Սիսուան

126. Լայերտ. Սիւեդրա. Սելինտի. Յուտապէ

Երիւք մղոնօք ’ ի հիւսիսոյ Ալայայ ’ ի կոնաձեւ բարձր բլրի կան աւերակք պարսպապատ քաղաքի, գեղեցիկ տաճարի միոյ, քանդակաց եւ արձանագրաց, յորոց ոչ ստուգեցաւ անունն. այլ համարի Լայերտ, Λαέρτης քաղաք, յորմէ հեղինակն Դիոգինէս. քանզի հին աշխարհագիրք ` մերձ եւ ’ ի հիւսիսոյ Կոռակեսիոնի ասեն զայն, եւ նկարագրութիւն Ստրաբոնի ընծայէ զնմանութիւն պտկաձեւ բլրին ուր աւերակքս  են: — Ի միջոցի սակաւ փարսախաց յելից Ալայայ ` ետես Պոֆորդ աւերակս ութ քաղաքաց եւ գիւղից, նմանս այնոցիկ որ յարեւմտից նորին. գրեաթէ ամենայնն ’ ի գլուխս տափարակ բլրոց, անօսր պարսպօք պատեալ. յոլովից կանգուն կային տունք, կարմրագոյն նկարէն զարդուք. եւ զի գեղեցիկ սրբատաշ վէմք ագուցեալք էին ’ ի վարկպարազի հիւսուածս որմոցն ` համարեցան ’ ի վերայ հնագունից քաղաքաց շինեալք: — Մի յայնցանէ տասն մղոնաւ չափ յելից Ալայայ, ’ ի վերայ բարձրագոյն եւ դժուարամատոյց բլեր, ըստ տեղաչափութեան հին աշխարհագրաց ` կարծի գոլ Սիւեդրա կամ Սիւդրէ քաղաք, Σύεδρα, զորոյ անուն պահեն տակաւին Սետրա գետակ եւ գիւղ: Օրհնութիւնաբեր ցուցակ մեր, այսինքն կարգաւորութիւն հին Մաշտոցի, նշանակէ վասն Կանոնի Սքեմարկէից, եթէ « Թէոդորոս եպիսկոպոս Սիդարէ Պամփիլացւոց քաղաքին՝ է արարեալ, յառաջին ամին իւրոյ, հրամանաւ սրբոյն Անտոնի »: Դոյզն, այլ պատուական մեզ հայրենի յիշատակ տեղւոյ եւ անձին ` որք անծանօթ են օտարաց: Բայց Սիւեդրա ճանաչի մի յեպիսկոպոսական  թեմից նահանգին Պամփիւլիոյ. եւ եթէ տեղիս այս նշանակեալ արտաքոյ թուիցի Պամփիւլիոյ ` ըստ մերս բաժանման եւ այլոց յոլովից. յիշելի է զի սահմանք երկոցուն աշխարհացդ ` Պամփիւլիոյ եւ Կիլիկիոյ ` ոչ են հաստատուն կամ համահաւան գիտնոց:

Ընդ մէջ երկոցուն համարեալ դրից քաղաքացս ` Լայերտայ եւ Սիւեդրայ ` նշանակին գետակք. առ բերանով միոյն Նաւլի գիւղ, զոր հին հեղինակ ` 120 ասպարէզ հեռի ասէ ’ ի Սելինտեայ, եւ աներկբայ համարիմ համանիշ Նաղլաւն գրեցելոյ բերդի կամ աւանի [1], որոյ տէր էր վերոյիշեալն Կիռ Վարդ. ընդ նմին ունելով ընդ ձեռամբ եւ զ Այժուտապ ` ըստ գրելումն յարքունի պատմագրի մերում. նշանակեն եւ այժմու հմուտք առ երի ( յելից կուսէ ) յիշեցելոյ դրից Սիւեդրեայ լինել զաւերակս Յուտապէ քաղաքի, ’Ιωτάπη, որ եւ ըստ նախնեաց մերձ էր Սելինտեայ. գտանին դրամք քաղաքիս հատեալք յաւուրս Փիլիպպոսի եւ Վալերիանու կայսերաց ` ունելով գիր ΙΩΤΑΠΕΙΤΩΝ: Համարի այսպէս կոչեցեալ քաղաքիս յանուն միոյ Յուտապէ դշխոյից, յորոց մի ` որոյ է դրամն ` թիւ 122, քոյր եւ կին էր Դ Անտիոքոսի թագաւորի Կոմագենաց ( Եփրատացւոց ). միւսն ` դուստր սոցա եւ կին Աղեքսանդրի որդւոյ Տիգրանայ ` ’ ի զարմէ Հերովդեանց, ( ոչ գիտեմ որպիսի խնամութեամբ ընդ Հայոց ստացեալ զայս անուն ). յետնոցս ( Աղեքսանդրի եւ Յուտապեայ ) տուեալ էր կայսերաց իշխանութիւն ’ ի վերայ սահմանացս զոր տեղագրեմք [2]: Ոմանք աստանօր կարծեն զվերոյիշեալ բերդն Լոմբարտաց միջին դարուց. իսկ ըստ մեզ նշանաւորք են սոքա՝ Նաղլօն եւ Յուտապի ( Այժուտապ ), իբրեւ արեւմտագոյնք բերդորէից Հայոց Սիսուանայ: — Ընդ երկոցուն այսոցիկ տիրէր Կիռ Վարդ եւ Ս. Սոփէ բերդի, որոյ իսպառ անծանօթ են ինձ դիրք, այլ գուշակի ոչ հեռի ’ ի սահմանացս եւ ’ ի Կալօնօռոսէ:

Առ յիշեալ տեղեօքդ Սիւեդրեայ եւ Յուտապեայ ` անցանեն վտակք իջեալք յԻմպարոս լերանց. առաջինն կոչի Տիմ-չայ, ըստ Չիհաչէֆի, երագասահ յոյժ, ունելով ’ ի վերայ կամուրջ քարաշէն, եւ ’ ի թիկանց զլեառնն Ճէպէլ-Ռէիզ, եւ ’ ի ձորակին ոչ սակաւ մնացուածս վաղեմի շինուածոց ’ ի վերայ բլրոց: — Երկրորդ գետակն կոչի Թէսթէլ?-չայ. երրորդն ` սակաւուք բացագոյն յարեւելից կուսէ ` այլ հզօրագոյն եւ լայնաձոր ` Թէտէրէ-չայ կամ Քարքիճակ, որոց միջոց աւազուտ է եւ ծածկեալ նշխարօք վաղեմի շինուածոց: Չորրորդ գետակ է արդ յիշեցեալն Սիդարէ. յետ որոյ փոքր գետակ մի եւս անձուկ այլ ծաղկածին ձորով, առ որով յետին գիւղ Իչէլի գաւառի ` Իմամլու կոչեցեալ. եւ յարեւմտից նորա այլ գիւղ ծովեզերեայ ` Տիւմալան անուն: — Յելից սոցա են գետակքն Պուչագ կամ Տէլիճէ եւ Քիւչիւկ-չայ ` անձուկ ձորակաւ, յորոյ ’ ի մուտս ` քարաժայռք են ասպնջականք հաւուց եւ արծուեաց:

Յետ սոցա կամ կից յետնոյս է գետակն Սելէնտի-սու, զի անցանէ առ համանուն գիւղիւ, կիսաժամաւ հեռի ’ ի ծովափնէ, ուր կան աւերակք հնոյն Սելինոս, Σελινου̃ς, քաղաքի, որոյ բնակիչք Սելինունդեանք կոչին ’ ի դրամսն, ΣΕΛΙΝΟΝΤΙΩΝ: Կառուցեալ է յապառաժ հրուանդանի բարձու, կրելով ’ ի գագաթան բերդ ահաւորահայեաց ուղղորդ ’ ի վերայ ծովուն: Արեւմտեան ծայր քարաբլրոյն զատուցեալ է պարսպաւ, որ ’ ի բերդէ անտի իջանէ ’ ի բերան գետոյն, ունելով աշտարակս յանկիւնսն. անդր քան զպարիսպն են հետք տանց. ’ ի հանդիպոյ եւ ’ ի միջոցի բլրոտին եւ գետակին ` մեծագոյն եւս շինուածք, որոց գլխաւոր է կամարայարկ մի քառակուսի իբր 70 ՛ երկայն, 50 ՛ լայն. անձուկ սանդուղք զուգահեռականք որմոցն հանեն ’ ի կատարն տափարակ ` յորում չկայ ինչ, բայց թուի երբեմն ունել միւս եւս յարկ ’ ի վերայն, որոյ միայն մնան բեկորք փորածոյ սեանց: Կայ առ երի այլ շինուած նորագոյն, եւ ’ ի նմին մահարձան յիշատակի Քրիստիոնի ուրումն որդւոյ Հռեստոսի. են եւ այլ շիրիմք. եւ քառակուսի շինուած մի եւս իբր 235 ՛ տրամագծաւ, մերձ ’ ի գետեզրն, յիւրաքանչիւր  կողման ունելով շար երեսնից սեանց խորտակելոց: Դարձեալ երեւին եւ մնացորդք թատեր, բաղանեաց, երկար ագուգայ որ անցեալ ընդ գետն ձգի ’ ի բլուր մի. թերեւս զի ոչ էր բարւոք ջուր գետակին. եւ ’ ի բացուստ բերէին զքաղցրահամն: Ի դէպ է կարծել զմի յաւերակացս ` յիշատականոց կամ մահարձան լինել Տրայիանու կայսեր, որ ըստ բազմաց աւանդութեան ` մեռաւ ’ ի քաղաքին աստ յամի տեառն 117, վասն որոյ եւ յիւր անուն կոչեցաւ Տրայիանուպօլիս, Trajanopolis. բայց յեկեղեցական վիճակագրութեան կոչէր տակաւին Սելինոս թեմ մի նահանգին Իսաւրիոյ կամ Պամփիւլիոյ: Յայտ է թէ աճիւն կայսերն փոխադրեցաւ ’ ի Հռովմ, եւ թաղեցաւ ընդ աշխարհածանօթ հոյակապ սեամբն կամ կոթողիւ ` որ ցայսօր կանգուն կայ նորին անուամբ: —

Ի հովտի աստ Սելինտեայ են, յաջմէն ` եւ գեօղքն Էքմէք-քէօյ, Մաճար-քէօյ եւ Պազարճըգ: — Սահմանք սորա եւ նախայիշեալ գետակացն ` ընդ մէջ կապուտակ ալեացն եւ սպիտակ եւ սեաւ կճափայլ լերանց Քարայնոյն Կիլիկիոյ ` յոյժ զուարճագեղք են եւ քաջաբուսակք մրտենեօք, եղջերենեօք, հերձեօք, սօսիւ, դափնեվարդիւ, կիտրոնիւ, նարընջենեօք, թզենեօք եւ արմաւենեօք  իսկ, եւ զանազան մրջօք, մանաւանդ մեծահատ եւ մեղրահամ ողկուզաբեր այգեօք, յորս ճարակին հաւք եւ փասիանք. եւ ’ ի միջի պարտիզացն եւ այգեաց ցրուեալ են տափարակ տնկունք. զորոց միանգամայն դիրս եւ գեղեցկութիւն ` նմանեցուցանէ ոմն ’ ի տեղաքնին գրողաց ` սքանչելի Ամալֆեան ափանց Նէապօլսոյ: Ոչ ինչ ընդհատ ’ ի նմանէ հրաշանայր եւ զգօնն Պոֆորդ [3] յառաջնում տեսլեան Սելինտեայն, «’ ի պարզութեան երեկորնոյ, որ եւ յաւելոյր զվայելչութիւն վայրացն. մինչեւ ցմեծ տարածութիւն կարէաք, ասէ նշմարել զծովափունսն ` ընդ որս հատեալ անցեալ էաք. դաշտն մանուածաւալ  գետակօքն եւ աւերակօք ` տարածեալ դնէր որպէս մագաղաթ առ ոտս մեր. եւ անդրագոյն ` մեծակառոյց պար լերանց, որոց կողք թխորակք ` թաքուցանելով զարեգակն երեկոյին, սքանչելի իմն ընծայէին տեսարան հակատիպ ձիւնագագաթն բարձամբքն. նշմարէաք որոշակի եւ զԿիպրոս կղզի ` վերամբարձեալ ընդ հարաւային ոլորտս, թէպէտ եւ ոչ պակաս քան զեօթանասուն մղոն ( անգղիական ) ’ ի բացեաց գոլով »: — Սա ինքն ` ’ ի հարաւոյ արեւելից քարաբլրին յոր կառուցեալ է քաղաքն Սելինոս ` ետես բազում գերեզմանս յունարէն արձանօք, աւելի կամ նուազ քանդակօք, ոմանք կարմրագոյն եւ յոյժ հնաձեւ տառիւք. գոյին եւ կամարայարկ դամբանք, եւ ’ ի խորշս միոյն ` կիսանդրի մարդոյ եւ առիւծ եւ ’ ի միջի արձանագիր, եգիտ եւ լատին մահարձան զՅուլիոսի Կելերի ուրուք եւ Յուլիայ Պռիմիլլեայ եւ իւրոյ զարմին: — Են որք աստանօր համարին լինել զբազում անգամ յիշեալ բերդն Լոմբարտաց:

[1]             Ի պատմութեան Սմբատայ Աղաւլ տպագրեալ է։

[2]             Visconti, Iconographie Grecque, III, 223.

[3]             Fr. Beaufort, Karamania, etc. 178-179.