Սիսուան

122. Ատտալիա. Տուտէն. — Բուսականք

Ի բուն ’ ի գոգ մեծի Ծոցոյն, այն է յարեւմտեան հիւսիսային անկեանն, իբր 70 ՛ ’ ի վերոյ ալեացն ` կառուցեալ կայ քաղաքն Ատալիա կամ Ատտալիա, Αττάλεια, զոր եւ Թուրքք ցարդ նոյնպէս կոչեն, իսկ իտալացի նաւորդք միջին դարուց զյունական յօդ բառին յարակցելով ` կոչէին Սադալիա, Satalia, այլ եւ Satalion. Թուրքք եւ Արաբք ` Անդալիէ, انطاليه: Եւ կոչեցաւ այսպէս յանուն շինողին, որ է Ատտալոս Բ Եղբայրասէրն ( Փիլադելփոս ) թագաւոր Պերգամայ, ’ ի կէս Բ դարու նախ քան զթուական Փրկչին. ոչ է ուրեմն հին քաղաք, այլ կալաւ զառաջնութիւն ` զոր ցայնժամ ունէր Ոլբիա, որոյ աւերակք մնան ’ ի հիւսիսոյ Ատալիոյ. յետ սակաւ ամաց (132 Ն. Ք. ) մարզ եղեալ Հռովմայեցւոց ` կարգեցաւ մայր քաղաքաց Պամփիւլիոյ: Այսր ապաստանեցաւ առ վայր մի Պոմպէոս յետ պարտութեանն ’ ի Փարսալիա, հանդերձ կնաւն (48 Ն. Ք. ): Պատուեցաւ Ատալիա ըստ վերոյգրելոցս ` ’ ի մեծ առաքելոյն Պօղոսէ, որ Բառնաբաւ հանդերձ եկն եւ աստի նաւեաց յԱնտիոք. եւ ’ ի հաստատել քրիստոնէութեան ` եղեւ սա արքեպիսկոպոսական աթոռ սակաւուց վիճակաց. յետոյ ուրեմն Ալեքս կայսր ամբարձ զայն ’ ի մետրապօլտական աշտիճան, կարգեալ ընդ նովաւ զթեմս կղզեաց: Սակայն առ նովիմբ իսկ ` Սէլչուկեան սուլտանն Գլըճ - Արսլան էառ զԱտալիա յամի 1207, եւ առ ժամանակ մի եղեւ մի ’ ի բռնաբարեալ շինից կողմանցս, մինչեւ իսպառ տիրեցին Թուրքք Իկոնիոնի. եւ առ սոքօք տարածեաց մերս Լեւոն զբազուկ իշխանութեան իւրոյ « մինչեւ յԱտալիա »: Հեղինակ վարուց Հենրիկոսի Բ թագաւորի Անգղիոյ ` յուղէգրութեան Փիլիպպոսի թագաւորի Փռանկաց, ցուցանէ տակաւին ’ ի ձեռս Յունաց լինել զԱտալիա Նորն, ( նորոգեալ ’ ի Մանուելէ կայսերէ ), ’ ի սկիզբն իշխանութեան մերոյս Լեւոնի: Ի բառնիլ սուլտանութեան Իկոնիոնի ` ինքնագլուխ իշխանք ոմանք եւ ապա Գարամանք ժառանգեցին զգաւառն եւ զքաղաքն. յորոց ’ ի գալ այսր Իպն - Պադուդայ հռչակաւոր ուղեւորի եւ աշխարհագրի ’ ի կէս ԺԴ դարու, իշխողն էր Խտըր սուլդան որդի Եուսուֆ բէկի. մեծ եւ յոյժ գեղեցիկ եգիտ սա զքաղաքն, պարսպապատ, բաժանեալ ’ ի չորս թաղս, իւրաքանչիւր առանձին պարսպօք. եւ էր մին առ նաւահանգստին ` բնակեալ յայլ եւ այլ ազգաց քրիստոնէից, յայտ է թէ վաճառականաց. միւս ` էր Յունաց, երրորդն Հրէից, չորրորդ եւ գլխաւոր ` Թուրքմանաց. պարտէզք ընդարձակք  եւ ջուր առատ ` զուարճալի եւս գործէին զտեղին. յազգի պտղոց ` ընտիր յոյժ էր ծիրանն, զոր եւ չորացուցեալ առաքէին յԵգիպտոս, եւ կոչէին զայն քամար-էտին: —

 

 

