Սիսուան

120. Բնագրութիւն Ծովային Կիլիկիոյ. Մղոնաչափք Ծովեզերաց Հայոց

Իբրեւ կէս մասն հարաւային արեւելեան ափանց Փոքուն Ասիոյ, որ եւ արեւելեան հիւսիսային մասն ծովեզերաց համատարած ծովուն Միջերկրականի,  ուղղագիծ իբր 260 մղոն, եւ ըստ խոտորմանց ափանցն ընդ ծով եւ ընդ ցամաք ` աւելի քան զ ’350, վիճակեցաւ երբեմն տէրութեան Հայոց. զորս ` սկզբնական բաղդ թուէր իմն սահմանափակս առնելով ’ ի մէջերկրայս, ոչ հեռիս ` այլ անհուպս կարգել մշտաշարժ ալեացն, որք շարժնագոյնս եւ զառ ընթեր բնակեալսն գործեն: Յարեւելից ’ ի Հռոսոս հրուանդանէ ` որ զԿիլիկիա զատուցանէ յԱսորւոց երկրէ, մինչեւ ’ ի Սրբազանն հրուանդան կամ ’ ի Քելիտոնեան կղզի ( Շելիտան ատասը ) յարեւմուտս, կամ որ նոյն է ասել, ’ ի Հայոց Ծոցոյն ( Իսսոս ) ցԾոցն Ատալիոյ, ձգի այս կամարագեղ եզր ցամաքի. մէջն ` որ է հարաւակողմն Քարայնոյն Կիլիկիոյ ` կարկառեալ կամ յառաջացեալ է անդրագոյն ’ ի ծով. եւ սա երկուստեք յառաջեալ ’ ի մէջ երկրին ` գործէ երկուս ընդարձակ ծոցս, զ Պամփիւլիոյ կամ զ Ատալիոյ յարեւմուտս, զ Տարսոնին յարեւելս. զի այսպէս արժան համարիմ կոչել զմեծ գոգ ծովուն ` որ ընդ մէջ է երկոցուն հրուանդանացն ` Սարպեդոնի ( Լիսան - էլ - Գահպէ ) եւ Մեգարսոսի ( Գարադաշ ). քանզի եւ յերկարագոյն ժամանակս մնաց սա գրեաթէ անանջատ ընդ իշխանութեամբ Հայոց, զամս երկերիւր, իսկ բուն անուանեալն Ծոց Հայոց կամ Իսսոսի ` որ եւ Ալեքսանդրեդդայ, կոչելի է յաւէտ գոգ մի մեծ ` յանուն Այասայ մեծի նաւահանգստի Հայոց:

Սակայն կանխեմ յիշեցուցանել աստէն ’ ի սկզբանս, զի զայսքան ընդարձակ ծովեզերս ` ոչ բացարձակ մասն Կիլիկիոյ կամ իշխանութեան մերոց տերանց Կիլիկեցւոց համարիմ եղեալ միշտ կամ ընդ երկար ժամանակս, այլ միայն կիսով չափ ` արեւելեանն մասամբ. իսկ զարեւմտեայն, քանզի սակաւ ժամանակ կալան տեարք Սիսուանայ, վասն որոյ եւ ոչ յերկարեմ ’ ի տեղագրութեան վայրացն, չունելով իսկ ուստեք ծանուցեալ ’ ի նոսին հետս կամ մնացուածս ազգային յիշատակաց. այլ եւ ոչ զանց առնեմ իսպառ, քանզի ` որպէս տեսցի յառաջիկայ տեղագրիս, յանդրագոյն ` այսինքն յարեւմտագոյն իսկ կողմանս երկրին ` գտանին ոմանք ’ ի բերդորէից ` ( լաւ եւս ասել ծովաբերդիցն )` եղելոց ընդ տէրութեամբ լիճ իշխանաց Լեւոնի Մեծի, եւ ոմանք նաեւ ցվերջին ամս թագաւորութեան Ա Հեթմոյ, գուցէ եւ առ որդւով նորա Լեւոնիւ: Եւ իցէ՞ անմասն ’ ի սփոփանաց ` ճեմ առնուլ առ անգամ մի ընդ երկայնութիւն բազմատեսիլ միջասահմանի անդ ծովուն եւ ցամաքի, ուր երբեմն հարուստ շահաստանք եւ վարուն նաւահանգիստք էին մերոցս այնոցիկ միջակ հարանց, Այաս, Տարսոն, Կոռիկոս, Կոռակեսիոն ( Ալայա ), Սադալիա, եւ Բորդոյ - Բալի. նկատել մտօք զնախնեացն անցելոց պերճաբար գնացս ’ ի նոսին, եւ զյեղյեղուկ դրոշմս բաղդի ` հանգոյն կնքոյ գարշապարաց նոցին յաւազի անդ, կամ հետախաղաղս, կամ դոյզն ինչ յեռեալ նշմար հայկական ` ’ ի վաղնջական պաղպաջուն նշխարս Հելլենաց եւ հելլենացելոց:

Հռչակաւոր պատմագիրն եւ աշխարհագիրն Վենետկաց Մարինոյ Սանուտոյ Դորչելլոյ, գլուխ մի բանի կարգեալ է ’ ի գիրս իւր այսու խորագրաւ. « Ծովային վիճակք ` որոց տիրէ թագաւորն Հայոց, ’ ի սահմանաց նուաճելոց սուլտանին ( Եգիպտոսի ), եւ ’ ի կողմանց Թուրքիոյ ` որ ըստ հիւսիսոյ ». եւ սկսեալ յարեւելեան ափանց Ծոցոյն Հայոց ` կարգէ զնաւակայս, հանդերձ մղոնաչափութեամբ, զոր համառօտեալ ’ ի ցուցակիս ` զբնագիրն յաւելից ’ ի ստորեւ [1]:

ՄՂՈՆԱՉԱՓՔ ԾՈՎԵԶԵՐԱՑ ՀԱՅՈՑ ԿԻԼԻԿԵՑՒՈՑ. ( ուղղել աղիւսակը ըստ 300 էջի )

Յաւելաւ ’ ի հանդիպոյ չափուց Սանուտոյի եւ նորն ` ստուգեալ ’ ի Փռանկ եւ յԱնգղիացի նաւագիտաց, ծովային մղոնօք [2]. յայտ է թէ հեռաւորութիւն տեղեացն ըստ գծի նաւագնացութեան առեալ է, եւ ոչ ըստ ցամաքագնացութեան: Առ ’ ի բովանդակել զծովեզերս Հայոց ` զՀռոսիկեան սար ( Ռաս - Խանձիր ), պիտին այլ եւս վաթսուն մղոնք ծովայինք, որով լինի միահամուռ 412 մղոնաչափ ծայրէ ’ ի ծայր ` ըստ նաւագնացութեան, սուղ աւելի կամ պակաս: — Զուգաթիւ է այսմիկ եւ մղոնաչափութիւն ծովեզերեայց փլորենտիացւոյն Յովհաննու յՈւծծանոյ, յամի 1460, ’ ի Սատալիոյ մինչեւ ’ ի սարն Ռամ - Խանձիր. որ եւ ըստ մերումս տեղագրութեան յարեւմտից յարեւելս խաղայ, նշանակելով զտեղիս եւ զչափս այսոսիկ [3].

Ճշգրտիւ այս միջոց է ( յԱտալիոյ ցՌաս - Խանձիր ) զոր կայ մեզ տեղագրել, եւ զոր նախ յերիս զատուցանեմք բաժինս, յ Արեւմտեան, յ Արեւելեան եւ ’ ի Միջին ծովափունս: Առաջինն ` յԱտալիոյ ձգեսցի մինչեւ ’ ի Սելեւկիա կամ ’ ի Սարպեդոնեան Սար, եւ զատուսցի յերկուս մասունս, ’ ի Պամփիւլիա եւ յ Աշխարհ Սիր Ատանայ. երկրորդն եւ Միջին կոչեսցի Ծովափունք Տարսոնեան ծոցոյ, ունելով զմիջոց երկոցուն հրուանդանացն ` զՍարպեդոնին եւ զՄեգարսոսի. զատուսցի եւ այն յերկուս գաւառս, ’ ի Վարշագ եւ ’ ի յատուկ Տարսոնեան ծոց: Երրորդն ` որ է Արեւելեան բաժին Ծովային Կիլիկիոյ ` սեփականեսցի մեզ անուամբ Ոլորտք Հայոց Ծոցոյ, իւր ուրոյն վիճակօք կամ գաւառօք: Պատճառ այսպիսեաց անուանակոչութեանց ` ծանուսցի ’ ի սկիզբն տեղագրութեան իւրաքանչիւր մասանց:

[1]

Maritimœ contratœ cui Rex Armeniœ dominatur, a confinibus subiectis Soldano, ac etiam partibus Turchiœ a latere Septentrionis.

