Սիսուան

124. Մանաւղատ. Ալարա. Լեւկոթէա. Անաքսիոն

Ընդ մէջ աւերակաց  Սիդէի ` ’ ի Մ. Հս. նորին, եւ աւերակաց  Ասպենդոսի ` յելից նորին, եւ Եւրիմեդոն գետոյ, ’ ի տափարակ բլրի ուրեք կան աւերակք այլոյ քաղաքի, Դաշ-շէհիր ( Քարէքաղաք ) կոչեցեալ ’ ի Թուրքաց, այլ չեն քննեալ: — Երկժամաւ ճանապարհի կամ աւելի ` յարեւելակողմն ` ծովեզերքն  ծածկեալ են մացառօք եւ ճահճօք, վնասաբեր գործելով ամարանի զբնակութիւն, վասն որոյ եւ ամայի մնան. բայց գտանին բազում հին շինուածոց մնացորդք ’ ի նոսին, մանաւանդ ’ ի բարձրաւանդակ տեղիս. որպիսի են եւ դիրք Տօլպազար գեղջ, կարծեմ ’ ի ձորահովտին Մէնուկատայ: —

Մի է սա ’ ի հզօրագոյն գետոց Պամփիւլիոյ եւ Պիսիդիոյ, եւ նաւարկելի իսկ ’ ի ստորին մասին, իբր 35 Չ. լայնութեամբ եւ 4 Չ. խոր. երկու կամ երկու եւ կէս փարսախաւ յելից աւերակացն Սիդէի թափի ’ ի ծով. պայծառ են ջուրքն եւ կարկաջունք. ’ ի հնումն կոչէր Մելաս: Երեւին մնացորդք հին շինուածոց յափունս նորին, եւ աշտարակ կործանեալ յանցսն ` սակաւ մղոնօք ’ ի վերոյ բերանոյն. անդ է եւ աւանն Մէնուկատ պազար կամ Մանուղադ յաջմէ ջրոյն, եւ բաժտուն. եւ ’ ի հարաւոյ կուսէ յարմկան գետոյն բերդ մի հին ` անկանոն ձեւով, Մէնուկատ-գալէսի, հզօր պարսպօք պատեալ եւ զանազանաձեւ  աշտարակօք. յորում բնակեն սակաւաթիւ Թուրքք իբրու պահապանք. ’ ի տախտակ մի վիմեղէն ’ ի հիւսիսակողման պարսպին ` գրեալ է արաբերէն առած այսպիսի. « Մի՛ պարծիր ընդ շքեղ երեւոյթ. անցի եւ ես ընդ փորձ պատրանացդ. աշխարհս բաց եւ համարձակ է առ ամենայն դաս մարդկան »: Այլ ինձ փափագելի էր հայկական ինչ արձան գտանել անդ կամ յիշատակ. քանզի մի է եւ սա յանուանէ նշանակելոց արեւմտագոյն բերդորէից հնազանդելոց  Լեւոնի, յորոյ ’ ի սկզբան թագաւորութեան բերդատէրն էր յոյն իշխանն Միխայլ, որ եւ տէր Ալարոյ. պատմիչ մեր գրէ զանուն տեղւոյս Մանաւվղատ [1]: — Անդրագոյն քան զաւանս Մանաւղատայ ելանեն ընդ գետն նաւք կիպրացիք, զի երկու Չ. խոր է ջուրն եւ աւելի քան զ ’60 լայն: — Ի վերին հովիտս գետոյն նշանակի քաղաքաւան մի Մարլա անուն, յարեւմտակողմն  Սողլա լճի եւ ’ ի հարաւոյ Սիտի - շէհր քաղաքի: Յահեկէն ( յարեւելից ) ընդունի Մանաւղատ վտակ մի կամ հեղեղատ իջեալ ընդ ձոր անձուկ, յորոյ վերայ եւ կամուրջ կարկատեալ հին կոփածոյ քարամբք, եւ կոչի Քէսիկ քէօփրիւ ( Կտրած - կամուրջ ): Սակաւուք հեռի ’ ի Մելասայ գայ Նեվրիդ?  սու, որոյ ստորին սահմանք ճախնայինք են, վերնակողմանքն լեռնային. նոյնպէս եւ որ յելից նորին սակաւուք հեռի եւ զուգընթաց Գարփուզ-ըրմագ, առ որով ’ ի բլրի մերձ ’ ի ծով գիւղն Չավուշ-քէօյ: — Յելից սորա գեղեցիկ հովիտ մի շրջափակ բոլորշի բլրօք. յորոյ յարեւելից անցեալ ընդ  ձորակ քարափն ` գայ գետակն Ալարոյ իջեալ ’ ի թիկանց Կէօք-տաղ լերին, եւ թափի ’ ի ծով սակաւ մղոնօք ’ ի բացեայ ’ ի բերանոյ առաջնոյն, ունելով ’ ի վերայ կամուրջ փայտաշէն. հուպ նմին եւ յաջմէն ` Գարագայա գիւղ, իսկ յահեկէ ` գեօղաւանն Ալարա ( Ալլար գրեալ  յԵւրոպացի ուղեւորաց ). առ որով աւերակ քառակուսի հին շինուածոյ. ’ ի հանդիպոյ ( յաջմէ գետոյն ) ’ ի սեպացեալ քարաբլրի, ’ ի միջի կանաչագեղ պուրակաց ամբառնայ բարձրահայեաց բերդն Ալարա-գալէսի կոչեցեալ յայժմուս, եւ Ալարոյ բերդ յարքունի պատմչէ մերմէ. որում, որպէս սուղ մի յառաջ ասացաք ` տիրէր իշխանն Մանաւղատայ ` Միխայլ, մի ’ ի լիճ պարոնայց Լեւոնի թագաւորի. այլ եւ նա եւ տեղին ` մի զայն նուագ յիշին ’ ի պատմութեան մերում. իսկ արտաքնոցն ` բնաւ անծանօթ թուին հին յիշատակքն. Թուրքք ասեն Ալայէտտին սուլտանի շինեալ զբերդս, թերեւս ընդ Ալայայ զուգելով: Գեղեցիկ եւ բարեբեր յոյժ են սահմանք Ալարոյ, ուր եւ արմաւենիք աճեն. եւ հարուստ անդաստանք բամբակի, ծխախոտոյ, կնջըթի եւ մայիզոյ, ձիթենիք, կաղնիք, դափնիք, դափնեվարդ, եւ այլն. ’ ի պուրակսն ղօղին եւ կինճք: Ի գեղջաւանի աստ ագաւ փռանկ կոմսն Բուրդալէս (Pourtalès) յ ’19 հոկտ. 1845: — Մերձ է յաւանն եւ ’ ի ծովն աւերակ բերդ Եըլան գալէսի ( Օձաբերդ ), այլ ոչ գիտեմ որի՞շ եթէ նոյն իցէ ընդ Ալարոյ բերդի: Յարեւելից սորին է գիւղն Ինճիր-քէօյ ( Թզոյ ­ գիւղ ): — Յերի մտից գետոյն Ալարոյ ` յելից կուսէ ` բազուկ մի է մացառուտ երկրի երկայնեալ ’ ի ծով, Գարա-պուռուն կոչեցեալ ’ ի Թուրքաց, իսկ ’ ի հնումն Հրուանդան Լեւկոթէայ, Promontorium Leucotheum, Լեւկոլլա, Leucolla, ըստ Պլինեայ, ուր տաճար մի էր նուիրեալ Լեւկոթէայ դիցուհւոյ ծովայնոյ, որ ըստ առասպելաց Յունաց նոյն ինքն է Ինով դուստր Կադմեայ եւ Հարմոնիայ, ’ ի մոլեգնութենէ առն իւրոյ Աթամասայ պակուցեալ ` ծովավէժ լինելով, ընկալեալ ’ ի դից զմակադրականդ անուն Լեւկօթէա, որ նշանակէ Սպիտակափառ: — Յերի հրուանդանին ` զատ յայլոց խարակաց կայ տափարակ փոքրիկ կղզեակ մի, իբրեւ 270 Չ. երկայն, քանի մի ոտնաչափ եւեթ ’ ի վերոյ մակաւասար ջուրցն, որք եւ ծածկեն զայն ’ ի մրրկի, ըստ ասելոյ մերձաբնակացն. երեւին ’ ի նմա փորածոյ բնակարանք, եւ ուրեք որմունք եւս: Մերձ էր ’ ի սա յարեւմտից կողմանէ Կիբիւռա, ծովեզերեայ վիճակն Փոքրիկ Կիբիւռացւոց. ή Κιβυρατω̃ν παραλία τω̃ν μικρω̃ν, քանզի էր եւ Մեծ Կիբիւռա ’ ի մէջերկրեայս. եւ առ երի նմին յարեւմտից կուսէ տաճար մի Արտեմեայ կամ Անահտայ. զարդիս տեղի վիճակին համարի ’ ի խաղս վտակի միոյ Տալամոն չայ կոչեցեալ, առ որով Հործում գիւղ (Horzoom): Ի միջին ժամանակս Բիւզանդացւոց ` ընդարձակեալ անուանն ` թեմ մի կամ մեծ գաւառ մի համարեցան Կիւբիռակա ն կոչմամբ կողմանքս այսոքիկ Պամփիւլիոյ, հանդերձ հիւսիսային սահմանորդօք, Cibyratica ըստ Լատինաց:

Յարեւելից Լեւկոթէայ հրուանդանին երկու փարսախաւ կամ աւելի ` կայ միւս եւս հրուանդան, որ կարծի կոչեցեալն ’ ի հնումն Պտլոմայիս, Πτολεμα ϊ ς. յորում ընդ այլ հետս շինուածոց երեւեցան եւ կիկլոպեան կառուցմունք. երկուստեք կային ձեռագործ նաւակայք, այլ արդ ամբարտակքն քակտեալք նշմարին ’ ի ներքոյ ջրոյն, եւ արգելուն զմերձենալ նաւուց: Ոմանք համարին ’ ի մէջերկրեայս լինել զՊտլոմայիս, իսկ ’ ի ծովափունքս զանուանեալսն յասպարիզաչափութեան ` Աւգէ, Augae եւ Աւնեսիս, Aunesis. բայց անստոյգք մնան այսոքիկ. զի արդ չկան գեօղք կամ անուանեալ ինչ տեղիք ’ ի ծովեզերքս ` յայսկոյս Ալարոյ, բայց Եիւրիւկ քէօյ, եւ Աֆշարլար յեզր Գարկա-չայ ( Ագռաւագետ ) խորաձոր վտակի ` որ ընդ մէջ Ալարայ եւ Ալայայ: — Սակաւուք անդրագոյն քան զայս ընդ արեւելս ` նշանակի (’ ի Չիհաչէֆէ ) եւ այլ վտակ ծովամուտ ` Էրճին (Ergin) անուն, որ թուի յայլմէ հեղինակէ նշանակեալն  Քէրտիզ. եւ յեզեր նորին գտանի վայելուչ շինուած մի վաղեմի: — Ի սորա եւս ելից սակաւուք ’ ի բացեայ թափի ’ ի ծով Ճին չայ. առ որով ’ ի ձուաձեւ հովտի ուրեմն ’ ի վերայ բարձանց նշմարին մնացուածք վաղեմի շինուածոց: — Բազում մանր խորշք են ’ ի ծովեզերքս եւ նաւակայք. մի ’ ի յետնոցս կոչի Այի-Նիքոլա ( Ս. Նիկողոս ), որպէս կոչէին եւ Իտալացիք ’ ի Միջին դարս, San Nicolò. եւ յայտ է թէ կարեւոր տեղի կամ հանգիստ նաւաց վաճառականաց էր յայնժամ: — Առ սոքօք թուի ` յարեւմտից Ալարոյ ` եւ Ամաքսիա, ’Αμαξία, Hamaxia, կամ Անաքսիոն, Anaxium, փոքր քաղաք  ծովեզերեայ ` բարւոք նաւահանգստիւ, ուստի հանէին փայտ ’ ի կազմութիւն նաւաց, հատեալ ’ ի մերձակայ մայրեաց: Գտանին պղնձեայ դրամք քաղաքիս ` վերտառութեամբ, ΑΜΑΧΙΩΝ, եւ պատկերաւ երիտասարդ գլխոյ եւ գաւազանաձեւ եռանկիւնւոյ: — Բազում գեօղս, բերդս եւ եկեղեցիս աւերակս եւ ամայիս ետես Պոֆորդ յայսմ կողման ծովեզերացս, ընդ մէջ Ալարոյ եւ Ալայայ, եւ ոչ կարի հինս, եւ զարմանայր ընդ այնքան արագարագ անշքանալ նոցին [2]: — Սանուտոյ ’ ի ծովեզրագրութեանն ` ’ ի Սադալիոյ ցԳանտելոր ( Ալայա ), 70 մղոն գրէ, եւ յերկոցուն միջի զժայռն Ս. Փոկաս անուն, (Scolium Sancti Fochæ). իսկ ’ ի տեղացոյց տախտակի իւրում ` փոխանակ Փոկաս անուն ժայռի ` նշանակէ երկուս տեղիս, Ս. Գրիգոր եւ Ս. Նիկողոս, որ է անշուշտ վերոյիշեալն:

[1]             Տպագրող տարեգրութեան Սմբատայ Գունդստապլի սխալ ընթերցեալ է շ փոխան ղ տառի, եւ հրատարակեալ Մանովշատ ։

[2]             As we approached Alaya, we passed several villages, castles and churches, though all ruined and deserted, they are comparatively of recent construction, and afford a striking picture of the rapid impoverishment of this part of the Turkish empire. - Beaufort, 160.