախ երեւին լուծք չհամազգիք, որպէս ուղտ եւ էշ, կամ ուղտ եւ գոմէշ արօրադիրք:

Երիւք մղոնօք կամ դոյզն աւելի բացակայ յարեւելից կուսէ Մերսինայ ` երեւի ’ ի դաշտին վէմ մի մեծ եօթն Չափ բարձրութեամբ բուսեալ յերկրէ, Տիրէկլի-դաշ ( Կոթողաքար ) կոչեցեալ ’ ի Թուրքաց, նման Մէն-հիր անուանելոց վիմաց ’ ի գաւառս Անգղիոյ եւ Կելտաց [6]: — Մերձագոյն եւս ’ ի դաշտի անդ են երրեակ թիլք կամ ձեռագործ հողաբլրակք, որպէս թուի դիտանոցք ’ ի հնումն. ’ ի գագաթան միոյն նշխար ամրոցի, զորոյ քարինս քակեալ վարեալ են ’ ի շինուածս աւանին:

Ստրաբոն հին աշխարհագիր ` ’ ի տեղագրելն զծովեզերեայքս ` յետ յիշելոյ զԱնքիալեւս եւ յառաջ քան զգետամտունս Կիւդնոսի ’ ի ծով, ’ ի վերոյ Անքիալեայ ` իմա ’ ի հիւսիսակողմն ` ասէ լինել բերդ մի հին եւ ամուր, Կուինդա, Κύινδα կոչեցեալ, ուր Մակեդոնացւոց յապահովեալ էր զգանձս իւրեանց, յորոց կորզեաց Եւմենէս յաղթահարեալ զԱնտիգոնոս. ոմանք յայժմու հնաքննին աշխարհագրաց ` տարապայման անդրաձգելով ` համարեցան զտեղիդ լինել զբլուրն որ ’ ի թիկանց Անազարբայ. մարթ էր լինել եւ անդ համանուն տեղւոյ, այլ ոչ ստրաբոնեան բերդին, որոյ թերեւս մերձագոյն է դրիւք եւ անուամբն Սիւնանդէ ` յիշեալ ’ ի սահմանս Առակլեայ ( յէջ 176 ):

 

 

[1]             Rey, Colonies, 283.

[2]             Այսոքիկ ըստ Չիհաչէֆի եւ Ռուսաց աշխարհացուցի։

[3]             Տէվիս, 49 ։ Յիշեցաւ միւս Մանթէշ յէջ 212 ։

[4]             Petermann, I, 348.

[5]             Dianthus axilliflorus. Շահոգրամ ­ մեխակ.

Ranunculus trachycarpus. Խառածաղիկ պնդապտուղ.

Nigellaria stellaris. * Սոնիճուկ աստղաձեւ.

Dolfinium axilliflorum. * Դլփնի բեւեռածաղիկ.

Papaver stylatum. Մեկոն նրբառէչ.

Peltaria angustifolia. * Ասպարուկ նեղտերեւի.

Thlaspi elegans. * Տափկի պերճ.

Erucaria Aleppina polysperma. Ճարճրուկ բերիացի բազմասերմն.

Helianthemum lavandulæfolium. Արեւծաղիկ հոտեւանատերեւ.

Fumana Spachij. Ֆումանա Սպակեան.

Silene Kotschij. Ճլելեկ Քոչեան.

Cerastium fragillimum. Կորնգան դիւրաբեկ.

Hypericum polyphyllum. Գոճամօրու բազմաթերթ.

Erodium gruinum. * Ճայեկտուց կռընկուկ.

Ochtodium ægyptianum. * Խաղաւարտի եգիպտական.

Paronychia argentea. * Քցըմի արծաթորակ.

Ononis adenotrica. Իշախոռն գնդակաւոր.

— brevifolia. Իշ. կարճտերեւ.

— reclinata. Իշ. տարածուն.

— hirta. Իշ. խոզանուտ.

— mitissima. Իշ. կակղիկ.

Trigonella fœnumgræcum. Հացհամեմ հասարակ.

— raphanina. Հաց. բողկակերպ.

— halophila. Հաց. ծովային ?

— monantha. Հաց. միածաղիկ.

— Sibthorpij. Հաց. Սիբթորբեան.

— cylindracea. Հաց. գլանաձեւ.

— plicata. Հաց. ծալածոյ.

Medicago galitea. Ա սպաստ … … …

Trifolium ochroleucum. Առուոյտ դեղնասպիտակ.

— arvense longisetum. Առ. դաշտաց երկայնաթել.

— xerocephalus. Առ. ցամաքագլուխ.

— Petrisavij. Առ. Պետրիսաւեան ?

Lotus peregrinus. Հանդաղուղ օտարասեռ.

Tetragonolobus palæstinus. * Քառապճեղն պաղեստինացի.

— conjugatus. Ք. զուգած.

Coronilla montana. * Պսակուկ լեռնային.

Hippocrepis ciliata. * Ձիապայտ գիսաւոր.