A Caramela usque ad montem Caybo, per magistrum, viginti millia computantur. —A monte Caybo ad Laiacium, per occidentem versus garbinum navigando, spatium quindecim milium computatur. — A Laiacio ad Portum Pallorum, navigando inter garbinum et occidentem, millia sunt decem. Laiacium portum habet et siccam unam ante se, quæ scolium dici potest, ad quam quidem siccam prodenses figuntur, et ancoræ versus terram firmam. — A dicto autem Portu Pallorum, ad faucem fluminis Malmistre, millia sunt decem, navigando per garbinum. Et notandum est quod puncta dicti portus Pallorum debet per dimidium milliaris honorari: et si ad præfatum portum quis accesserit, unum inveniet ibi pallum, quod super puncta dicti portus Pallorum fixum manet continue; et caveat sibi a pallo portus proxime antedicto. — A prædicta autem fauce fluminis Malmistræ usque ad Malo millia sunt decem, versus magistrum per occidentem navigando. Malo portum habet, qui coram se duas habet parvunculas insulas, quæ sunt distantes quarta milliaris a terra firma, et prodenses tenentur ad insulam; ancoræ vero versus terram firmam figuntur, ubi duorum passuum usque ad tres aquarum profunditas reperitur. — A Malo autem, quod est quoddam castrum, usque ad faucem fluminis Adene, navigando per occidentem versus magistrum, millia sunt viginti. — A fauce fluminis antedicti, usque ad faucem fluminis Tarsi, millia sunt viginti, navigando per occidentem versus ventum qui dicitur magister. — A fauce vero Tarsis usque ad Curcum versus, garbinum versus per occidentem, quadraginta millia esse dicuntur: coram autem dicto Curco, quædam insula invenitur. — A Curco autem usque ad punctam faucis fluminis Saleffi, millia sunt decem, cum garbino versus occidentem navigando. — A flumine vero de Saleffo usque ad Lenam de Labagaxa, millia sunt decem, a greco et a garbino: dicta autem puncta de Labagaxa est valde plana, et in fundo sunt arenæ, et parvam habet aquam in mari bene per unum milliare. — A Lena vero de Labagaxa usque ad Portum Pinum, millia sunt quindecim, a syroco et a magistro: prædictus portus, bonum habet spacium, et bonum fundum retinet. — A portu vero Pini usque ad portum Cavalerium, decem millia sunt, navigando per quartam ponentis versus garbinum. Dictus vero portus, bonum habet statium et bonum retinet fundum. — A portu autem Cavalerio usque ad portum Prodensalium, quindecim millia computantur, a levante similiter et ponente: dictus scolius habet statium intus, atque magnum fundum retinet: et in dicto scolio sunt quædam muralia, unde illic prope est statium. —A scolio vero Prodensalium usque Sequin millia sexaginta esse dicuntur, per quartam ponentis versus garbinum navigando: in dicto vero Sequin, possunt anchoræ figi, et inde coopertam recipit a ponente: similiter habet unum flumen quod labitur in mari. — A Sequin usque ad Stallimurus, millia sunt viginti, a greco et garbino: in dicto vero Stallimurio, possunt ancoræ figi, et similiter coopertum habet a ponente. — A Stallimuris usque ad Calandro triginta millia computantur, a syroco quoque et a magistro; et bonum portum retinet. — A Calandro autem usque ad Salmode, viginti quinque sunt millia, navigando per quartam magistri versus ponentem. — A Salmode vero usque ad Anthiocetam, viginti millia esse dicuntur, navigando inter ponentem et magistrum. — Ab Anthioceta usque ad Castrum Lombardum viginti quinque millia computantur, per quartam ponentis versus magistrum navigando. — A Castello autem Lombardo usque ad Candelorum, decem millia sunt, a levante siquidem et ponente. Prædictus Candelorus civitas est portum habens, et facit sibi operimentum usque garbinun. — A Candeloro ad Scolium Sancti Fochœ triginta millia computantur, navigando inter ponentem et magistrum. — A dicto autem scolio Sancti Fochæ usque ad Sataliam Senem, millia sunt quadraginta, navigando per quartam magistri versus ponentem. — A Satalia vero vetere usque ad Sataliam Novam, quadraginta millia esse dicuntur, a ponente et a levante. Item prædicta Satalia Nova, est magna civitas, habens scolium ante se bene per octo milliaria foras in mari: qui quidem scolius proprie nominatur Agiopendi: et ibi bonum statium reperitur. — A Satalia quidem Nova usque Renathiam, milliaria sunt quindecim. Dicta Satalia bonum et securum ex parte terræ habet portum, in quem dilabitur quoddam flumen. — A Renathia usque Cyprianas, milliaria sunt decem. Prædicta Renathia bonum habet portum in insula, ex parte maris et terræ securum: habetque aquam fluminis copiose. — A Cyprianis ad Portum Januensem, milliaria sunt decem: portum securum habet, dum a Turchis sibi caveant illi de porto ex parte marina et terrestri, qui portus in Plagia sufficienter fluminis habet aquam. — A porto Januensi usque Chipascum, octo millia computantur: bonum portum et flumen obtinet; tamen sibi caveant a gente ex parte terræ. — A Chipasco usque Cambruxam millia sunt sex: bonum habet paravegium et affluenter aquam: a quo porto quadam insula distat circa tria milliaria infra mare. — A Cambrux ad Scolia de Childoniis milliaria sunt decem, sed parua; habet enim paravegium, et ubi ancoræ infiguntur: videtur tamen statium timorosum ex parte maris, quamvis a gente ex parte terræ possit esse securum: etc. etc. — Marin Sanuto, Secreta Fidelium. II, IV, 26.

