Սիսուան

111. Սահմանք Սելեւկիոյ

Անդստին յառաջ քան զպայազատութիւն Լեւոնի Մեծի անկեալ էր Սելեւկիա ընդ իշխանութեամբ Հայոց, գէթ յաւուրց Թորոսի Բ ^ի, որ բոլորումն տիրեաց Կիլիկիոյ. զի Լեւոն անդէն ’ ի սկզբան տէրութեան իւրոյ պարգեւեաց զքաղաքն զայն ` Շահանշահի, որդւոյ Չորտուանելի Սասնեցւոյ եւ քեռ կաթողիկոսին Գրիգորի Տղայոյ. յետ մահուան նորա յամի 1194, տուաւ տեղին Կոստանց իշխանի ` որպէս թուի ազգակցի Կամարտիոս յոյն կամ լատին տոհմի. քանզի առ թագադրութեամբ Լեւոնի յիշի սա բերդատէր Սելեւկիոյ, իսկ Կաւմառտիասն ` իբրեւ բերդ մի ընդ իշխանութեամբ հօր նորին ` Հեռի Սեբաստոսի: Օտար պատմիչք Խաչակրաց յիշեն յամի 1190 ընդ Կոստանցի եւ զ Պալտին եղբայր նորա ` Կամարտիասս, հրաւիրակս առաքեալ ’ ի Լեւոնէ ընդ առաջ մեծի կայսերն Գերմանացւոց Փրետրիկի Ա, ’ ի գալ նորա յազատութիւն Երուսաղեմի, յոր ոչ ժամանեաց, ջրահեղձիկ եղեալ ’ ի յորձանս Կալիւկադնոսի. եւ զդիակնն ցրտին ընկալաւ Սելեւկիա սգով համակեալ, հանդերձ իշխանօք նորին եւ բանակաւն, եւ յուղարկեաց ’ ի Տարսոն եւ յԱնտիոք:

