Սիսուան

114. Սահմանք Մուդայ. Մաղվա բերդ. Պալէապօլիս

Ի սահմանս Մուդայ նշանակին գեօղք սակաւ, յարեւելից կուսէ ` Օլատին ’ ի լեռնոտին, ’ ի հիւսիսոյ ` Պալապանլը, Էլպէյլի եւ Չալըճա յահեկէ, Գատը քէօյ յաջմէ Պուզագչի գետոյ, յորոյ վերայ եւ կամուրջ Խօճա-քէօփրիւ կոչեցեալ: — Վերագոյն ’ ի հիւսիսակողմն՝ տասն մղոնաւ, թերեւս եւ պակաս, կան աւերակք բերդի միոյ Մաուղա-գալէսի կոչեցեալ, ’ ի կատար քարալերին ` որ հատեալ եւ տաշեալ ` կերպարանեալ է ’ ի քառակուսի աշտարակ իմն, անմատոյց յերից կողմանց, եւ դժուարամատոյց յոյժ ’ ի Հր. Ել., 2000 ՛ կամ 2500 ՛ ուղղորդ սեպացեալ ’ ի վերոյ գետահովտին, եւ կամրջաւ միայն մերձենալի. յոր փորձեաց Տէվիս (23 յունիս, 1875) մտանել եւ քննել. ահաւոր յոյժ ափափայս եւ վիհս ցնորեցուցիչս, անդունդս եւ վախս լպրծուտս ետես, եւ քարանձաւս ` ապաւէնս պահնակաց, հետս պարսպաց եւ աշտարակի միոյ. եւ դոյզն տափարակ տեղի ’ ի հարաւակողմն գագաթանն, որ հանէր ’ ի վերին կլայն ` ընդ դուռն աշտարակի միոյ ’ ի գահաւանդի կանգնելոյ իբր 40 ՛ ’ ի վերոյ, յոր պարանօք միայն մարթ էր վերելակել, այլ դերբկօք վիմաց անկելոց խցեալ էին մուտքն: Ի բարձու աշտարակին նշմարեցաւ արձանագիր արաբացի 586 թուականաւ (1190 ամ Փրկչին ) Մահմուտ անուամբ սուլտանի: Այլ գրեաթէ ` ’ ի նմին ժամանակի յելս ԺԲ դարու ` ընդ հայկական ձեռամբ ( Լեւոնի ) նուաճեալ էր տեղին. քանզի մի ’ ի լիճ պարոնայց սորին էր տէր տեղւոյն Կիռ-Սակ անուամբ, այսինքն է Պարոն Սահակ, որ եւ յամի 1217 ’ ի պաշարմանն Կապանայ ’ ի Քէյքաուզ սուլտանէ ` ընդ Կոստանդնի Պայլի եւ ընդ այլոց իշխանաց գերի անկաւ եւ ընդ նոսին փրկանաւորեցաւ ’ ի Լեւոնէ. եւ կոչէր տեղին ’ ի մերայոցս ` Մաղվայոյ բերդ, որոյ տեսցի պատկեր գունաւոր (’ ի հանդիպոյ իջիս, Թիւ 97 ): Սա է հաւանօրէն կոչեցեալն ’ ի Բիւզանդացւոց Մելուոյ բերդ, Μελου̃ος, զոր զբռամբ էած Վասիլ Ա կայսր, յետ նուաճելոյ զքաջ ամուրն Լուլուայ, որպէս աւանդէ Կոստանդին Պորփիւռոժեն [1]:

Յարեւմտից Մուդայ իջանէ հզօրագոյնն օժանդակաց գետոյն Սելեւկիոյ ` Պուզագչի, յոլովիւք մանր վտակօք եւ քարավազ ջրվէժ հոսանօք, ընդ մէջ Թօփչի կամ Թօփ­կէտիկ, Ալիպէկ [2] եւ Մարաշ լերանց: Գլխաւոր շինաւան ընդարձակ ձորահովտին ` նշանակի ’ ի միջակողմանն, Կրաուվքա? անուն, յերի գետակին, եւ յարեւմտից կուսէ նորին հովոցք կամ արօտք Կրաուվքա-եայլասը. ’ ի վերնակողմանն են գեօղքն Պուճագ-գըշլա, եւ Պօսդան-սու ` կամ Պօսդան-էօզիւ ` ’ ի ստորոտս համանուն լերին ’ ի 500 Չ. բարձու, առ գետեզերբն, որ ’ ի ձմերանի վարարեալ անանց լինի: Բնակիչք կողմանցս, ուր ագաւ Չիհաչէֆ յամի 1848 (25 հոկտ. ), փոխանակ գրաստու ` ուղտս վարէին ’ ի բեռնակրութիւն ` յափափայս անդ: Ստորոտք Թօփ - կէտիկ լերին անտառախիտք են, գագաթունքն ց ’2000 Չ. բարձրութեան լերկագոյնք ` յերկուս տրոհին յանցից ճանապարհի, որ ընդ մէջ 5-600 Չ. բարձանց ` իջուցանէ ’ ի ձորն Պալքէսէնի:

Ի հիւսիսոյ յիշեալ գիւղիցս ձորակ մի է Գաթրան-տէրէսի անուն ` փոքու վտակաւ, եւ կոչի այսպէս վասն յոլովութեան մախրի ծառոց, Գաթրան-աղաճի կոչեցելոց ’ ի Թուրքաց: Ի ստորեւ ` սակաւ մղոնօք յարեւմտից Խօճայ կամրջին է Տորլա գիւղ, իբր 30 տամբք. եւ եւս ’ ի ստորեւ ` Չիֆտլիկ գիւղ ` մերձ ’ ի Գատը քէօյ։ ­ Ի փոքու ձորահովտիս յայսմիկ, մերձ ’ ի Տորլա՝ կան աւերակք հնոյ եւ հնանուն քաղաքի Պալէապօլիս կոչեցելոյ, (Παλαίαπολις) Պալապօլ ’ ի միջին դարս, եւ զարդիս Պալապօլու, գիւղ սակաւատուն, գրեաթէ հաւասար հեռի յԷրմէնէկայ ` յարեւելից նորին, եւ ’ ի Մաղվայոյ ` յարեւմտից. տէր յետնոյս ` Կիռ Սակ ` տիրէր եւ Պալապօլի առ թագաւորութեամբ մերոյս Ա Լեւոնի։ Աւերակքն կան ’ ի վախուտ քարաբլրի, ’ ի հիւսիսոյ կողմանէ ունելով անթիւ շիրիմս որձաքարեայս անարուեստս եւ խաչանիշս, եղծեալ արձանօք եւ մանրեալ քանդակօք, քանզի խուզեալ եւ խանգարեալ են յագահ ձեռաց. յոմանս ’ ի նոցանէ երեւին պատկերք առիւծուց կամ յովազուց. են եւ վիմափոր գերեզմանք. իսկ քաղաքին միայն դերբուկք աւերակաց մնան եւ դոյզն հետք պարսպաց, զորս գրեաթէ ծածկեն անտառացեալ գիհիք մեծամեծք ` մինչեւ 11 ՛ տրամագծաւ: Տեղացի թուրք առաջնորդ անգղիացի ուղեւորին ` որ յայց ել տեղւոյս յամի 1875 (25 յունիսի ), ասէր, յիշխանութեան Հայոց մնացեալ քաղաքիս եւ ցամն 1382, զոր Գարամանօղլու իշխողն պաշարեալ եւ մեքենայիւք բաղխեալ ’ ի մերձակայ բլրոյ ` էառ, յետ բուռն մաքառման, յորում անկան եւ յոլովք ’ ի մսլիմացն. յարձանագրութեանց գերեզմանաց սոցին ստուգեալ էր զթուականն [3]: Եթէ ստոյգ կամ հաւանելի ` արժան է եւ ազգային քննութեան: — Առ հինս ոչ յիշի քաղաքս այս, այլ յեկեղեցական վիճակագրութեան ` ’ ի նահանգին Պամփիւլիոյ, եւ կարծի յոմանց մերձ ’ ի Կելենտրի, ուր եւ յիշեսցուք, այլ արդ ոչ լսի անդ այս անուն: — Ի սահմանս յայսոսիկ ` ուր առատ բուսաբերութիւն է ծաղկանց, խնամով դարմանեն մեղուս, եւ հաւաքեն զվաստակ նոցին առատ:

Յարեւմտից Պուզագչեայ է անձուկ ձորահովիտն Պալքէսէն կամ Պալլըգան [4] գետակի, ընդ մէջ Թօփ - կէտիկ լերին եւ լերանց անջրպետաց Էրմէնէկ վիճակի. երեսք ձորոյն կրաքարուտ են հորիզոնական նստիւք, յորս գեղեցիկ քարաժժմակք երեւին. բազում քարայրք են անդ երկայն փողովք եւ սիւնաձեւովք, եւ յատակ ձորոյն լի է կոշկոռօք. յորոյ ’ ի ստորին կողմն ` մերձ ’ ի խառնուրդսն ընդ Կէօք - սու գետոյ ` նշանակին Մուղալլար եւ Էսվէնտ գիւղք. իսկ վերին կողմն որ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ է ` բազում ձորակս եւ խոխոմս լերանց երեւեցուցանէ, ըստ քարտից, զի ստորագրութեան կողմանցս ոչ հանդիպեցայ: — Ի լեռնամէջս անդ ’ ի սահմանակցութեան Գարամանի ’ ի Մտ. Հս. նորին ` նշանակի աւան մեծ Փէրլուղանտա, Փիլէրկոնտա կամ Փիլաւկանտա գրեալ յԵւրոպացւոց, գլխաւոր շէն համանուն վիճակի, որ կոչի եւ Խատէմ, զքաղաքի կերպարանս բերելով յանշէն վայրի. բայց սահմանքն զուարճալիք են այգեօք եւ պտղաբեր ծառովք, յորս դեղձ ազնիւ. հողն կարմիր եւ սեաւ տայ կարծիս երկաթահանից. գեղեցիկք են եւ վայրենի ծաղկամարգք: Ի քաղաքաւանին ` որ հնոյն Իսաւրիոյ սեփական երեւի գոլ, են եւ ձեռագործ արուեստաւորք: — Աւանն յիշի ’ ի ԺԵ դարու, Pilarga իտալերէն գրութեամբ, ’ ի թարգմանութենէ յոյն պատմչի, եւ ասի յայնմ ժամանակի ունել բաժտուն: Լերինք բազմակոհակք անջրպետեն աստանօր զվիճակս զայս ’ ի գաւառէն Գարամանայ, եւ սփռեալ են ’ ի նոսին արօտք Թուրքմանաց, ընդ որս եւ գնչուից ոմանց, հօրանօք այծից եւ երամակօք ուղտուց:

[1]             'Αφ̉ ου και τό Μελου̃ος κάστρον προς αυτον εκουσίος μετέθετο. — Const. Porphyrogen.

[2]             Թուի թէ այս լերինք իցեն՝ զորս Տէվիս գրէ Ատրա ’ ի Հս. Մ., եւ Պարտադ ’ ի Հր. Մ. ։

[3]             Տէվիս, 343-344 ։

[4]             Չիհաչէֆ եւ Քիբէրդ։