[2]             Չափ ծովային կամ հասարակ աշխարհագրական մղոնի՝ է ¹ / ₆₀ միոյ աստիճանի լայնութեան երկրի (1852 Չ. ). իսկ Սանուտոյի մղոնն է ¹ / ₇₅ (1481 Չ. ), որ է ասել հնգիր մասամբ փոքր քան զծովայինն կամ զաշխարհագրական. վասն որոյ 529 մղոնք նորին վերածին ’ ի 430 մղոն աշխարհագրական։ Սակայն եւ այնպէս ոչ զուգեսցին չափք նորին ընդ նորոցս ծովագիտաց. հարկ է թէ գուցէ սխալ յօրինակի գրոց Վենետկեցւոյն. եւ զայս ինքն իսկ տայ հաւաստել. քանզի ուր կարի երկար է նշանակեալն ’ ի նմանէ միջոց, ( ուր եւ աստեղանիշս եդաք ), ինքն իսկ անդ երկբայօրէն գրէ՝ թէ ասին (dicuntur) այսքան մղոնք լինել, մինչ յայլ ամենայն տեղիս՝ հաստատութեամբ դնէ այսքան կամ այնքան մղոնս։ Սանուտոյ ոչ ճշգրտէ զարեւմտեան ծայր ծովափանց Հայոց, եւ ձգէ անդր քան զԱտալիա եւ զՔելիտոն։

[3]             Da Satalias a Candelloro a 60 miglia per scilocco verso levante: - dal Candelloro al Castello Lombart ad Antiocheta a 20 miglia per levante verso greco: — da Antiocheta ad Stalimene a 20 miglia per levante verso greco: — da Stalimene a Sequin a 20 miglia per greco verso levante: — da Sequin a Papa-dominin a 60 miglia per scilocco verso levante: — da Papa-dominin a Camaulet a 20 miglia per libeccio verso scilocco: — da Camaulet alla Lena della Bagussa a 30 miglia per quella via; e dalla Lena della Bagussa verso ponente 10 miglia è lo Scoglio del Provinciale: - dalla Lena della Bagussa alla Fessa a 8 miglia per greco verso tramontana: — dalla Fessa a Pantessa a 10 miglia per greco: — da Pantessa a Calt a 10 miglia per greco: — da Calt a Sales a 50 miglia per greco verso levante: — da Sales a Mallo a 10 miglia per levante: — da Mallo alla Fossa di Biosa a 15 miglia per levante: — dalla Fossa di Biosa alla bocca del Porto di Plas ed Erminia, a 10 miglia per greco. Lo porto di Plas è grande porto e largo, e a una montagna alta e grande per tramontana, ch'a nome d' Acqua; e di verso maestro un'altra montagna ritonda: — dal Porto di Plas a Lajasso a 10 miglia intra greco e levante: — da monte Garbo che è di levante a Lajasso 15 miglia sino a Lajasso a ponente e a levante. — Da monte Garbo a Caramella a 10 miglia per scilocco: — da Caramella ad Alessandretta a 15 miglia intra mezzogiorno e libeccio: — da Alessandretta al Porto Bonel a 10 miglia intra mezzogiorno e libeccio: — da Porto Bonel a Rasatangir a 10 miglia intra mezzogiorno e libeccio. — Da Rasatangir alla Fossa del Soldin a 7 miglia intra mezzogiorno e libeccio, etc. - Giovanni da Antonio da Uzzano, Compasso a mostrare a navicare dall'uno Stretto all'altro; presso Pagnini, Della Decima … della Mercatura, IV, 234.