Յետ քսան ամաց այսր դիպուածոյ ` Լեւոն յերկոտասան ամի թագաւորութեանն ` զքաղաքս Սելեւկիա հանդերձ սահմանօքն, ընդ որս եւ զ Նորբերդ եւ զ Կամառտիաս ` պարգեւեաց Ասպետաց Հիւանդանոցին Երուսաղեմի, յորոց ոչ սակաւ օգնութիւն էր գտեալ ’ ի մարտս պատերազմաց եւ յընդարձակելն զտէրութիւն իւր, եւ յանձնեաց ’ ի հրամանատար ասպետացն ` Կարին կամ Կէրէն անուն, ըստ Լատինաց Garinus de Monte Acuto, ըստ Փռանկաց ` Guerin de Montaigü, ծանուցանելով զայս ( յապրիլի, 1210) Քահանայապետին Իննովկենտի Գ, եւ խնդրելով ’ ի նմանէ վաւերացուցանել զպարգեւագիրն. որպէս եւ արար Քահանայապետն կոնդակաւ, յ ’3 օգոստոսի այնր ամի. եւ մնաց տեղին ոչ սակաւ ժամանակս ’ ի ձեռս ասպետացն այնոցիկ, սիրելեաց եւ նիզակակցաց Հայոց: Ասպետն բերդաւագ Սելեւկիոյ յամին 1214 կոչէր Ֆէրալտ տէ Պարրաս, (Frater Feraldus de Barras, Castellanus Selephii), եւ ստորագրեաց այլոյ պարգեւագրի կամ դաշնագրի Լեւոնի: — Ի սկզբան թագաւորութեան Հեթմոյ ` մինչ այն ինչ պսակեալ էր ընդ Զապելի, յերթալ սորա տեսանել զմայր իւր ` որ էր ’ ի բերդին Սելեւկիոյ ` առ ասպետսն իջեվանեալ, դրդեալ ’ ի նմանէ ` ոչ կամէր դառնալ առ փեսայն դեռաբոյս. փութացաւ թագաւորահայրն Կոստանդին պաշարել զբերդն եւ նեղել զասպետսն ` զի տացեն զթագուհին. իսկ նոցա առ վայր մի ընդդիմացեալ, ապա երկուցեալ թէ գուցէ Հայք միաբանիցին ընդ Իկոնիացիս եւ իսպառ ’ ի բաց վանեսցեն զնոսա, բայց եւ ոչ կամելով մատնիչք երեւել եւ անհիւրընկալք դշխոյի դստեր պարգեւողին իւրեանց, ասեն. « Զբերդս ` Լեւոն թագաւորն ետ մեզ. մեք չկարեմք ասել ընդ իւր դուստրն, թէ ել ’ ի բերդէս. ապա մեք կու ելնենք, դուք առէք զբերդն ու զինքն: Եւ այս ցեղ առին զՍելեւկիա ու զթագուհին » [1]: Յայսմ ժամանակի հրամանատար ասպետացն կամ բերդաւագ կոչէր Պերդրան: Ի նմին իսկ ամի վերատառեալ է Հեթմոյ ’ ի ճակատու բերդին ` զարձանագիրն զորմէ ճառեցաք վերագոյնդ: — Երեւի ’ ի բանից աստի քաջ ամրութիւն տեղւոյն, զոր չէր հնար առնուլ յարձակմամբ. որ եւ սակաւուք յառաջ հաւաստեալ էր ` յարշաւանաց Ալայէտտին սուլտանի, յետ մահուանն Լեւոնի. զի « Էառ զԻսաւրիոյ երկիրն մինչ ’ ի Սելեւկիոյ դուռն. բայց զՍելեւկիա Ուսպիթլուն ( Հիւանդանոցին ) ֆրերքն պահէին ` օգնականութեամբ Հայոց: Իսկ Պարոն Կոստանդին Պայլն ` զի խելօք էր ` իմաստութեամբ անցոյց զաւուրքն » [2], եւ ապա ’ ի դէպ ժամանակի թափեաց անդրէն զկորզեալ երկիրն. բայց զի միջասահման էր սա Հայոց եւ Թուրքաց ` բազում անգամ ասպարէզ լինէր բռնաբարութեան եւ կռուոյ. մանաւանդ յորժամ զօրացաւ յոխորտ տոհմն Գարամանաց ` ’ ի կէս ԺԳ դարու, եւ խաբէութեամբ իմն տիրացաւ նմին, ըստ աւանդութեան նոցին պատմչաց. քանզի ’ ի լինել երբեմն, ասեն, մեծի տօնավաճառի քրիստոնէից ` ’ ի կողմանսն, եւ ’ ի գալ անդր ’ ի զնին ` նաեւ պահապանաց բերդին Սելեւկիոյ, միաբանեալ ոմանց ’ ի Թուրքմանացն հետեւողաց Գարամանի ` այլափոխելով զտարազ իւրեանց ’ ի ձեւ քրիստոնէից, եւ պատատեալ զդէմս իւրեանց, մտին ’ ի բերդն եւ տիրացան. յայնժամ աղաչեաց հայր Գարամանին Նուրէ - Սօֆի ` զսուլտանն Ալայէտտին ` որոյ սիրելի էր, եւ պաշտպանութեամբ նորին յապահովեաց զտեղին ’ ի ձեռս որդւոյ իւրոյ [3] ։ Յետ այսր յիշի ’ ի պատմութեան մերում Բ Լեւոնի ’ ի սկզբան թագաւորութեանն (1271) յայց ելանել կողմանց Իսաւրիոյ. այլ ոչ առ սովաւ եւ ոչ առ յաջորդօքն ` ոչ եւս յիշի Սելեւկիա յանուանէ ’ ի պատմութեան մերում. եւ ոչ իսկ եպիսկոպոսունք նորին, յորոց զերկուս միայն գտանեմ յիշեալ յԺԲ դարու, զ Բասիլ յամի 1175 ’ ի մեծի ժողովին Հռոմկլայի, եւ զ Թորոս յամի 1198:

Իբրեւ միով դարու զկնի բարձման պետութեան Հայոց ` վենետկեցին Պարպարոյ յայց ել եւ Սելեւկիոյ ( յամի 1471), եւ հինգ մղոնաւ հեռի ասէ ’ ի ծովէ. զգետն հաւասարէ Բրենտայ գետոյ հայրենեաց իւրոց, եւ զթէատրոնն ` ամփիթատերն Վերոնայ քաղաքի, այլ մեծագոյնս եւս եւ միաստանի սեամբք. այսպիսիս ասէ եւ զկամարսն առ լերամբն, որոց եւ մի մասն ’ ի նմին իսկ ’ ի լերինն հատեալ. յոր ’ ի վեր ելանելով ` ժամանէր ’ ի դրունս առաջին պարսպաց բերդին, եւ տեսանէր աստի եւ անտի մէն մի բուրգն. դրունքն երկաթեղէնք էին առանց փայտեայ պահանգաց, իբրեւ 15 բարձունք, կիսով չափ լայնք, քաջ յոյժ յղկեալք եւ յարդարեալք ` որպէս թէ արծաթեղէնք, թանձունք եւ հզօրք. նոյնպէս եւ պարիսպքն ստուարք, ’ ի ներքուստ կողմանէ խճողեալք, որպէս եւ պատուարքն, իսկ արտաքուստ կարծրակուռ հողով պատեալ, եւ յոյժ զառ ’ ի հակ, մինչեւ անհնար լինել վերելից. եւ այնքան լայն էր հողակոյտն զբերդաւն, զի ’ ի ստորեւ երեք մղոնաչափ էր շրջապատին, իսկ ’ ի գագաթանն եւ ոչ մի մղոն, որով բերէր զնմանութիւն դիր մի շաքարի: Ի միջի պարսպացս այսոցիկ էր Դղեակն Սելեւկիոյ ` առանձին որմովք եւ ամուր աշտարակօք. միջոց կրկին պարսպացն ընդարձակ էր աւելի քան զ ’30 քայլ. որպէս զի ’ ի լինել հարկի ` մարթ էր վարել անդ զերկիրն եւ քաղել երեք հարիւր քոռ (stara) ցորենոյ: Ի միջի բերդին մեծ քառակուսի փոս մի էր վիմափոր, հինգ քայլաչափ (passa) խոր, 25 երկայն, 7 լայն. էր անդ մթերեալ փայտ բազում, եւ ջրամբար մեծ անսպառելի ջրոյ [4]:

Գրեաթէ ոչ այլազգ ինչ տեսին եւ գրեցին յետ չորից դարուց ` ’ ի մերումս յայսմ ` նոր քննիչք տեղւոյն, Պոֆորդ, Լապորտ, Չիհաչէֆ, Լանկլուա, եւ այլք: Յետինս նստեալ ’ ի վերին աստիճանս թատերն ` նկատէր յաջմէ կողմանէ զծովն Կիպրոսի, յահեկէ ` զլերինս Տաւրոսի. յառաջոյ տարածեալ կայր չքնաղ համատեսարան, Կալիւկադնոսի թաւալելով զալիսն ընդ դաշտ ` յեռեալ հողմածաղկօք, ծածկեալ վրանօք Թուրքմանաց եւ խայտացեալ երամովք անդէոց եւ հօտից Եիւրիւք Թուրքմանաց ` ընդ տեսչութեամբ հրացանաւոր եւ նիզակաւոր հեծելոց. մեծամեծ սօսիք թանձրասաղարթք հովանանային ’ ի տապոյ տօթոյն ` ’ ի վերայ համօրէն ընտանեաց եւ կանանց պարապելոց ’ ի հիւսել զկապերտս ’ ի շարս ծառոցն, որոց բունք փոխեալք էին յանկոցս (métier): Հնչմունք փողոց, բառաջիւն զուարակաց, խոխոջանք ջուրց գետոյն ` գործէին արդարեւ համաձայնութիւն վսեմական. մերձ ընդ մերձ լսելի լինէր բոմբիւն հրացանի ` յետ դոյզն լռութեան, կրկնեալ ’ ի հարիւրաւոր արձագանգաց լերանց, դռոյթ հեծելոց ոստուցելոց ’ ի մերձակայ պուրակէ ուստեք, սրընթաց երիվարօք հետամուտ լինելով բորենւոյ կամ շան վայրենւոյ, զորս ոգեսպառ առնէին բարակքն տաւրոսականք մթնագոյնք հանգոյն շնագայլից: Յիշէ սա զարմացմամբ իմն զսովորականն յարեւելս ` անուաւոր եւ դուլաւոր ջրհանս ` յոռոգումն պարտիզաց տեղւոյն, յորս լինին ընտիր սեխենիք եւ ձմերուկք, այլ եւ կիտրոնիք, ձիթենիք եւ այգիք. տածին եւ մեղուք, յորոց նիւթեալ մոմոյ շահ մեծ է լեռնականացն:

[1]             Սմբատ Գունդստապլ Պատմիչ։

[2]             Սմբատ Գունդստապլ Պատմիչ։

[3]             Գէորգ, Պատմութիւն Օսմանեանց։

[4]             Ascendendo in monte per andare nella terra, a man manca si veggono assaissime arche, parte di un pezzo… separate dal monte, e parte cavate nel proprio monte. Ascendendo più suso si trovano le porte della prima cinta della terra, che sono quasi alla sommità del monte: le quali hanno un torrione per lato, e sono di ferro senza legname alcuno, alte circa quindici piedi, larghe la metà, lavorate politissimamente, non meno che se fossero d’argento, e sono grossissime et forti. Il muro è grossissimo, pieno di dentro con la sua guardia davanti, il quale di fuora è carico e coperto di terreno durissimo, tanto erto, che per esso non si potè ascendere alle mura, il qual terreno gli va d'ogni intorno, ed è tanto largo dalle mura, che da basso circonda tre miglia, ed in cima il muro non circonda più di uno, ed è fatto a similitudine d'un pan di zuccaro: dentro di questa mura è il castello di Seleuca con le sue mura e torri piene, tr'al quale et le mura della prima cinta è tanto terreno vacuo, che a un bisogno faria da 300 stara di frumento: è distante la cinta dal castello passi 30 e più. Dentro del castello è una cava quadra fatta nel sasso, profonda passa cinque, lunga 25 e più, larga circa sette. In questa erano legne assai da munitione, ed una cisterna grandissima, nella quale non è mai per mancare acqua. — G. Barbaro, presso Ramusio, II, 100.