Սիսուան

110. Սելեւկիա

Մի ’ ի կարի նշանաւոր կիտից բովանդակ աշխարհին Կիլիկիոյ է Սելեւկիա քաղաք, ըստ բազմապատիկ տեսութեանց, զոր եւ դիրք նորին հաւաստեն ` հարեւանցի իսկ ական կշռելով. քանզի կայ մերձ ’ ի բերան գետոյն Կալիւկադնոսի, յաջմէ նորին, որ է ’ ի հարաւոյ. իբրեւ ութ մղոնաւ եւեթ բացակայ ’ ի ծովէն, ուր ձեւացեալ կայ գոգն կամ փոքր ծոց Աղա-լիման կոչեցեալ յայժմուս, որպէս տեսցի յետոյ ’ ի տեղագրի ծովեզերեայցն. եւ իբրեւ 12 մղոնաւ չափ հեռի է յարեւելեան ափանցն ` ուր թափի գետն, սակաւուք ’ ի հարաւոյ գետաբերանոյն Փէրշէմպէի. նստեալ ’ ի բարձրաւանդակի՝ 260 ՛ ’ ի վերոյ ալեացն, ’ ի գեղեցիկ հովտի լերանց: Ի նախնումն ասի կրկին քաղաքաց լինել անդ, Ոլբիայ (Olbia) եւ Հիւրիայ (Hyria), զորս այլափոխեալ միացոյց Սելեւկոս Նիկանոր ` զօրավար Մեծին Աղեքսանդրի, եւ բազմապատիկ շինութեամբք յարդարեալ քաղաք մի մեծ եւ վայելուչ ` կոչեաց յիւր անուն Սելեւկիա, Σελευκεια, Seleucia. եւ զի բազում եւ այլ քաղաքք էին յայն անուն, սա մականուանեցաւ Սելեւկիա Քարուտ կամ Տրաքեան, յորմէ սովորեցան ոմանք լոկ Տրաքէա կամ Քարային կոչել զսա, Trachea. այլ իսկագոյն մակդիր եղեւ սմա ` անուն գետոյն իւրոյ, եւ կոչեցաւ Սելեւկիա Կալիւկադնեան, որպէս դրոշմեալ տեսանի եւ ’ ի դրամս քաղաքին. Σελευκέων των προς τω Καλικαδνω:

Անաղարտ պահեցին զանունն մերայինք ` տիրապետեալք քաղաքին, սակաւ ինչ պակաս եւ Թուրքք, որ ցարդ կոչեն զայն Սէլէֆքէ: — Նախանձընդդէմ ամբարձաւ սա Տարսոնի. եւ մրցէր ընդ նմա ոչ միայն շինուածովքն եւ տուրեւառիկ վաճառաշահութեամբ, այլ եւ ուսումնարանօքն եւ գիտնական արամբք. յորս յիշին ճեմական իմաստասէրքն Աթենէոս եւ Քսենարքոս առ Օգոստոսիւ, եւ Աղեքսանդր դպրապետ Մարկոսի Աւրելիոսի: Ընդ երկար վայելեաց եւ յարտօնութիւնս ազատ քաղաքի. այսպէս եւ ’ ի քրիստոնէութեան ` եպիսկոպոսապետական աթոռ եղեւ նահանգին Իսաւրիոյ, քսանիւ եւ երբեմն երեսնիւ չափ ունելով ընդ իւրեւ եպիսկոպոսական թեմս. այսպէս եւ ’ ի հանդիսի թագադրութեանն Լեւոնի ` յետ արքեպիսկոպոսացն Հայոց ` առաջին կարգի եպիսկոպոսն Սելեւկիոյ: Զեկեղեցական նախապատրաստութիւնն պահեալ ընդ երկար ’ ի քաղաքականէն նուազեաց ’ ի միջին դարս, յանդուլ ասպատակէ Իսաւրացւոց եւ յելուզակաց, եւ յետոյ ’ ի սփռելոյ իշխանութեան Արաբացւոց եւ Թուրքաց. զի որպէս չէր դիւրին մխիլ յայսպիսի առապար սահմանս, նոյնպէս եւ դժուարին էր ’ ի բաց վանել զմիանգամ սպրդեալսն ’ ի նոյն:

Նշանակս նախնի փառացն պահէ Սելեւկիա զաւերակս հոյակապ շինուածոց, սփռեալս յընդարձակ սահման. եւ գլխաւոր ’ ի նոսին է Թատրն կամ Ամփիթատր, մասամբ փորեալ ’ ի քարաբլրի, ընդդէմ հարաւոյ արեւելից ունելով զհայեցուածն. ըստ ոմանց ` կրկէս էր երկայն աւելի քան զ 450 Չ. եւ լայն իբրեւ 100, երկկարգ աստիճանօք կամ նստարանօք. աստանօր կատարէին ոլիւմպիական խաղքն, յորս գայր բազմութիւն յոյժ մարդկան ’ ի մերձակայ սահմանաց. զառաջեաւ նորին դնին արդ կոյտ կոյտ դերբկաց կամարակապ սիւնաշարի, զորոյ սիւնս ` միաստանիս լինել ասէ Յովասափ Պարպարոյ վենետկեցի յամի 1471: — Տաճարք երկու մերձակայք յիրեար, յորոց միոյն երեւի գեղեցիկ բոլորապարոյր շրջանակն ` քանդակօք ողկուզաբարձ քաջաց, եւ սիւնք կորնթեանք 4 ՛ տրամագծաւ, յորոց սակաւք կամ մի միայն կանգուն կայ. թերեւս սա էր հռչակաւոր տաճար Սարպեդոնեանն Ապոլլոնի ` յոր խուռն դիմէին ուխտաւորք եւ հարցուկք. — միւսն փոխեալ է յեկեղեցի վայելուչ ` զոր Թուրքք կոչեն Կեավուր գիլիսէսի, կարմիր կճեայ սեամբք. բայց եւ սա աւերակ է, եւ առ սմին եւս սիւնք խորտակեալք: —

Ջրամբար մի մեծ առ քարահատիւ, յորմէ հանեալ են նիւթք բազում շինուածոց, 45 Չ. երկայն, 23 լայն եւ 10 խոր, յոր իջուցանեն դարձ ’ ի դարձի 25 աստիճանք ընդ ներքին որմունսն. ջուրն ագուգայիւք գայր ’ ի Մէրիամլըգ վտակէ առ Թէքիր-ամպար քարաժեռիւ: — Կամուրջ մի վեցակամար, խախտեալ այլ ոչ կործանեալ. — Գերեզմանոց մեծ ’ ի հարաւոյ քաղաքին, փորեալ ’ ի քարաբլրի, քառակուսի սենեկօք եւ դրամբք, յորս երեւին մնացորդք վիմափոր դամբանաց. են առ նոքօք եւ այլ շիրիմք բիւզանդագիր մահարձանօք, այլ կիսեղծք, որպէս եւ որք յեռանկիւնի խորշս փորեալս առ նոքօք, թերեւս ’ ի դիրս կանթեղաց: Թուրքք Կեավուր-սինի կոչեն զգերեզմանոցս զայս ( Անհաւատից գերեզմանք ): Միւս եւս Գերեզմանոց է սակաւուք հեռի յարեւելից կողմանէ, նոյնպէս դամբանական սենեկօք եւ վիմափոր տապանօք եւ հատուածաձեւ կափարչօք, յորս փորագրեալ են եւ անուանք մեռելոցն. ’ ի վերայ դրան միոյ ’ ի դամբարանացն կայ յունարէն արձանագիր Մարկ. Աւրելիոսի Բերենիկիանու Աթենոդորի ուրումն, որ պատուիրէ մի՛ ումեք թաղիլ յիւրումն տապանի, իսկ եթէ ոք ժպրհեսցի ` տուժեսցի ’ ի գանձ արքունի.