Յետ սակաւուց ` յամի 1361 ՝ Պետրոս Ա թագաւոր Կիպրոսի տիրեալ զամ մի Ատալիոյ կողոպտեաց, ըստ վկայութեան վիպասանի իւրոյ ( Մաշոյի ) [1]: — Յառաջին կէս ԺԵ դարու Օսմանեանք Հանին զԱտալիա յիշխանութենէ Գարամանի. առ որ դարձուցանել ճգնեցան քրիստոնեայք ` առաջնորդութեամբք Վենետկաց, յամի 1471, ութսունեւհինգ նաւուք եկեալ, եւ հրետիւք խորտակեալ զշղթայ նաւահանգստին ` տիրացան, աւերեցին եւ աւարեցին զարուարձանս քաղաքին, եւ զարտաքին պարիսպ բերդին, այլ ոչ կարացին նուաճել զմիջնաբերդն, եւ դարձան, տանելով զշղթայսն ’ ի նուէր եկեղեցւոյ Ս. Պետրոսի ’ ի Հռովմ: Ի սկիզբն ԺԶ դարու ` Խուրշուտ որդի Բ Պայէզիտ սուլդանի ` էր կողմնակալ Ատալիոյ: —

 

 

Մի ’ ի շահաստան նաւահանգստից Կիլիկիոյ էր Ատալիա յ ’ ԺԲ - ԺԵ դարս, ուր բերէին յարեւելից ազգս ազգս պիտանի նիւթոց եւ հանէին ընդ ծով. յիշին առանձինն վաճառք ասուեղինաց, պուքերամ կտաւուց, ծենտալ նուրբ կտաւի, եղէգն շաքարի, գազի խէժ, եւ այլն: Բեկոլոդդի ` խնամով իմն ճառէ զշահաստան նաւահանգստէս, յիշելով զպէսպէս աղխամաղխս վաճառուցն, յորս երեւելիք էին կտաւիք եւ դիպակք ’ ի Փռանկաց եւ ’ ի Լոմբարտաց բերեալք, եւ արմտիք. ( չափ սոցին էր մոդն =20 քիլակ ) [2]: Նոյն յիշէ այլուր եւ զ պաղլեղ բերեալ ’ ի կողմանց Քիւթահիոյ ` 4000 կենդինար ’ ի տարւոջ, ընդ 14 աւուրց ճանապարհ [3]: — Ի սկզբանէ մերոյ դարուս ցկէս նորին ` բազում գիտնական ուղեւորք եւրոպացիք յայց ելին Ատալիոյ, եւ գրեաթէ ամենեքին գովեն զգեղեցիկ դիրսն, զբերդն ամուր եւ կրկնապարիսպ բազում աշտարակօք, մէն յիսուն քայլաչափ հեռի ’ ի միւսոյ. զփողոցսն ` յանգեալս ’ ի նաւահանգիստն. զմեծ եւ զգեղեցիկ դուռն մի քաղաքին, առ որով չորք մեծամեծ սիւնք ամբառնան եւ այլք մանունք կորնթեան ոճով. միւս եւս դուռն ` յորում առիւծաքանդակ եւ այլ նշանք ասպետականք, եւ առ երի քառակուսի աշտարակ մեծ:

 

 

Երեւին ցարդ աստի եւ անտի նաւահանգստին ` խարիսխք քարեղէն կարկառացն ` յորոց ձգէին շղթայք փականաց նորին: Պարիսպք ծովակողմանն ամբարձեալք ’ ի քարաժեռի 400 Չ. բարձու ` ահաւորահայեացք երեւին ’ ի վերայ մկանանց ալեացն: Ի շինուածսն նշանաւոր է մզկիթ մի բոլորագմբէթ հնգեքումք մնիրայիւք, եւ թուի հին եկեղեցի. են եւ այլ տասն մզկիթք, վաճառանոցք եւ այլ կարեւոր հասարակաց տեղիք ` ըստ բաւականի բնակչացն, որ համարին յոմանց մինչեւ 25, 000. եւ որպէս հինգ դարուք յառաջ ` նոյնպէս եւ այժմ զատուցեալ են թաղք Յունաց եւ Հրէից: Յամենեսին ’ ի սոսա եւ յայլ կողմանս քաղաքին երեւին վէմք եւ քանդակք հնագոյն շինուածոց, հանդերձ արձանագրութեամբք ինչ հռոմէական ժամանակաց: Յոյնք համարին 3000 ոգիք, ունին եօթն եկեղեցիս եւ առաջնորդ արքեպիսկոպոս: Բարգաւաճ է տուրեւառն ’ ի ձեռին սոցա, որք յաւէտ տանին աստի երիվարս եւ փայտ բազում յԵգիպտոս. անուանի էր ’ ի վաճառականսն ճոխութեամբ եւ ճարտարութեամբ ` Հաճի Իսդաւրոս ` գործակալ հռչակաւորն Մէհէմմէտ Ալի փոխարքայի Եգիպտոսի:

