Սիսուան

125. Կոռակեսիոն. — Ալայա. — Կալօնոռոս

Երկրորդ եւ գլխաւոր մասն արեւմտեան ծովեզերաց Կիւլիկիոյ, որ ’ ի ծագաց Պամփիւլիոյ եւ ’ ի հարաւոյ երկայնեալ Իմպարեան լերանց, ’ ի Կոռակեսիոն գլխոյ ձգի մինչեւ ’ ի սահմանս Սելեւկիոյ ` ’ ի Սարպեդոն սար, զմիջին եւ զընդարձակ զհարաւագոյն բոլորակն ունի աղեղնաձեւ երկրին մխելոյ ’ ի Միջերկրականն, եւ զհարաւագոյն իսկ կէտ բովանդակ Փոքուն Ասիոյ ’ ի նմին: — Երկու կամ երիւք փարսախօք յելից հարաւոյ Լեւկոթէայ հրուանդանին ` կայ մեծագոյն հրուանդան եւ ցամաքակղզի, անջրպետ Պամփիւլիոյ եւ Քարայնոյն Կիլիկիոյ եւ սկիզբն սորին, Կոռակեսիոն, Κορακήσιον, Coracesium ըստ հնոց. որոյ անուն թուի արիական ծագմամբ Կոռակս կամ Կոռակք: Ի դրամս նորին կայսերական պատկերօք հատեալս ` անուն բնակչացն գրի ΚΟΡΑΚΗCΙΩΤΩΝ: Նշանաւոր է եւ դրիւքն եւ բնութեամբ, որպէս է տեսանել ’ ի պատկերիդ, առաւել քան զամենայն շրթունս եզերացս տեղագրելոց, կարկառեալ ’ ի ծով անդր, « իբրեւ բնական իմն ամրոց, զոր մարթ է անառիկ յարդարել, ասէ Պոֆորդ. եւ բազմաթիւ պարիսպքն եւ աշտարակք ` քաջ յայտ առնեն ` զի այնպէս իսկ գործել նկրտեալ էր նախկին տիրողացն. ընդարձակ դաշտաւ զատուցեալ կայ ’ ի մերձակայ լերանց եւ ցածուն աւազուտ պարանոցաւ, յորմէ յախուռն ամբառնայ. երկուք ’ ի կողմանցն քարաժայռք են բարձրաբերձք եւ ամենեւին ուղղորդք. արեւելեան կողմն ` յորում կառուցեալ է քաղաքն ` այնպէս վախուտ է, զի թուի իմն թէ յիրար կռուեալ կայցեն տունքն …  խարակքն հինգ կամ 600 ոտնաչափ բարձրացեալք յերեսաց ծովուն ` նոյնպէս ուղղակի իջանեն 60 կամ 70 ՛ ’ ի ներքոյ ջրոցն. սակաւ ինչ հեռի յափանցն ` անհետանան ( կցեալ ) ընդ բարձրաբերձ լերինս մէջերկրեայս. այս յայսկոյս նոցին ` վսեմական ընծայեն կերպարանս: Զանգուած նոցին է խիտ կրաքար սպիտակ, կարմրորակ յարտաքին երեսս, հանգունատիպ ժայռից արեւմտակողման ծոցոյն Ատալիոյ. հիւսիսակողմն հրուանդանին թխագոյն հերձաքար ` վերամբառնայ ` ’ ի ստորակայ կրաքարէ։ …

Խորշն հայի ընդդէմ հարաւային հողմոյ. վարկպարազի ինչ է տեղին խարիսխ արկանելոյ. չեն անդ նաւակայք եւ ոչ ամբարտակք. այլ ուր եւ ուրեք ճարտար գաղթականաց հնոյն Յունաստանի հաստատեալ էր բնակետղ ծովային, գուն գործեալ էր լնուլ յարուեստէ զպակասութիւն բնութեան. անմարթ է կարծել թէ այսպիսի հզօր եւ կարեւոր տեղի՝ զրկեալ իցէ յապաստանէ նաւուց. նա եւ յայտնի իսկ է տեղին ` յոր ’ ի դէպ էր լինել ամբարտակին »: Այլ զի կարի մերձ էր ’ ի տեսութիւն տանցն ` զգուշացաւ խոհական ծովապետն ( Պոֆորդ ) ’ ի մօտ մատչելոյ ` ’ ի քնին մնացորդաց նոցին, զի մի՛ խէթ ինչ կասկածանաց արկցէ ’ ի միտս բնակչացն: Զերկայնամիտ եւ յանդուգն վաստակ մարդկան ` ’ ի կառուցանել յամուրս բնութեան զամուրս ձեռին արուեստի, խաղ իմն առնել կամեցեալ թուի ծով. անդուլ ալեօքն բաղխելով եւ փորելով զստորոտս խարակացն, բացեալ մեծամեծ փապարս քարայրից, որպէս թէ ’ ի բնակութիւն ծովայնոց դից կամ յաւերժհարսանց, ըստ խորհրդածութեան ուրումն: — Ոչ է յայտ ո ' զառաջինն նկատեալ զայսպիսի դիրս ` ոտնկռիւ եղեւ, եւ յաւել ’ ի բնականն զձեռագործ ամրութիւն. ’ ի գագաթան քարաբլրին երեւին մնացուածք կիկլոպեան որմոց եւ բեկորք սեանց, այլ յոյն արձանագիր ոչ գտաւ: Յիշի ’ ի պատմութեան ` Անտիոքոսի Ասորւոց թագաւորի պաշարեալ զայն, այլ ոչ կարացեալ առնուլ ` ընդդէմ կալով Հռոդացւոց. նաեւ ապստամբն Տրիփոն զկայ էառ աստանօր առ վայր մի (144 ամօք Ն. Ք. ) աստ եւ յելուզակք Կիլիկիոյ յապահովէին զնաւս իւրեանց, եւ աստուստ յարձակէին յաճախ ’ ի գերութիւն նաւուց եւ նաւաստեաց. այլ ոչ կարացին մինչեւ ցվախճան զդէմ ունել հռոմէական պնդութեան Պոմպէի, եւ աստանօր առ խարակօք Կոռակեսիոնի ( յամի 65 Ն. Ք. ) խորտակեցաւ զօրութիւն նոցա իսպառ [1]:

Հետաքննելի է մեզ գիտել եթէ ’ ի տէրութեան մերոյս Լեւոնի ` ’ ի վերայ ամենայն ծովեզերեայցս մինչեւ յԱտալիա, յո՞յր ձեռս էր ծովաբերդս այս. զի ոչ ’ ի ցուցակի անդ բերդորէից եւ բերդատեարց հանդիսացելոց ’ ի թագակապութեան նորին, եւ ոչ այլուր յիշի այսու Կոռակեսիոն անուամբ, եւ ոչ Ալայայ ` որպէս կոչի զարդիս. եւ ոչ այլովքն եւս ` որովք կոչէին զայն իտալացի վաճառականք եւ նաւազք միջին դարուց, երբեմն Կանդելոր, Candelor, որ եւ Calandros եւ Scalandros, Calanders, երբեմն՝ Castel Ubaldo, Բերդ Ուբալդոյ, կամ սոսկ Baldo, Պալտոյ: Բայց ես հաւանեալ եմ թէ սա է կոչեցեալն ’ ի ժամանակակցաց նոցին ’ ի մերոցս Հայոց ` Կալօնօռոս: —

Քանզի ստուգապատում գրիչք գործոց Մեծին Լեւոնի ` ծանուցանեն մեզ ` գլուխ եւ առաջին ամենայն աւագորերոյ պետութեանն կամ պարոնայց նորին ` զ Սիր Ատան. զոր եւ Պայլ թագաւորութեան իւրոյ կարգեաց եւ դաստիարակ ժառանգի իւրում Զապելի, ’ ի ժամանակի մահուան իւրոյ, եւ երկրորդ նմին Պայլ զԿոստանդին համշիրակ իւր: Ըստ աւագութեանն անկ էր Ատանի ունել եւ ընդարձակ վիճակ տէրութեան՝ քան զայլ պարոնս. եւ ահա հաւաստէ մեզ զայս Արքունի պատմիչ մեր, եթէ, « Էր տէր բազում բերդից եւ գաւառաց, ’ ի Սելեւկիոյ մինչեւ մերձ ’ ի Կալօնօռոս, որ անուամբ նորա կոչի մինչեւ ցայսօր ` Աշխարհ Սիր Ատանայ. եւ էր սա աստիճանաւ Սենեսկալ Հայոց »:

Հարկ էր եւ մեզ ` որ հայկական տեսութեամբ տեղագրեմք, հաստատուն պահել զկոչումնս այս ’ ի վերայ ծովեզերացս ` իբրեւ հայրենի աւանդ: Բան պատմչի մերոյ մինչեւ ասելով, ապաքէն ոչ հաւաստէ ’ ի ներքոյ ձեռին Սիր Ատանայ լինել զԿալօնօռոս, սակայն եւ ոչ այլազգւոյ. այլ ըստ նորին պատմչի եւ հետեւողի իւրում Սմբատայ, ’ ի նմին ժամանակի տէր տեղւոյս եւ այլոց եւս բերդից ` էր Կիռ Վարդ, որդի կամ թոռն նորին Ատանայ, որում յայտ է թէ ինքնին ժառանգեցուցեալ էր զտեղին առ կենդանեաւն: Իսկ յետ մահուան իւրոյ ( գրեաթէ ’ ի նմին ամի Լեւոնի ) ’ ի ժամանակի անդ վրդովման պետութեան Հայոց ` յառաջ քան զթագաւորելն Հեթմոյ, ժամ դիպող եգիտ Ալայէտտին ` նոր սուլտանացեալն Իկոնիոնի, « Էառ ( ըստ Սմբատայ ) յ Ատոմայ թոռնէն ` ’ ի Կիռ Վարդէն ` զբերդն Կալոնոռոս, եւ զդուստր նորա ’ ի կնութիւն ` յոչ կամաց. եւ վասն քրիստոնէութեանն ` չհանգեաւ ’ ի հետն ` աղջիկն »: Ցանկալի էր մանրապատում եւս աւանդութիւն գտանել զիրացս եւ հաւաստել ` որպիսի ինչ էր յայնժամ շինուած Կալօնօռոսդ բերդի, որ ըստ յունական ձայնին թարգմանի Գեղեցիկ կամ Բարի լեառն: Եւ թէ նոյն է ընդ Ալայայ, հաւաստէ զայս համեմատութիւն բանից արաբացի եւ թուրք պատմչաց ընդ մերայոցս. նոքա ասեն վասն Ալայէտտինի ` շինեալ աստանօր քաղաք յիւր անուն, յոր եւ կոչի ցարդ ` կրճատմամբ էտտին զուգորդի ` լոկ Ալայա, الايا , եւ անդ հաւաքեալ զմթերս գանձուց իւրոց [2], եւ յաճախ բնակեալ. որպէս եւ որդի նորա Ղիյաթէտտին, որ եւ մեռաւն անդէն. զորմէ աւանդէ դարձեալ մերս պատմիչ, եթէ ’ ի ժամանակին (1246) յորում զօրք նորա պաշարէին զՏարսոն, ինքն աստ « նստեալ էր յիւր բերդն ’ ի Կալոնոռոսն, ու կու խմէր. լոկ ասաց. Քովս, քովս ու մեռաւ ». եւ քանզի եղբայր նորա բռնացաւ ’ ի վերայ գահուն Իկոնիոնի, որդի իւր ժառանգ տղայ հասակաւ ` առանձինն սուլտանացաւ յԱլայա. եւ յաջորդք նորա յարդարեցին զտեղին ’ ի կայանս նաւական զօրութեան իւրեանց: —

Այլ թողեալ մեր արդ զօտարսն ` դարձցուք անդրէն առ մերայինս, իցէ՜ թէ գիտել զսկիզբն տիրելոյ նոցա այսպիսւոյ ամուր եւ նշանաւոր տեղւոյ, եւ զտեառնն ` Սիր Ատանայ, յոր անուն ուսաք կոչեցեալ զբովանդակ սահմանսն: Թուեցաւ հայագիտակաց ոմանց եւրոպէացւոց ` փռանկ լինել սորա ազգաւ, զի յիշին յայնմ ժամանակի Ադամ անուն փռանկ ազնուականք ` խաչակրութեամբ եկեալք յԱսորիս եւ ’ ի Հայս. այլ Կիրակոս պատմիչ մեր ծանուցանէ ` « որ էր Հոռոմ դաւանութեամբ ». յայտ ուրեմն է զի ոչ լատին էր եւ ոչ յոյն, այլ Հայ յունածէս. եւ անունն անշուշտ ծեքեալ ’ ի յունասիրաց. քանզի, որպէս տեսաք ’ ի վեր անդր, Սմբատ ` ուղիղ հայ անուամբ կոչէ զնա Ատոմ. եւ զի այդքան ընդարձակ երկրի իշխան էր, յայտ է թէ նախնեացն ժառանգութեամբ ունէր ’ ի կայսերաց Բիւզանդիոյ: — Եւ ո՞յք նախնիք նորա, եթէ ոչ ` ըստ իս, թագազարմն պայազատք արծրունւոյն Սենեքերիմայ, գաղթեալքն ’ ի Վասպուրականէ եւ տիրացեալք կողմանց Սեբաստիոյ. ուր, ’ ի ստէպ թախանձանաց եւ հալածանաց Յունաց ` ոմանք մինչեւ իսպառ ժուժկալեցին, այլք յանձն առին զդաւանութիւն նոցին. վասն այնորիկ ոչ լոկ դաւանութեամբ հոռոմ կոչեն զայնպիսիսն `  պատմիչք մեր, այլ ` որպէս տեսաք ’ ի պատմութեան պաշարման Մանիօնի եւ պատերազմին Գարամանաց ( յէջ 294 ), համբուն իսկ ազգաւ յոյն ասէ Արքունի պատմիչն զոմն պարոն Սմբատ, զոր եւ անդէն վկայէ գոլ «’ ի զարմէ հօրն արքային Հեթմոյ ». եւ գիտեմք զզարմն զայն ` Հեթմեան եւ հայկական. յիշէ նոյն Պատմիչ եւ այլս ոմանս ’ ի պարոնայց հայանուանց ` յոյնս կոչելով. ( ոչ նորամուտ ինչ գոլով ` զկրօնս կամ զդաւանութիւն շփոթել ընդ արեան եւ ընդ լեզուի, եւ ’ ի դաւանութենէն զազգութիւնն սահմանել ): Հաւանօրէն յառաջ քան զձեռնարձակութիւն Ռուբինեանց ` տիրէին Ատովմեանքդ այսոցիկ կողմանց, որպէս համարիւնք իւրեանց Ապլղարիպեանքն ` յերրորդումն բաժնի Ծովայնոյս Կիլիկիոյ ’ ի Տարսոն եւ ’ ի լեռնային սահմանսն, եւ Հեթմեանք եւ Նաթանայէլեանք ` նոցին մերձաւորք եւ դաշնակիցք: Արդ ո՛ր եւ երբ եղեալ իցէ սկիզբն տիրապետութեան Ատովմեանց յայսմ մարզի, ( յորում զատ ’ ի Կալօնօռոսէ ` յիշին յանուանէ ընդ ձեռամբ Կիռ Վարդայ ` բերդք Ս. Սոփէ, Յուտապէ, Նաղլօն եւ Կոտրատ ), սխրալի իմն է նկատել զսերունդս  Սենեքերիմայ նժդեհացեալս ’ ի հայրենաբոյն Ոստանէն իւրեանց եւ յԱղթամարայ հրաշակերտիցն, եւ փոխանակ ընդ Վան եւ Վարագ եւ ընդ կապուտակ ալիս լեռնապարոյր ծովուն Բզնունեաց ` զաչսն բաժանելոյ, աստ ’ ի կարկառակոյտ գագաթանց կոռակիսեանն Կալօնօռոսի ` ծաւալել զաչս եւ զմիտս ընդ համատարած ոլորտս Միջերկրականին. — որպիսի՜ տեսութեամբք. որպիսի՜ ըղձիւք։ …

Մերձ ’ ի սպառել պայազատութեան Ռուբինեանց, յամի իբր 1340, անուանի ուղեւորն եւ աշխարհագիր արաբացի Իպն Պադուդա ` եկեալ յԱլայա, սկիզբն աշխարհին Յունաց կոչէ զայն, եւ մի ’ ի գեղեցկագոյն մասանց երկրի, ուր հաւաքեալ իցէ Աստուծոյ զզանազան վայելչութիւնս տեղեաց. գեղեցիկք  են նմա եւ բնակիչքն եւ յոյժ մաքրազգեստք, փափկակերք եւ բարեբարոյք. եւ առ սոսա սեփականել համարի զառածն, թէ « Օրհնութիւն յԱսորիս, բարութիւն յերկրին Հոռոմոց ». հիւրասէրք եւ  պատուադիրք ` արքն եւ կանայք, եւ սոքա անսքօղք եւս: Նորանշան իմն երեւեցաւ ուղեւորին սովորութիւն Ալայեցւոց ` յութ աւուր մի անգամ եփել հաց, եւ պատրաստել զայլ ինչ կերակուրս. յաւուրսն յայնոսիկ բերէին նմա արքն՝ ջերմիկ, ասելով, Այս քեզ ’ ի կանանց  ընծայ: Ընդարձակ է, ասէ, քաղաքն ` ’ ի ծովեզերին, բնակեալ ’ ի Թուրքմանաց, ուր գան վաճառականք  յԱղեքսանդրիոյ, ’ ի Գահիրէէ եւ յԱսորւոց. ունի մեծ վաճառս փայտի, զոր եւ տանին յԱղեքսանդրիա եւ ’ ի Տամիադ, եւ անտի յամենայն Եգիպտոս. ’ ի վերին կողմն քաղաքին կայ բերդ ամուր եւ չքնաղ, շինեալ յԱլայէտտին էր - Րումի ( Հոռոմցի )  սուլտանէ. ղատի տեղւոյն էր յայնժամ Ճէլալ Երզնկացի, ընդ որում աղօթեաց ’ ի բերդին. յիշէ եւ զՇէմսէտտին որդի Առռէճիհանի, որդւոյ Ալայէտտինի ` մեռելոյ ’ ի Մելլի. իսկ տէր կամ սուլտան տեղւոյն ` էր Եուսուֆ որդի Գարամանի. սորա ապարանք էին տասն մղոնաւ ’ ի բացեայ ’ ի ծովեզերեայ բլրի, ուր նստեալ էր, եւ առ նորա կային ամիրայքն եւ վզրուկք, եւ զօրականն յաջմէ եւ յահեկէ. պատուեալ ’ ի նմանէ ’ ի պարգեւեալ ` մեկնեցաւ հեղինակն յԱտալիա: — Զայսու ժամանակաւ եւ յառաջ եւ յետոյ եւս յաճախէին յԱլայա իտալացի վաճառականք, Վենետկեցիք, Գենուացիք, այլ եւ Կադալանք եւ Մայոլիկացիք [3] Սպանիոյ, եւ Լոմբարտացիք. ’ ի սոցա յետնոցս անուն համարին զտեղիս զայս կոչեցեալ Լոմբարտաց բերդ, Castrum Lombardum, Castello Lombardo, որ ոմանց անդրագոյն յարեւելակողմն ուրեք թուի. այլ եւ Ուպալտոյ անուն ` յոր եւ կոչէրն ` լոմպարտացի է, եւ հարկ է թէ երբեմն զբռամբ ածեալ իցէ դոցա զտեղիս. որոյ եւ մզկիթ մի յայտնի եկեղեցի եղեալ զառաջինն. ցվերջ ԺԵ դարու յիշին իտալական անուանք բերդաքաղաքիս ’ ի ծովացոյցս եւ ’ ի գիրս, յայնմ հետէ ոչ: Յետին ճիգն սոցա եղեւ յամս 1471-3 ’ ի գրաւել զծովեզերքս եւ զօրացուցանել զԳարամանս ընդդէմ Օսմանեանց. այլ իբրեւ յաղթող գտան սոքա ’ ի վերայ Պարսից ` տեղի ետուն եւ դաշնակիցքն արեւմտեայք: Յայնժամ (1471) առաքեցաւ եւ անուանին Կէտիկ - Ահմէտ փաշայ նուաճել զԱլայա, ուր տիրէր Գլըճ-Արսլան ոմն ’ ի տոհմէ նախնի սուլտանաց Իկոնիոնի, որ եւ անձնատուր եղեալ եւ տարեալ առ սուլտանն Օսմանեան ` ընկալաւ ’ ի նմանէ տեղի բնակութեան, ուստի յետոյ եւ փախեաւ յԵգիպտոս. գերի վարեցան ’ ի Կ. Պօլիս եւ երեքհարիւր բաղիստրաւորք, զորս Յակոբ թագաւոր Կիպրոսի առաքեալ էր ’ ի պաշտպանութիւն տեղւոյն:

Գեղադիտակ է նիստ քաղաքին, եւ օտարոտի իմն դիրք տանցն, կարգ կարգ մի զմիով ընդ հասակ քարալերինն, զոր նմանեցուցանէ ոմն ’ ի նոր քննողաց ` այծուց կռուելոց ’ ի քարաժայռս [4], որք ամարանի հուր ցայտեն շողացեալք ’ ի տապոյ արեգական, որպէս եւ ’ ի ձմերանի ահեղ մրրիկք տագնապ հասուցանեն: Չիք ’ ի քաղաքին նշանաւոր ինչ շինուած, եւ բերդն գրեաթէ ամայի. երկու հրետս միայն տեսին ’ ի նմա ուղեւորք եւրոպացիք ’ ի սկիզբն կոյս դարուս. մզկիթք սակաւաթիւք եւ փոքունք, բաց յայնմանէ ` որ յեկեղեցւոյ փոխեալն է. պարիսպքն խարխարեալք ` անարդիլ վիմօք կառուցեալ էին, որպէս եւ դուռն մի: Տասնիւ չափ տունք հաստատեալ են անդ զարդիս ` ’ ի միջի մեծամեծ թզենեաց: — Բնակիչք Ալայայ են իբրեւ 1500 Թուրքք եւ 500 Յոյնք. այլ տեղին նստոց է փաշայի: Առ նաւահանգստին կայ աշտարակ մի լայնակող ութանկիւնի Գզըլ-գուլէ կոչեցեալ, 30 Չ. տրամագծաւ, եւ 30 Չ. բարձր, որպէս նշմարի ’ ի պատկերսն ( Թիւ 119, 121): Կայ եւ յիշատակ մի Ալայէտտինի երկտող արաբացի արձանագիր ընդ կորնթացի  խոյակաւ, յորում եւ քանդակք ծաղկանց եւ թեւաւոր գլխոյ: — Ի բերոց սահմանաց Ալայայ յիշեցաք ’ ի բնագրութեանս ` ըստ միջին գրչաց մերոց զՄուզ կամ քիլէ պտուղ, զոր ասեն Բժշկարանք թէ « յԱլայոյ գայ »: Նոր բուսաբանք յիշեն ’ ի սահմանս Ալայայ, հանդերձ այլովք զՈրթ արեւելեան (Vitis Orientalis), տեսակս Ճլելեկի (Silene  Oreades, S. Heldreichij), * Գաճի կաքուարօտակերպ (Gypsophila serpilloides), Կորնգան երկայնածաղիկ (Cerastium macranthum), Քռեկան կամ Իշկաթնուկ նեղտերեւի (Lathyrus stenophyllus), Մրուանտակիկ բթաբլիթ (Valerianella obtusiloba), Ակրկարհա պտղաբեր (Pyrethrum fructiculosum), Կանթեղնիճ փռիւգացի, Խադիրան սպիտակարմիր, Գետնանոճ ալպեան (Chamæpeuce alpini), Խարի երկայնտերեւ (Alkanna macrophylla), Եզնագի նրբապտուղ (Verbascum stenocarpum), * Ծնուկ բամբակեայ (Ayuga bombycina), Փիլիպէա պնդապաճիճ (Philipæa axyloba), եւ այլն:

[1]             Բիւր մի  ’ ի հինիցն սպանան ’ ի մարտի, երկու բիւրք գերի վարեցան, 1200 նաւք նոցա կորեան, նուաճեցան 120 նաւակայք. եւ այս ամենայն յաւուրս յիսուն կատարեցաւ։ Ի ցամաքի՝ չորեքհարիւրիւ չափ ամրոցք էին հինիցն, յորոց ոմանք ’ ի Սերվիլիոսէ Պոպլիոսէ նախ նուաճեցան, ապա ’ ի Պոմպէոսէ եւ ’ ի Կիկերոնէ, յայտ է թէ մնացին եւ ոմանք յայնցանէ ’ ի ձեռս բարբարոսացն։

[2]             Աւանդեն ոմանք յարեւմտեան պատմչաց միջին դարուց, զատ յայլ գանձուց դրամոց եւ ականց պատուականաց՝ ունել անդ սուլտանին եւ վեշտասան տաշտս լի ոսկւով զտով, զորս՝ ( կարեւոր համարին ծանուցանել, եթէ ) ’ ի ձեռն Փռանկաց կամ ’ ի նոցունց իսկ շահեցաւ. Est autem in ejus regno fortissimum castrum quod Candelaria dicitur, ubi thesaurus ejus: et dicitur quod ibi sunt sexdecim pythaciæ plenæ auro depurato in ipsis liquato, exceptis lapidibus prætiosis et pecunia multa nimis. Hæc autem omnia per Francos acquisivit.

[3]             Յամի 1300 յիշին աստանօր վաճառականք ոմանք Մայոլիկացիք, որք ունէին եւ նաւ մի Ս. Յովհան անուն, եւ բերէին վաճառս ’ ի Կիպրոսէ։