Colutea cilicica. * Կտրկի կիլիկեան.

Glycyrrhiszopsis flavescens. Մարուխ խարտեաշ.

Astragalus tuberculosus. Խազիրան ուռուցկոտ.

— schizopterus. Խ. սլաքասաղարթ.

Onobrychis gracilis. Իշառուոյտ վտիտ.

Potentilla calycina. * Հզօրի բաժակաձեւ.

Achemilla arvensis. Չթաբլիթ դաշտաց.

Umbilicus globulariæfolius. * Պորտի գնտածաղկի ­ տերեւ.

Eryngium glomeratum. Երնջանտակ կուտակեալ.

Bupleurum glumaceum. * Եզնակող մաշկաւոր.

Scandix turgida. Ճանդի ? ուռուցեալ.

Colladonia cilicica. * Մածանի կիլիկեան.

Tordylium Syriacum. Շակակուլ ասորի.

Aisnworthia trachycarpa. Էնզուորթիա կարծրապտուղ

Daucus Broteri. Ստեպղին վայրի Պրոտերեան.

Caucalis tenella. Ազատքեղ ­ վայրի մատաղ.

Cornus australis. Զողալի հարաւային.

Galium adhærens. Կտրածի ­ խոտ կպչուն.

— Parisiense brachypodium. Կտ. բարիզեցի կարճոտն.

— Cassium. Կտ. Կասիոսեան ( լերին ).

Cephalaria cilicica. * Գնդագլուխ կիլիկեցի.

Scabiosa palæstina microcephala. Քոսքսուկ պաղեստինացի.

Filiago gallica. * Թելկի գալլիական.

— spicata. Թ. հասկաւոր.

Anthemis arenicola. Անթեմ աւազաբոյս.

Centaurea carneola. Տերեփուկ Կառնիոլայ ?

— cilicica. Տ. կիլիկեցի.

Catananche lutæa. * Սիրենի դեղնորակ.

Scorzonera verrucosa. * Սեւկեղեւի կոծծաւոր.

— lacera. Սեւ. հերձոտ.

Crepis Reuteriana. * Մուճակ Ռեւտերեան.

— parviflora. Մ. փոքրածաղիկ.

Campanula retrorsa. Կանթեղնիճ ընկրկեալ.

Specularia speculum libanensis. * Հայելի լիբանանեան

Periploca gracilis. * Շրջի վտիտ.

Ectium glomeratum. * Իժուկ հոծեալ.

Lithespermum hispidulum. * Կաքաւկրկուտ թաւարծի.

Verbascum lyratifolium. Եզնագի քնարաձեւ ?.

Linaria lanigera. * Վշենիկ ասրաբեր.

— præalta. Վշ. բարձրաբերձ

Scrophularia xanthoglossa. * Խոզելընդի շիկալեզու.

Veronica divaricata. Վերոնիկ տարածուն.

Siphonostegia syriaca. * Խողովակենի ասորի.

Philipæa lavandulacea. Փիլիպէա հոտեւանեան.

Salvia napifolia. Եղեսպակ շաղգամատերեւ.

Rosmarinus officialis. Լիբանովտեան դեղագործաց.

Sideritis perfoliata. Երկաթբուժակ հակատերեւ.

— cretica. Եր. կրետացի.

Teucrium rosmanifolia. Զարօշ լիբանովտեան տերեւով.

  — Kotschij. Զ. Քոչեայ.

Euphorbia Cybirensis. Աբարբիոն Կիւբիրեան ?

— aulacosperma. Աբ. խորշխորշեայ ?

Quercus Ehrenbergij. Կաղնի Էհրէնպէրկեան.

Alnus orientalis. Քեղի կամ Բարտի արեւելեան.

Arum Dioscoridis spectabile. Գեղաղէշ Նուիճ Դիոսկորեան.

Helicophyllum Rauwolfij. * Կորատերեւ Ռավոլֆեայ.

Typha stenophylla. Ճիլ պնդատերեւ.

Cephalanthera ensifolia. Գլխածաղիկ թրատերեւ.

Crocus cancellatus. Քրքում ճամուկ.

Colchicum Steveni. Ձիւնծաղիկ Ստեւենեան.

Allium Grayi. Խստոր Գայոսի.

Bellevalia hispida. Պելլեւալիա թաւարծի.

Cyperus Monti. Կիպեռիս Մոնտեայ.

Panicum cruciforme. Ձիակորեակ ասորեկաձեւ.

Phleum exaratum. Ճիլ ……………………………

Corynephorus articulatus. * Լախտենի յօդակապ.

Avena pilosa. Վարսակ խոզանուտ.

— clauda. Վ. կորաթեք.

Bromus brachystachys. * Խրտցակ կարճաստեղն.

Lolium rigidum rottbollioides. Որոմն բիրտ.

[6]             Լանկլուա կրկնապատիկ առաւել համարէր զբարձրութիւն կոթողաձեւ վիմին, իսկ զզանգուածն՝ իբրեւ 120 Չափ խորանարդ։