Փոքրիկ է այլ անքոյթ նաւահանգիստ Ատալիոյ. ամարանի կարեն նաւք եւ բացագոյն զկայ առնուլ, զի խոր է խորշն աւելի քան զ ’30 Չ., եւ սակաւուք հեռի ’ ի Հր. Ել. ’ ի 40 Չ. բարձրաւանդակի կայ լապտեր հաստատալոյս, ճառագայթելով ց ’ ութ մղոն. բայց ’ ի գարնան եւեթ յաճախեն եկք նաւաց ’ ի Հռոդոսէ, ’ ի Զմիւռնիոյ եւ այլ ուստեք: — Ի սկզբան տարւոյս (1884) մրրիկ ուժգին յուզեալ զնաւահանգիստն ` խորտակեաց եւ խորասոյզ արար նաւս աւելի քան զքառասուն. սակաւ աւուրբք յառաջ եւ հրդեհ ծախեալ էր տունս իբրեւ 80:

Կիսաժամաւ հեռի ’ ի քաղաքէն ` հիանալի ջրվէժ մի է, ’ ի հարիւր ոտնաչափ բարձուէ քարավազից ’ ի ծով թափելով ուժգին շառաչմամբ, ծանօթ եւ հին աշխարհագրաց ` յատուկ Ջրվէժ, (Catharractes) կոչմամբ. եւ թուի առաջք մի գետոյն որ անցանէ ընդ քաղաքն, եւ Տուտէն կոչի ’ ի Թուրքաց: Են եւ այլ վտակք մանունք ` սատարիչք ջրաղացից: — Յոյժ զուարճալի եւ բարեբեր են սահմանք Ատալիոյ, ոչ միայն պիտանեգոյն բերովք այգեաց, թզենեաց, թթենեաց, նարընջենեաց եւ կիտրոնի, այլ եւ բազմատեսակ բուսովք եւ ծաղկամբք ` ’ ի դաշտային եւ ’ ի լեռնային դիրս, որպէս տեսցի ’ ի ստորակարգեալն ցանկի, ըստ քննութեան այլ եւ այլ բնագէտ ուղեւորաց [4], թէ հաճոյ թուեսցի ակն արկանել, եւ յիշել զոր ասացաքս ’ ի ցուցակի բուսոց Պրիտ լերին Զեթունի ( յէջ 180 ):

 

 

[1]             «Il s'en ala, lui et sa gent,

Tant qu'il vint devant Satalie;

Une cité qu'est en Turquie,

Grande et puissant et ferme et forte…

Mais il n'i ot ne mur ne porte,

Ne gent qui la peust deffendre,

Que li bons rois ne l'alast prendre,

Et detruire et pettre à l'espée.

Et si l'a tante arse et brusilée.

Là veit-on maint drap de soie,

Et de fin or qui resambloie

Ardoir; et mainte dame belle,

Maint Sarrazin, mainte pucelle,

Maint Turc et main enfant perir».

[2]             Balducci-Pegolotti, Pratica della Mercatura, Cap. 10.

[3]             «Discende anche da 4000 cantara d'allume del Coltai a Setalia in Turchia, e vi è 14 giornate di vetturali per terra dal Coltai a Setalia». — Pegolotti, Cap. 92.

[4]             Silene Pamphyliana. Ճլելեկ պամփիւլեան.

— Cappadocica. Ճլ. Կապպադովկեան.

— papillosa. Ճլ. պտկաւոր.

— Heldreichij. Ճլ. Հելտրայխեայ.

Saponaria Pamphylica. Օշնան պամփիւլեան.

Gipsophilla pillulifera. * Գաճի կլուլաբեր.

Tunica pamphyliaca. * Պատմուճանիկ պամփիւլեան.

— hispidula. Պ. խստուկ.

Alsine sabulinea. Բզրուկ սաբուլինեան.

Arenaria Pamphylica. * Աւազուկ պամփիւլեան.

Paronychia macrosepala. * Քցըմի երկայնափերթ.

Hipericum Pestalozza. Գոճամօրու պեստալոցցեան.

Stellaria Cilicica. * Աստղի կիլիկեան.

Mathiola bicornis. Մաթիոլա երկեղջիւր.

Erodium Tmoleum. * Ճայակտուց տմոլեան.

— Jacquinianum. Ճ. Ժագինեան.

Pistacea Palestina. Պիստակ պաղեստինեան.

Trigonella polycarpa. Հացհամեմ պտղաշատ.

— Smyrnea. Հաց. զմիւռնիացի.

— Hierosolymitana. Հաց. երուսաղեմացի.

Medicago coronata. Ասպաստ պսակաւոր.

— denticulata lappacea. Ասպ. կեռոտնի.

— disciformis. Ասպ. սկուտղաձեւ.

— elegans. Ասպ. ազնիւ.

Trifolium stellatum. Առուոյտ աստղաձեւ.

— Pamphyliacum. Առ. պամփիւլեան.

— subterraneum. Առ. ստորերկրեայ.

— nidificum. Առ. շինաբոյն.

— nervulosum. Առ. ջղենիկ.

— suffocatum. Առ. մղձկեալ.

Lotus pusillus. * Լդդենի ? նկուն.

Colutea melanocalyx. * Կտրկի սեւաբաժակ.

Astragalus Pamphyliacus. Խազիրան պամփիւլիացի.

Poterium verrucosum. * Բաժկի կոծծաւոր.

Umbilicus globulariæfolius. * Պորտի գնտատերեւ.

Sedum littoreum. Գառնադմակիկ ջրափնեայ.

Saxifraga hederacea. Քարկոտրուկ բաղեղնեայ.

Bupleurum pulchellum. * Կողեզնի գեղանի.

Pimpinella Cretica. * Սիզուկ կրետացի.

Tordylium lanatum. Շակակուլ ասրունակ.

— brachytænium. Շ. ստեղնաձիգ.

— Pestalozzæ. Շ. պեստալոցեան.

— Apulum. Շ. Բոյլաց.

Torilis triradiata. Շիմար ? եռաստեղն.

Rubia Ollivieri elliptia. Տորոն Օլիվիերեան.

Asperula tenuifolia. * Խստի ( Մարդամարօտ ?) նրբատերեւ.

Galium serotinum. Կտրածի ­ խոտ անագան.

— dumosum. Կտ. մացառուտ.

— peplidifolium. Կտ. մեկոնատերեւ

— hispida. Կտ. խոզանուտ.

Valerianella costata. Մրուանտակիկ կողաձեւ.

— corymbifera. Մր. ողկուզաբեր.

— turgida. Մր. ուռուցիկ.

Chrysophtalmum dichotomum. * Ոսկիակն երկճիւղ.

Phagnalon græcum. * Ստեւի յունական.

Heliochrysum niveum. * Արեւոսկի ձիւնական

Micropus supinus. * Կարճոտն յորսայս.

Evax eriosphæra. Եւաքսի ասրագունտ.

Anthemis carnea. Անթեմ մսուտ.

— chia. Ան. քիացի.

Senecio leucanthemifolius. Գառնամանուկ սպիտակափունջ.

— vernalis. Գ. ընտանի.

Cirsium cinaroides. * Փշականգառ.

Camæpeuce alpini. * Գետնանոճի ալպեան.

Picris campylocarpa.  * Դառնենի կորապտուղ ?

Zacyntha verrucosa. Զակիւնթիա կոծծաւոր.

Campanula propinqua.  Կանթեղնիճ ընդելակ.

Podanthum lobeloides. * Ծաղկոտն բլթակաւոր.

— linifolium. Ծ. վշատերեւ.

Anchusa hybrida. Շէկխարի կարկամ.

— limbata. Շ. երիզակաւոր.

Simphytum Palæstinum dentatum. Շամղիտակ պաղեստինացի.

Onosma strigosissimum. * Իշհոտոտ վտիտ.

— oreodoxum. Իշ. լեռնցի ?

Alkanna Pinardi. Խարի Պինարտեան.

— macrophylla. Խ. երկայնատերեւ.

Mandragora officinalis. Մանրագոր դեղագործաց.

Verbascum leptocladum. Խռնդատ նրբակեղեւ.

— myriocarpum. Խ. բիւրապտուղ.

Linaria longipes. * Վշենիկ երկայնոտն.

Scrophularia Pinardi. * Խոզելընդի Պինարտեայ.

Veronica syriaca. Վերոնիկ Ասորւոց.

Nepeta Cadmea. Կատուախոտ կադմէացի.

Sideritis erythrantha. * Երկաթբուժակ կարմրածաղիկ.

— condensata. Եր. հոծեալ.

Stachys aleuritus. Եզնախոռն ալեւրական.

Lamium tenuifolium. Եղինճմայր նրբատերեւ.

Teucrium Montbretij. Զարօշ Մոնպրետեայ.

Euphorbia thamnoides. Աբարբիոն պտղաւէտ.

— Sibthorpi,  Աբ. Սիբթորպեայ.

Urtica membranacea. Եղիճ մկանուտ.

Quercus coccifera Palestina. Գղթորաբեր Կաղնի պաղեստինացի.

Arum Dioscoridi. Նուիճ Դիոսկորեան.

Orchis sancta. Շան ­ ձուք նուիրական.

— simia. Շ. սիմէացի ?

— punctuata. Շ. խայտաբղէտ.

Gladiolus illiricus. * Ագռաւաթուր լիւրիկեցի.

Fritillaria lycia. Թագաւորապսակ լիւկիացի.

Ornithogalum oligophillum. Շնախստոր սակաւատերեւ.

Scilla hyacinthoides. Մկնսոխ յակընթատերեւ.

Bellevalia trifoliata. Պելլեվալիա եռտերեւեան.

— Heldreichij. Պ. Հելտրայխեայ։