ΘΗΚΗ Μ˚ ΑΥΡ˚ ΒΕΡΕΝΕΙΚΙΑΝΟΥ ΑΘΗΝΟΔΩΡΟΥ ΕΝ Η ΒΟΥΛΕΤΑΙ ΤΕΘΗΝΑΙ ΚΑΙ ΜΗΔΕΝΑ ΑΥΤΩ ΕΤΕΡΟΝ ΕΠΕΝΤΕΘΗΝΑΙ. ΕΙΔΕ ΤΗC ΕΤΕΡΟC ΕΠΕΝΤΕΘΗ ΔΩCΕ (Τ)Ω ΦΙCΚΩ.

Ընդ մէջ գերեզմանացս եւ այլոց աւերակաց ` սփռեալ են արդ ըստ Լանկլուայի 40 կամ 50, ըստ Չիհաչէֆի ` 300 տափարակ տունք Թուրքաց եւ սակաւուց Յունաց. շատք շինեալք ’ ի քարանց հին ձեռակերտաց, որպէս եւ այլ սակաւ եւ անշուք հասարակաց տեղիք, մզկիթն, շուկայն եւ իջեվանատուն: Բայց ’ ի յետին ամքս յաւելաւ շինութիւն եւ բնակութիւն քաղաքին ’ ի ձեռն Յունաց, որք շինեցին եւ նոր կամուրջ:

Նշանաւոր քան զայսոսիկ է մեզ Բերդն Սելեւկիոյ յարեւմտից քաղաքին, որ եւ բաւական շէն մնայ ` ’ ի գագաթան լեռնակի, յոր հանէ ճանապարհ ափափայ, կրկին եւս դժուարագնալի ` դերբկացն կուտակութեամբ. պարիսպք բարձունք եւ հզօրք եւ կրկին փոս խրամոյ պատեն զբերդն ձուաձեւ, եւ աշտարակք խրոխտք մերձ ընդ մերձ կամարօք կցեալք ընդ իրար. ’ ի միջին կան աւերակք եկեղեցւոյ, տանց, սեանց, ջրամբար եւ այլ ամբարանոցք վիմափորք: Ի վերայ դրան արտաքին պարսպին ` որ չէ բարձր որպէս զներքինն, ընդ ծաղկազարդ խաչքանդակաւ, կայ քառակուսի վէմ արձանի երիւք շրջանակօք, տասն տող բարձրաքանդակ հայկական արձանագրութեամբ ’ ի միջին, եւ մէն մի ’ ի չորեսին կողմանս ներքին շրջանակին, համակ ընդխառնեալ կամ ագուցիկ տառիւք. որք զի եւ մասամբ եղծեալ են եւ չեն քաջ ընդօրինակեալք ’ ի գիտնոց, տակաւին ոչ լնուն զիղձ ազգային բանասիրաց, որոց անկ է ստուգել զայն. քանզի յոյժ թերակատար եւ մթին է փոքրիկ գաղափարն ` որ ’ ի տեղագրութեան Պոֆորդի ծովապետի գտանի, նոյնպէս եւ Լանկլուային. այլ այսչափ ինչ նշմարի ’ ի սկզբանն յերկոսին տողս.

  Ի Հայոց մեծ թվականին Ո եւ ՁԵ ամին …

յերրորդ եւ չորրորդ տողս երեւի Թագաւորն Հեթում, որ անշուշտ ’ ի յետագայսն վկայի շինող կամ նորոգող կամ նուաճող պարսպացն. յեօթներորդում տողի վերծանի Կոստանդին անուն որ է հայրն Հեթմոյ, եւ ’ ի վերջնումն Լեւոն. յաջակողմեան շրջանակին ` անուն Սմբատայ, որպէս թուի Գունդստապլին եղբօրն Հեթմոյ. ’ ի վերոյ գրեալ է Յիսուս Քրիստոս ըստ Լանկլուայի: Որքան եւ անկատար է ծանօթութիւնս, տակաւին բաւական համարիմ եւ բարեբաղդ ` ’ ի հաւաստել զազգատոհմն շինողացն, առ որս փոխեսցի եւ բանս: